Tiflis əxbarı (qəzet) — Vikipediya

"Tiflis əxbarı" (qəzet) — 1832-ci ildə Azərbaycan dilində çıxan ilk qəzet.

Şimali Azərbaycanın Rusiyanın tərkibində olması nəticəsində çar hakimiyyəti öz müstəmləkəçilik siyasətini həyata keçirmək üçün təbliğat vasitəsinə ehtiyac duydu və Tiflisdə rus dilində ilk mətbu orqan olan "Tiflisskiye vedomosti" qəzetini 1828-ci ildə nəşr etdi. "Tiflisskiye vedomosti'nin bir neçə dildə əlavəsi nəşr olunurdu. Qəzet Azərbaycan dilində 1832-ci ildə nəşr olunmuşdur və qəzetin azərbaycanca adı "Tiflis əxbarı" idi. Qəzetin həm rus, həm də yerli dillərdə çıxan əlavələri ciddi senzura nəzarətində çap olunur, hərbi orqan onları daim diqqətdə saxlayırdı.^[1][2][3]

Qəzetin nəşrə başlaması[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tiflisdəki "Diplomatik dəftərxana"da "Tiflisdə tatar dilində qəzet nəşri haqqında" 142 nömrəli iş 29 mart 1831-ci ildə açılıb, 30 yanvar 1833-cü ildə bağlanmışdır. İş Təbrizdən Bezakın diplomatik dəftərxanaya məktubu ilə başlanır. O, xahiş edirdi ki, Azərbaycan dilindəki qəzet Təbrizdə Məhəmmədxan Əmir Nizama təqdim olunmaq üçün "ardıcıl çatdırılsın", çünki o, qəzetin məzmunu ilə şahı tanış edəcəkdir.^[3]

Arxiv materiallarından məlum olur ki, "Tiflis əxbarı"nın Azərbaycan dilində olan variantı farsca çıxan qəzet bağlandıqdan sonra çap olunub. Farsca çıxan qəzetin abunəçiləri az olduğundan çox davam edə bilməmişdir. Bu, Paskeviçdən sonra Qafqazın baş hakimi olan baron Rozenin 1831-ci ilin dekabr ayının 30-da maarif naziri K. A. Livenə yazdığı məktubdan bəlli olur. Rozen yazırdı ki, məndən əvvəl burada fars dilində "Tiflisskiye vedomosti" qəzeti nəşr olunmuşdur. Qəzeti saxlamaq üçün abunəçilərin sayı az olduğuna görə onun nəşri dayandırılmışdır.

Tatarlar (azərbaycanlılar) onlar üçün çıxan qəzeti (fars nüsxələri nəzərdə tutulur.) təbiətlərinə xas olan maraqla və məmnuniyyətlə qarşıladılar, lakin olduqca az abunə ilə kifayətləndilər... Çünki fars dili nəinki bizə mənsub olan və tatarlar (Azərbaycan türkləri) yaşayan Zaqafqaziya ölkəsində, hətta Azərbaycanın özündə də az yayılıbdır... Həmin nəşrdən gözlənilən fayda məni, onu bərpa etmək zərurətinə inandırdı, lakin fars dilində yox... tatar dilində.

"Tiflis əxbarı" qəzetinin Azərbaycan dilində ilk nömrəsi 1832-ci ilin yanvarında çıxmışdır. Sənədlərin birində deyilir:

Bu il yanvarın 1-dən Tiflisdə aşağıdakı şərtlərlə tatar dilində qəzet buraxılacaqdır. 1. Qəzet həftədə bir dəfə çıxacaqdır. 2. Rusca nəşrində olduğu kimi, tatar qəzetinin də illik abunə haqqı gümüş pulla 8 manat, yarım illik isə 5 manatdır. 3. Nömrələrin vaxtında çıxmasına və abunəçilərə müntəzəm çatdırılmasına nəzarət qəzetin baş redaktoru, baş saray müşaviri Sankovskiyə tapşırılır. Qəzet almaq istəyənlər ona ya şəxsən, ya da ki, yerli hökumət vasitəsilə müraciət edə bilərlər.

Bu sənəddən göründüyü kimi "Tiflis əxbarı" qəzeti "Tiflisskiye vedomosti"nin əlavəsi olduğu üçün onun redaktoru saray müşaviri Sankovski idi.

Bu məzmunda elanlar Ermənistan vilayətinə, Ahalsıx paşalığına, müsəlman əyalətləri idarəsinə, Şirvan, Şəki, Bakı, Quba, Dərbənd, Lənkəran, Qumri komendantlarına göndərilmişdi. Elanla yanaşı, qəzetə abunəçilər toplamaq haqqında göstəriş də verilmişdi. Alınan cavablardan bir neçəsi Gürcüstan dövlət arxivində saxlanılır. Məsələn, Quba komendantı podpolkovnik Gimbut yazırdı:

Tatar dilində çıxan “Tiflis əxbarı” qəzetini almaq istəyən 30 nəfər, rus dilində almaq istəyən iki nəfərdir.

Bakı komendantı podpolkovnik Kolomiysev məktubunda deyirdi ki, Bakıda qəzetə yazılmaq istəyənlər tək-təkdir. Ümumiyyətlə, camaat qəzetə yazılmaq istəmir. Ona görə ki, keçən illər fars dilində çıxan qəzetin abunəçiləri nömrələrin birini də almamışlar. İndi də tamam etiraz edirlər.

"Tiflis əxbarı"qəzetinin bir nüsxəsi belə əldə yoxdur. Lakin qəzetin çıxması haqqında çoxlu arxiv sənədləri vardır. Bu sənədlər mətbuatda qismən işıqlandırılmışdır. Mətbuat tariximizin ilk mərhələsində nəşr olunan mətbu orqanlar kimi "Tiflis əxbarı"nın da abunəçilərinin sayı az idi. Quba komendantı Gimbut 1832-ci il 21 yanvar tarixli 119 nömrəli məktubunda qəzetin 30 nəfər abunəçisi olduğunu göstərdiyi halda, Bakı komendantı Kolomiysev abunəçi azlığından şikayətlənirdi.

"Tiflis əxbarı" təkcə Zaqafqaziyada deyil, İranda və Türkiyədə də oxuyurdular.^[3]

Redaktor[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qəzetin materiallarını Mirzə Əpriəm Yenikolopov redaktə edirdi. O, Şərq dillərini bilirdi.^[3]

Yazıçı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Vərəqə şəklində həftənin çərşənbə günləri çıxan bu qəzetdə Abbasqulu ağa Bakıxanov (1794 −1846) da fəaliyyət göstərdi. O, Sankovskinin "məişət, tarix, ədəbiyyat, mədəniyyət" məsələləri üzrə məsləhətçisi idi. Bakıxanov şərq xalqlarının tarixini, mədəniyyətini, fars, rus, ərəb dillərinin mükəmməl bilicisi kimi Qafqaz baş əmirliyinin diqqətində idi. Akademik Fuad Qasımzadənin yazdığı kimi, "Tiflis əxbarı"nın azərbaycanca nəşrinə, həmçinin Qubada əhali arasında yayılmasında o zaman canişinlik dəftərxanasında tərcüməçi işləyən məşhur Azərbaycan alimi və yazıçısı Bakıxanov (Qüdsi) yaxından kömək göstərmişdir.^[3]

Qəzetin başlıca mövzuları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Baron Rozen maarif nazirinin nəzərinə çatdırırdı ki, azərbaycanca çap olunacaq "Tiflis əxbarı" farsca çıxmış qəzetin məzmununa müvafiq materiallar verəcəkdir. Məqalələrin məzmunu isə bu şəkildə müəyyənləşdirilmişdir. 1. Dövlət tərəfindən Zaqafqaziya müsəlmanlarına verilən yüksək mükafatlar haqqında məlumatlar. 2. Asiyalılar üçün anlaşıqlı və maraqlı olan xarici və daxili yeniliklər. 3. Yerli əhali arasında Avropa təhsilinə, sənayesinə rəğbət oyadan müxtəlif materiallar. Baron Rozen məktubunda göstərirdi ki, qəzetin azərbaycanca çıxması ilə hökumətin "müvafiq xeyirxah niyyətlərinin" buradakılar arasında yayılması üçün "ən layiqli vasitə" əldə ediləcəkdir.^[3]

Qəzetin nəşrinin dayandırılması[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çar idarələri Azərbaycan dilində çıxan qəzetin nəşrinə icazə verməklə yanaşı, eyni zamanda bərk həyəcanlanırdılar. Çar məmurları qorxurdular ki, hökumətin xalq əleyhinə gördüyü tədbir hiss olunmadan qəzet səhifəsində çıxa bilər və camaatın bundan xəbəri olar. Odur ki, lazımi tədbirlər görürdülər. Bunu baron Rozenin 1831-ci il dekabrın 31-də Xarici İşlər Nazirliyi yanında Asiya departamentinin müdiri Rodofinikinə göndərdiyi məktubdan aydın hiss etmək olur. Məktubda deyilirdi ki, həmin qəzetdə hökumətin siyasi görüşləri əks olunacaqdır. Odur ki, bəzi şeyləri redaktora bildirmək lazım deyildir.

Qəzet 1833-cü ilin əvvəllərinə qədər çıxmışdır. Sankovski 1832-ci il oktyabrın 19-da vəfat etdikdən sonra əməkdaşlardan Zubaryov və Qordeyev hər üç qəzetin nəşrini davam etdirmək istəmişlər. Lakin üç qəzeti redaktə etmək onlar üçün çətinlik törətmişdir. Bir-birinin ardınca hər üç qəzet bağlanmışdır. Bundan sonra Tiflisdə bir neçə il Azərbaycan dilində qəzet çıxmamışdır.^[1][3]

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

• Əkinçi (qəzet)
• "Tiflisskiye vedomosti" qəzeti

Ədəbiyyat siyahısı[redaktə | mənbəni redaktə et]

• A. S. Puşkin. "Ərzurum səyahəti". Bakı. Azərnəşr, 1937, səh.31–32
• "Культура и писменность Востока", III kitab, Bakı, 1928, səh.142
• "Акты, собрание Кавказской археологической комиссией", VIII cild, səh.14; Иваненко В. Гражданское управление Закавказья, 1886, səh. 165; И.Ениколопов. Первая тюркская газета на Кавказе "Культура и письменность Востока", III kitab, Bakı, 1928, səh.140–146
• F. Qasımzadə. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 1974, səh.114.

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

• Axundov Nazim. Azərbaycanda dövri mətbuat. (1832–1920). Biblioqrafıya — Bakı. 1965
• "Azərbaycan dövri mətbuatı". (1832–1920). Biblioqrafiya. Bakı. 1987
• Zeynalov N. "Azərbaycan mətbuatı tarixi". I hissə. Bakı. 1973.
• Vəliyev Akif Abdüləzim oğlu (Aşırlı). "Azərbaycan mətbuatı tarixi" (1875–1920), Bakı "Elm və Təhsil", 2009 –5–6 səh.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

• Azərbaycan dilində çıxan ilk qəzet: "Tiflis əxbarı"
• Tiflisdə nəşr olunan azərbaycandilli qəzetlər