ORP Zwrotny (1953) – Wikipedia, wolna encyklopedia

ORP Zwrotny
Ilustracja
Bliźniacza jednostka „Zwrotnego” – ORP „Zawzięty”
Klasa

ścigacz okrętów podwodnych

Projekt

122bis

Oznaczenie NATO

Kronstadt

Historia
Stocznia

Nr 340, Zielonodolsk

Położenie stępki

4 kwietnia 1953

Wodowanie

19 czerwca 1953

 MW ZSRR
Nazwa

BO-418[a]

Wejście do służby

6 listopada 1953

Wycofanie ze służby

1955

 Marynarka Wojenna (PRL)
Nazwa

ORP „Zwrotny”

Wejście do służby

27 maja 1955

Wycofanie ze służby

15 listopada 1971

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność

standardowa: 302 tony
pełna: 336 t

Długość

52,2 metra całkowita
49,5 m na KLW

Szerokość

6,6 m

Zanurzenie

2,2 m

Napęd
3 silniki wysokoprężne 9D o łącznej mocy 2427 kW (3300 KM)
3 śruby
Prędkość

18,7 węzła

Zasięg

3000 Mm przy prędkości 8,5 węzła

Uzbrojenie
1 działo kal. 85 mm 90-K L/52
2 działka kal. 37 mm 70-K L/73 (2 x I)
6 wkm 2M-1 kal. 12,7 mm (3 x II)
2 rakietowe mbg RBU-1200
2 miotacze i 2 zrzutnie bg, ew. 18 min
Wyposażenie
trał kontaktowy KPT-1
radiostacja R-609
sonar Tamir-11
radar Lin’
Załoga

54-55

ORP Zwrotny – polski ścigacz okrętów podwodnych z okresu zimnej wojny, a wcześniej radziecki BO-418[a], jeden z ośmiu pozyskanych przez Polskę okrętów projektu 122bis. Okręt został zwodowany 19 czerwca 1953 roku w stoczni numer 340 w Zielonodolsku, a do służby w Marynarce Wojennej ZSRR przyjęto go w listopadzie tego roku. W 1955 roku jednostka została wydzierżawiona przez Polskę i 27 maja tego roku weszła w skład Marynarki Wojennej. Okręt, oznaczony podczas służby znakami burtowymi DS-44 i następnie 364, został skreślony z listy floty w listopadzie 1971 roku.

Projekt i budowa[edytuj | edytuj kod]

Prace nad dużym ścigaczem okrętów podwodnych, będącym rozwinięciem ścigaczy proj. 122A, rozpoczęły się w ZSRR w 1943 roku[1]. Ostateczny projekt jednostki powstał w biurze konstrukcyjnym CKB-51 w Gorki w 1944 roku[1]. W porównaniu do poprzedników nowe okręty miały większą wyporność, doskonalsze uzbrojenie ZOP i wzmocniony kadłub, a przez to wzrosła ich dzielność morska[1]. W 1946 roku rozpoczęto ich produkcję seryjną, budując łącznie 227 okrętów[2].

Na początku lat 50. w Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego i Sztabie Generalnym Wojska Polskiego zapadły decyzje o rozpoczęciu licencyjnej budowy ścigaczy projektu 122bis w polskich stoczniach[3][4]. W styczniu 1953 roku przygotowana w Zielonodolsku dokumentacja techniczna (pod oznaczeniem proj. 125) dotarła do Polski, jednak kłopoty z uruchomieniem produkcji okrętów wymusiły w październiku 1954 roku decyzję o rezygnacji z ich budowy w kraju[3][4]. W zamian postanowiono zakupić lub wydzierżawić w ZSRR gotowe jednostki tego typu[3][4].

BO-418 (ros. Bolszoj Ochotnik – Большой Охотник – „duży ścigacz”) zbudowany został w stoczni numer 340 w Zielonodolsku (nr budowy 579)[5][6]. Stępkę okrętu położono 4 kwietnia 1953 roku, a zwodowany został 19 czerwca 1953 roku[2][7]. BO-412 także powstał w stoczni numer 340 w Zielonodolsku (nr budowy 573); jego stępkę położono 17 stycznia 1953 roku, a wodowanie odbyło się 9 kwietnia tego roku[2][8].

Dane taktyczno-techniczne[edytuj | edytuj kod]

Armata morska 90-K kal. 85 mm pochodząca z jednego ze ścigaczy proj. 122bis, Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni

Okręt był dużym, pełnomorskim ścigaczem okrętów podwodnych[1]. Długość całkowita wynosiła 52,2 metra (49,5 metra na konstrukcyjnej linii wodnej), szerokość 6,6 metra i zanurzenie 2,2 metra[5][9]. Kadłub podzielony był na dziesięć przedziałów wodoszczelnych i miał na większej części dno podwójne[10]. Wyporność standardowa wynosiła 302 tony, zaś pełna 336 ton[9][b].

Okręt napędzany był przez trzy silniki wysokoprężne 9D o mocy 809 kW (1100 KM) każdy, z których dwa zewnętrzne umieszczone były w maszynowni dziobowej, a środkowy – w przedziale rufowym[11][12][c]. Trzy wały napędowe, połączone z silnikami sprzęgłami zębatymi typu 4MA, poruszały trzema trójłopatowymi śrubami o średnicy 1,13 metra każda[13]. Maksymalna prędkość okrętu wynosiła 18,7 węzła[11][9], zaś ekonomiczna 12 węzłów[14]. Okręt zabierał 18 ton paliwa, co pozwalało osiągnąć zasięg wynoszący 3000 Mm przy prędkości 8,5 węzła lub 399 Mm przy prędkości 18,5 węzła[11][13]. Energię elektryczną zapewniały dwa generatory wysokoprężne DG-18[2][13]. Autonomiczność wynosiła 10 dób[2][13].

Uzbrojenie artyleryjskie jednostki stanowiło umieszczone na dziobie osłonięte tarczą pancerną pojedyncze działo kalibru 85 mm L/52 90-K, z zapasem amunicji wynoszącym 230 sztuk[11][13]. Kąty ostrzału wynosiły 0–155° na każdą burtę, kąt podniesienia lufy od -5 do +85°, donośność pozioma 15 500 metrów (pionowa 10 500 metrów), zaś teoretyczna szybkostrzelność 18 strz./min[15]. W części rufowej znajdowały się dwa pojedyncze działka plot. kal. 37 mm 70-K L/73 (również osłonięte tarczami pancernymi), z zapasem amunicji wynoszącym 1000 sztuk na lufę[11][13]. Kąt podniesienia lufy wynosił od -10 do +85°, donośność pozioma 8400 metrów (pionowa 5000 metrów), zaś teoretyczna szybkostrzelność 150 strz./min[16]. Prócz tego na okręcie zamontowano trzy podwójne stanowiska wielkokalibrowych karabinów maszynowych 2M-1 kal. 12,7 mm L/79, z zapasem 2000 sztuk amunicji na lufę (jedno na dziobie, za działem kal. 85 mm i dwa za kominem na pokładzie przy burtach)[11][17]. Kąt podniesienia lufy wynosił od -10 do +90°, donośność pozioma 3500 metrów (pionowa 1500 metrów), zaś teoretyczna szybkostrzelność 250 strz./min[16]. Broń ZOP stanowiły dwa rakietowe miotacze bomb głębinowych RBU-1200 na dziobie jednostki (z zapasem 32 bomb RGB-1, a później RGB-12), dwa miotacze typu BMB-1 i dwie zrzutnie bomb głębinowych B-1 (z łącznym zapasem 30 bomb)[11][17]. Alternatywnie okręt mógł przenosić do 18 min[5][17].

Wyposażenie uzupełniał trał kontaktowy KPT-1, fumator DA-3 i 10 świec dymnych MDSz[17]. Wyposażenie radioelektroniczne obejmowało radiostację R-609, dwa kompasy magnetyczne, żyrokompas Kurs-4, log 1R-2, echosondę NEŁ-3, sonar Tamir-11 oraz radar Lin’[11][18].

Załoga okrętu składała się z 54–55 oficerów, podoficerów i marynarzy[5][14][d].

Służba[edytuj | edytuj kod]

Remont jednego z polskich ścigaczy proj. 122bis

BO-418 został przyjęty do służby w Marynarce Wojennej ZSRR 6 listopada 1953 roku[2]. Okręt służył początkowo w 4. (południowej) Flocie Bałtyckiej[19][20]. W latach 1954–1955 na ścigaczu wymieniono stację radiolokacyjną na nowszy model Lin’ oraz sonar Tamir-10 na Tamir-11[19]. W 1955 roku jednostka została wydzierżawiona przez Polskę na okres siedmiu lat (wraz z bliźniaczymi ścigaczami „Czujny”, „Nieugięty” i „Zawzięty”), na podstawie umowy zawartej we wrześniu 1954 roku[5][19]. Roczny koszt dzierżawy został określony na 375 tys. rubli[19].

27 maja 1955 roku ścigacz pod nazwą ORP „Zwrotny” został uroczyście przyjęty w skład Marynarki Wojennej, w obecności dowódcy MW kmdra Zdzisława Studzińskiego)[3][21][e]. Nazwa okrętu nawiązywała do cechy charakteru, jaką m.in. powinien charakteryzować się żołnierz[8]. Pierwszym polskim dowódcą jednostki został por. mar. Józef Żywczak[22][14]. Podczas pierwszych trzech miesięcy służby na jednostce przebywała grupa marynarzy radzieckich, pozostałych w celu szkolenia polskiej załogi[19]. Okręt z oznaczeniem burtowym DS-44 (od „Duży Ścigacz”) wszedł w skład I grupy poszukująco-uderzeniowej Dywizjonu Dozorowców i Dużych Ścigaczy Brygady Obrony Wodnego Rejonu Głównej Bazy, stacjonując na Helu[11][23]. Zadaniem jednostki było poszukiwanie i zwalczanie wrogich okrętów podwodnych oraz eskorta własnych okrętów, zespołów desantowych i statków handlowych[24].

18 sierpnia 1955 roku podczas próby prędkości ORP „Zwrotny” wszedł w Zatoce Gdańskiej na mieliznę, z której udało się zejść o własnych siłach po sześciu godzinach[24]. Okręt, podobnie jak trzy bliźniacze jednostki, został przejęty w złym stanie technicznym, co wymusiło przerwanie szkolenia załogi i przeprowadzenie w 1956 roku remontu w Stoczni Marynarki Wojennej w Gdyni[25]. W czerwcu „Zwrotny” uczestniczył w paradzie z okazji obchodów Święta Morza w Gdyni[24]. Pod koniec sierpnia ścigacz wziął udział w ćwiczeniach polskiej floty[24].

W dniach 2–4 kwietnia 1957 roku „Zwrotny” i „Czujny” wzięły udział w rejsie nawigacyjnym wzdłuż wybrzeży Szwecji i Niemieckiej Republiki Demokratycznej, zawijając w drodze powrotnej do Szczecina, Kołobrzegu, Darłówka i Władysławowa[24]. Na przełomie maja i czerwca 1957 roku oba okręty przeprowadziły wspólne ćwiczenia z niszczycielami „Błyskawica” i „Burza” w rejonie Ustki, Kołobrzegu i Świnoujścia[24]. W czerwcu „Zwrotny”, „Czujny” i „Nieugięty” wzięły udział w ćwiczeniach trzech bałtyckich flot Układu Warszawskiego[24]. 5 lipca zespół okrętów MW pod dowództwem kmdra por. Ludwika Zaborskiego (OORP „Nieugięty”, „Zwrotny” i „Błyskawica”) z kurtuazyjną wizytą przebywał w Sztokholmie[24][26][f]. W końcówce lipca okręt eskortował płynący z Gdańska do Gdyni statek „Mazowsze”, na którego pokładzie przebywał prezydent Demokratycznej Republiki Wietnamu Hồ Chí Minh[24]. Pod koniec roku OORP „Zwrotny”, „Czujny” i „Nieugięty” uczestniczyły w akcji ratowniczej okrętu podwodnego „Kaszub”, który wszedł na mieliznę nieopodal Krynicy Morskiej[24].

6 kwietnia 1958 roku na pokładzie „Zwrotnego” gościła delegacja armii Czechosłowacji[27]. 18 czerwca „Zwrotny” wraz ze „Zręcznym” udały się na Morze Północne na spotkanie okrętu szkolnego „Gryf”, a w drodze powrotnej wzięły udział w obchodach Święta Morza w Szczecinie[27]. We wrześniu „Zwrotny” i „Nieugięty” ponownie wyszły na Morze Północne na spotkanie okrętu szkolnego ORP „Gryf”[27]. W tym roku wyposażenie radioelektroniczne jednostki uzupełniono o system rozpoznawczy „swój-obcy” typu Kremnij-2, składający się z urządzenia nadawczego Fakieł-MZ i odbiorczego Fakieł-MO[4].

W połowie marca 1959 roku „Zwrotny”, „Nieugięty” i „Zręczny” odbyły rejs nawigacyjny wzdłuż wybrzeży Szwecji, z opłynięciem Bornholmu i zawinięciem do Świnoujścia[27]. W czerwcu okręt uczestniczył w paradzie z okazji obchodów Dni Morza w Szczecinie, obserwowanej przez I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułkę, premiera Józefa Cyrankiewicza, ministra obrony narodowej gen. broni Mariana Spychalskiego, dowódcę MW kadm. Zdzisława Studzińskiego i I sekretarza Bułgarskiej Partii Komunistycznej Todora Żiwkowa[27]. 1 lipca ścigacz udał się na pomoc motorówce, która utknęła nieopodal Świbna[27]. 20 sierpnia inspekcję okrętu przeprowadził szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego gen. broni Jerzy Bordziłowski[27]. W listopadzie jednostka trafiła na remont do Stoczni Marynarki Wojennej w Gdyni[27].

4 stycznia 1960 roku numer burtowy okrętu został zmieniony na 364[2][28][g]. W tym roku „Zwrotny” także wziął udział w paradzie z okazji Dni Morza[27].

Od stycznia 1961 roku okręt włączono do Dywizjonu Ścigaczy, nadal bazując na Helu[28][29]. W drugiej połowie maja sześć ścigaczy proj. 122bis (OORP „Zwrotny”, „Nieugięty”, „Czujny”, „Wytrwały”, „Zwinny” i „Zręczny”) wzięło udział w ćwiczeniach artyleryjskich pod Ustką[30]. W czerwcu „Zwrotny”, „Zwinny”, „Zręczny” i „Wytrwały” w ramach obchodów Dni Morza zostały udostępnione do zwiedzania w Gdańsku, Gdyni, Sopocie i Kołobrzegu[30]. W dniach 1–7 sierpnia na wodach Zatoki Gdańskiej „Zwrotny”, „Czujny”, „Zwinny” i „Zręczny” wzięły udział w ćwiczeniach ZOP bałtyckich flot Układu Warszawskiego[30]. 11 listopada rozpoczął się remont ścigacza w Stoczni Marynarki Wojennej w Gdyni, trwający do kwietnia 1962 roku[30].

Między 7 a 14 maja 1962 roku wszystkie polskie ścigacze proj. 122bis (z dowódcą Dywizjonu Ścigaczy zaokrętowanym na „Czujnym”) wzięły udział w rejsie nawigacyjno-szkoleniowym wzdłuż południowego wybrzeża Morza Bałtyckiego na trasie od Helu poprzez Kołobrzeg, Świnoujście, Szczecin (do którego zawinęło pięć okrętów, w tym „Zwrotny”), Sassnitz i Warnemünde (gdzie dotarły trzy jednostki); trasa powrotna prowadziła przez Ustkę na Hel[30]. Od 17 do 21 maja cały Dywizjon Ścigaczy uczestniczył w ćwiczeniach osłony desantu i zabezpieczenia jego przebiegu; pod koniec maja i 7 czerwca ścigacze przeprowadziły ćwiczenia artyleryjskie[30]. Od 28 września do 7 października siedem okrętów proj. 122bis (ze „Zwrotnym”, a bez „Groźnego”) wzięło udział w manewrach sił morskich Układu Warszawskiego oznaczonych kryptonimem Bałtyk 62, które odbyły się u wybrzeży Polski i Niemieckiej Republiki Demokratycznej[31]. W tym roku, po zakończeniu okresu dzierżawy, jednostka wraz z pozostałymi siedmioma ścigaczami została zakupiona przez polski rząd od ZSRR (łączny koszt ośmiu okrętów wyniósł 200 tys. zł)[8][28].

Od 1 czerwca 1964 roku do lipca 1965 roku okręt przebywał w stoczni, przechodząc remont średni (wiązało się to z przeniesieniem jednostki do II rezerwy i zmniejszeniem członków załogi do kilkunastu osób)[32]. 1 czerwca 1965 roku przyporządkowano do 11. Dywizjonu Ścigaczy 9. Flotylli Obrony Wybrzeża[22][28]. We wrześniu kolejno „Zręczny”, „Zwinny” i „Zwrotny” dozorowały po 10 dni rejon Cieśnin Duńskich[33]. We wrześniu i listopadzie ścigacz tropił niemiecki okręt patrolowy „Trave”[33]. W dniach 7–10 grudnia „Zwrotny”, „Zawzięty” i „Zręczny” uczestniczyły w rejsie wzdłuż wybrzeży Szwecji, wokół Bornholmu[27].

W czerwcu 1966 roku kolejno „Czujny”, „Zwrotny” i „Nieugięty” dozorowały rejon Cieśnin Duńskich[33]. W końcu sierpnia ścigacz wziął udział w ćwiczeniach sił ratowniczych, w roli uszkodzonej poniżej wodnicy jednostki[34].

W dniach 8–13 maja 1967 roku 11 Dywizjon Ścigaczy (bez uszkodzonych „Wytrwałego” i „Zawziętego”) wziął udział w ćwiczeniach 9. Flotylli Obrony Wybrzeża. Obejmowały one prócz zwalczania okrętów podwodnych także nocne strzelania, stawianie min, eskortę konwojów czy działania w strefie skażeń bronią masowego rażenia (najlepszymi okrętami były „Zwrotny” i „Nieugięty”)[34]. W dniach 12–20 lipca sześć ścigaczy 11. Dywizjonu (prócz „Zwinnego” i „Zawziętego”) wzięło udział w ćwiczeniach całej polskiej floty pod kryptonimem Neptun-67[35]. Na przełomie sierpnia i września jednostka wraz wszystkimi pozostałymi ścigaczami proj. 122bis wzięła udział we wspólnych z Volksmarine ćwiczeniach Wrzesień-67[35].

Pod koniec lat 60. ORP „Zwrotny” znajdował się w złym stanie technicznym (podobnie jak pozostałe bliźniacze ścigacze)[28][36]. Rozkaz Dowódcy MW nr 030/DMW z 6 maja 1968 roku wprowadził ograniczenia w eksploatacji zużytych jednostek: mogły pływać do stanu morza 6 i przy maksymalnej sile wiatru 8° B, a „całą naprzód” mogły utrzymywać jedynie przez godzinę i to w wyjątkowych wypadkach[37]. W dniach 10–16 lipca wszystkie duże ścigacze uczestniczyły w ćwiczeniach polskiej floty, a pod koniec miesiąca w manewrach sił Układu Warszawskiego pod kryptonimem Północ 68[37].

Od 21 do 22 kwietnia 1969 roku OORP „Zwrotny”, „Czujny”, „Zręczny” i „Zwinny” były kontrolowane przez zespół ze Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, otrzymując ocenę bardzo dobrą[37]. Od 2 do 3 czerwca ścigacz wraz z okrętem Floty Bałtyckiej ZSRR uczestniczył w śledzeniu niemieckich jednostek: okrętu-bazy kutrów torpedowych „Werra” i okrętu rozpoznawczego „Oste”[37]. Między 9 a 20 lipca na pokładzie okrętu szkolili się słuchacze Państwowej Szkoły Morskiej w Szczecinie[37]. W dniach 21–22 sierpnia „Zwrotny” śledził poczynania innego niemieckiego okrętu – „Rhein”[37]. Od 14 do 28 września sześć ścigaczy z 11. Dywizjonu (oprócz „Groźnego” i „Zawziętego”) uczestniczyło w wielkich manewrach flot Układu Warszawskiego „Odra – Nysa 69”. Prócz zadań ZOP okręty ćwiczyły eskortowanie konwojów i sił głównych oraz niszczenie zagród minowych, a na koniec wzięły udział w desancie na plażach pod Ustką[36].

Na początku kwietnia 1970 roku OORP „Zwrotny” i „Zręczny” uczestniczyły nieopodal Bałtyjska w ćwiczeniach ZOP z okrętami radzieckimi[36]. Na przełomie maja i czerwca kolejno „Nieugięty”, „Czujny” i „Zwrotny” dozorowały rejon Cieśnin Duńskich[36]. Między 7 a 15 lipca te same okręty wzięły udział w rejsie nawigacyjnym, opływając Gotlandię i zawijając do Kłajpedy oraz Tallinna[36]. 28 czerwca OORP „Zwrotny”, „Nieugięty”, „Czujny” i „Zawzięty” wzięły udział w paradzie z okazji 25-lecia istnienia Marynarki Wojennej PRL[36]. We wrześniu okręt został przyporządkowany do Zespołu Okrętów Szkolnych, a na jego pokładzie odbywały się praktyki podchorążowie Wyższej Szkoły Marynarki Wojennej[36]. W grudniu okręt przebywał w stoczni, przechodząc remont[36].

W czerwcu 1971 roku „Zwrotny” i „Zawzięty” patrolowały rejon zachodniego Bałtyku[36]. ORP „Zwrotny” został skreślony z listy floty rozkazem Dowódcy MW nr 042/Org. z 15 października[36]. Ostatni raz polską banderę opuszczono na nim 15 listopada 1971 roku[22][38].

Dowódcy okrętu[edytuj | edytuj kod]

Zestawienie zostało opracowane na podstawie Rochowicz 2017 ↓, s. 30 i Wierzykowski 2017 ↓, s. 133:

  • por. mar. Józef Żywczak
  • por. mar. Stanisław Bykiewicz
  • por. mar. Jan Klejnow
  • por. mar. Robert Głębiewski
  • por. mar. Ireneusz Dyrka
  • ppor. mar. Zbigniew Kluzowski
  • por. mar. Cezary Skawiński

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b ORP „Zwrotny” jako BO-418 identyfikują Gogin 2021a ↓, Gogin 2021b ↓, Volkov i Brichevsky 2021 ↓, Pietlewannyj 2009 ↓, s. 126, Cichy 2006b ↓, s. 70, Cichy 2006c ↓, s. 53 oraz Sołkiewicz 2015 ↓, s. 344. Natomiast Koszela 2017 ↓, s. 284, Rochowicz 1998 ↓, s. 28, Rochowicz 2017 ↓, s. 22 i Serafin 2008 ↓, s. 49 identyfikują okręt jako BO-412 i w związku z tym podają oni inne daty położenia stępki, wodowania i wcielenia do służby.
  2. ↑ Gardiner i Chumbley 1996 ↓, s. 419 podają wyporność standardową 300 ton i pełną 330 ton, Koszela 2017 ↓, s. 274 257,5/344,5 tony, zaś Gogin 2021a ↓ i Gogin 2021b ↓ 289/325 ton.
  3. ↑ Gogin 2021a ↓, Gogin 2021b ↓ i Volkov i Brichevsky 2021 ↓ podają, że okręt napędzały amerykańskie silniki General Motors 12-278A o łącznej mocy 3600 KM.
  4. ↑ Soroka 1986 ↓, s. 50 i Piwowoński 1989 ↓, s. 339 podają, że załoga liczyła 57 osób.
  5. ↑ Okręt został oficjalnie skreślony z listy radzieckiej floty 25 czerwca 1955 roku[19].
  6. ↑ Serafin 2008 ↓, s. 60 podaje, że wizyta odbyła się w dniach 5–7 lipca 1958 roku.
  7. ↑ Serafin 2008 ↓, s. 64 i Rochowicz 2017 ↓, s. 22 podają, że zmiana numeru burtowego ścigacza odbyła się 1 stycznia 1960 roku.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d Cichy 2006a ↓, s. 62.
  2. ↑ a b c d e f g Volkov i Brichevsky 2021 ↓.
  3. ↑ a b c d Cichy 2006c ↓, s. 52.
  4. ↑ a b c d Rochowicz 1998 ↓, s. 27.
  5. ↑ a b c d e Gogin 2021b ↓.
  6. ↑ Cichy 2006b ↓, s. 64.
  7. ↑ Cichy 2006b ↓, s. 70.
  8. ↑ a b c Rochowicz 2017 ↓, s. 22.
  9. ↑ a b c Cichy 2006a ↓, s. 70.
  10. ↑ Cichy 2006a ↓, s. 65.
  11. ↑ a b c d e f g h i Koszela 2017 ↓, s. 278.
  12. ↑ Cichy 2006a ↓, s. 65-68.
  13. ↑ a b c d e f Cichy 2006a ↓, s. 68.
  14. ↑ a b c Cichy 2006c ↓, s. 53.
  15. ↑ Cichy 2006a ↓, s. 68-71.
  16. ↑ a b Cichy 2006a ↓, s. 71.
  17. ↑ a b c d Cichy 2006a ↓, s. 69.
  18. ↑ Cichy 2006a ↓, s. 70-71.
  19. ↑ a b c d e f Rochowicz 2017 ↓, s. 21.
  20. ↑ Ciesielski, Pater i Przybylski 1992 ↓, s. 221.
  21. ↑ Ciślak 1995 ↓, s. 275.
  22. ↑ a b c Koszela 2017 ↓, s. 284.
  23. ↑ Cichy 2006c ↓, s. 53-54.
  24. ↑ a b c d e f g h i j Rochowicz 2017 ↓, s. 23.
  25. ↑ Rochowicz 2017 ↓, s. 21-22.
  26. ↑ Wąsiewski ↓, s. 203.
  27. ↑ a b c d e f g h i j Rochowicz 2017 ↓, s. 24.
  28. ↑ a b c d e Cichy 2006c ↓, s. 54.
  29. ↑ Serafin 2008 ↓, s. 67.
  30. ↑ a b c d e f Rochowicz 2017 ↓, s. 25.
  31. ↑ Rochowicz 2017 ↓, s. 26.
  32. ↑ Rochowicz 2017 ↓, s. 27.
  33. ↑ a b c Rochowicz 2017 ↓, s. 29.
  34. ↑ a b Rochowicz 2017 ↓, s. 30.
  35. ↑ a b Rochowicz 2017 ↓, s. 31.
  36. ↑ a b c d e f g h i j Rochowicz 2017 ↓, s. 33.
  37. ↑ a b c d e f Rochowicz 2017 ↓, s. 32.
  38. ↑ Serafin 2008 ↓, s. 99.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Jarosław Cichy. Ścigacze okrętów podwodnych typu „Kronstadt”. Cz. I. „Okręty Wojenne”. Nr 3 (77), 2006. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Jarosław Cichy. Ścigacze okrętów podwodnych typu „Kronstadt”. Cz. II. „Okręty Wojenne”. Nr 4 (78), 2006. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Jarosław Cichy. Ścigacze okrętów podwodnych typu „Kronstadt”. Cz. III. „Okręty Wojenne”. Nr 5 (79), 2006. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Czesław Ciesielski, Walter Pater, Jerzy Przybylski: Polska Marynarka Wojenna 1918-1980. Wyd. I. Warszawa: Bellona, 1992. ISBN 83-1108-202-2.
  • Jarosław Ciślak: Polska Marynarka Wojenna 1995: okręty, samoloty i śmigłowce, uzbrojenie, organizacja. Wyd. I. Warszawa: Lampart & Bellona, 1995, seria: Ilustrowana Encyklopedia Techniki Wojskowej, 6. ISBN 83-86776-08-0.
  • Conway’s All The World’s Fighting Ships 1947-1995. Robert Gardiner, Stephen Chumbley (red.). Annapolis: Naval Institute Press, 1996. ISBN 1-55750-132-7. (ang.).
  • Ivan Gogin: ARTILLERIST large submarine chasers (projects 122, 122a and 122bis) (1941-1955). Navypedia. [dostęp 2021-01-05]. (ang.).
  • Ivan Gogin: CZUJNY large submarine chasers (project 122bis) (1950-1953/1955-1957). Navypedia. [dostęp 2021-01-05]. (ang.).
  • Witold Koszela: Okręty Floty Polskiej. T. I. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2017. ISBN 978-83-65746-67-2.
  • M.B. Pietlewannyj: Korabli stran Warszawskogo dogowora. Sankt Petersburg: Galeja Print, 2009. ISBN 978-5-8172-0127-7. (ros.).
  • Jan Piwowoński: Flota spod biało-czerwonej. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1989. ISBN 83-10-08902-3.
  • Robert Rochowicz. Ścigacze okrętów podwodnych projektu 122. „Morza, Statki i Okręty”. Nr 1 (8), 1998. Magnum-X. ISSN 1426-529X. 
  • Robert Rochowicz. Ścigacze okrętów podwodnych projektu 122bis. „Morze”. Nr 1 (16), 2017. ZBiAM. ISSN 2543-5469. 
  • Mieczysław Serafin: Polska Marynarka Wojenna 1945-2007. Kronika wydarzeń. Gdynia: Zespół Redakcyjno-Wydawniczy Marynarki Wojennej, 2008. ISBN 978-83-88698-03-3.
  • Henryk Sołkiewicz (red.): Ewolucyjny rozwój sił okrętowych Marynarki Wojennej w latach 1945–2010. Gdynia: Wydawnictwo BP/Akademia Marynarki Wojennej, 2015. ISBN 978-83-941308-4-8.
  • Marek Soroka: Polskie Okręty Wojenne 1945-1980. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1986. ISBN 83-215-3249-7.
  • Roman Volkov, Andrew Brichevsky: Large submarine chasers – Project 122bis. RussianShips.info. [dostęp 2021-01-05]. (ang.).
  • Józef Wąsiewski (red.): Kalendarium dziejów polskiej Marynarki Wojennej 1918–1993. Gdynia: Dowództwo Marynarki Wojennej.
  • Waldemar Wierzykowski: Polska Marynarka Wojenna: ilustrowane kalendarium 1918-2018. T. II: 1946–1989. Świnoujście, Gdynia: Wydawnictwo BP, Akademia Marynarki Wojennej im. Bohaterów Westerplatte, 2017. ISBN 978-83-65763-07-5.
Polskie ścigacze okrętów podwodnych projektu 122bis

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=ORP_Zwrotny_(1953)&oldid=71644922”