İnsan İnkişafı İndeksi — Vikipediya

World map representing the inequality-adjusted Human Development Index categories (based on 2018 data, published in 2019).[1]
  0.800–1.000 (very high)
  0.700–0.799 (high)
  0.550–0.699 (medium)
  0.350–0.549 (low)
  Data unavailable

İnsan İnkişafı İndeksi (İİİ) — 1990-cı ildən etibarən hər il BMT-nin İnkişaf proqramı tərəfindən nəşr edilən "İnsan İnkişafı Hesabatı"nda dünya ölkələrində əhalinin rifahını əks etdirən göstərici.

Bu indeks əhalinin rifahını ÜDM-dən daha geniş şəkildə özündə ehtiva edir. İİİ insan inkişafının üç ölçüsünü özündə birləşdirir:

  • uzun və sağlam ömür (orta ömür uzunluğu əsasında hesablanır);
  • təhsil səviyyəsi (böyüklər arasında savadlılıq, həmçinin ibtidai, orta və ali məktəblərdə təhsil alanların say nisbəti əsasında hesablanır);
  • layiqli yaşayış standartları (alıcılıq qabiliyyəti pariteti/AQP, gəlir əsasında hesablanır).

Lakin, bu indeks insan inkişafının müfəssəl, hərtərəfli ölçü vasitəsi deyil. Məsələn, buraya gender və ya gəlir bərabərsizliyi, insan hüquqları və siyasi azadlıqların təmin olunması kimi göstəricilər daxil edilmir. Buna baxmayaraq, məhz bu indeks insan inkişafının və gəlirlə rifah arasında qarşılıqlı mürəkkəb münasibətlərin nəzərdən keçirilməsi üçün daha geniş prizmanı təmin edir.

2009-cu il hesabatındakı reytinq sistemi istisna olmaqla əvvəlki illərdə reytinq 3 kateqoriyaya bölünmüşdür. Əvvəlki sistemdə 1-dən 63-dək yerləri insan inkişafının yüksək, 64-dən 146-dək yerləri orta, daha sonra isə aşağı olduğu ölkələr tuturdu. 2009-cu ildən etibarən ölkələr 4 kateqoriyaya bölünür. Yeni sistemdə əvvəlkinə əlavə olaraq "çox yüksək" kateqoriyası daxil edilmişdir.

1975–2004-cü illərdə İİİ trendi
  Ərəb ölkələri
  Saharadan aşağı Afrika

İndeksin hesablanması metodu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstənilən göstəricisini qiyməti 0 və 1 arasında dəyişən indeksə çevirmək üçün aşağıdakı formuldan istifadə edilir:

  • -indeks =

burada: təhlil edilən bütün ölkələr üzrə göstəricisinin minimal və maksimal qiymətləridir.

Hər hansı ölkənin İnsan İnkişafı İndeksi aşağıdakı 3 göstərici əsasında formalaşır:

1. Gözlənilən ömür müddəti indeksi (LEI) =

Doğumda gözlənilən ömür müddəti 85 il olduqda LEI 1-ə, 20 il olduqda isə 0-a bərabərdir.

2. Təhsil indeksi (EI) =

Orta təhsil müddəti indeksi (MYSI) =
Gözlənilən təhsil müddəti indeksi (EYSI) =

3. Gəlir indeksi (II) =

İnsan İnkişafı İndeksi isə bu üç göstəricinin həndəsi ortasıdır:

LE — Gözlənilən ömür müddəti
MYS — Əhalinin orta təhsil müddəti (illərlə)
EYS — Təhsili davam edənlərin gözlənilən təhsil müddəti (illərlə)
GNIpc — AQP-yə görə adambaşına düşən ÜMM (ABŞ dolları ilə)

2022 İnsan İnkişafı Hesabatı BMT-nin İnkişaf Proqramı tərəfindən 2022-də nəşr olunmuş və İİİ göstəricisi 2021-ci ilin məlumatları əsasında müəyyənləşdirilmişdir. Aşağıda "çox yüksək insan inkişafı"na malik ölkələr göstərilib:[2]

  • = artım.
  • = stabil.
  • = azalma.
  • Mötərizə içindəki rəqəmlər ölkənin 2021-ci il Hesabatına nisbətən reytinqdə neçə pillə qalxıb-endiyini göstərir.
Tutduğu yer Ölkə İİİ
2022-ci ildə 2021-ci il üçün yeni təxminlər
[3]
2022-ci il hesabatında 2015-ci illə müqayisədə sıralama dəyişikliyi[3] 2022-ci ildə 2021-ci il üçün yeni təxminlər
[3]
2022-cü il hesabatında 2021-cü illə müqayisədə dəyişiklik
[3]
1  İsveçrə 0,962 0.19%
2  Norveç 0,961 0.19%
3  İslandiya 0,959 0.56%
4 (3)  Honkonq 0,952 0.44%
5 (3)  Avstraliya 0,951 0.27%
6  Danimarka 0,948 0.34%
7 (2)  İsveç 0,947 0.36%
8 (6)  İrlandiya 0,945 0.40%
9 (5)  Almaniya 0,942 0.16%
10 (1)  Niderland 0,941 0.24%
11  Finlandiya 0,940 0.29%
12 (1)  Sinqapur 0,939 0.29%
13 (2)  Belçika 0,937 0.25%
14 (3)  Yeni Zelandiya 0,937 0.15%
15 (2)  Kanada 0,936 0.25%
16 (1)  Lixtenşteyn 0,935 0.22%
17 (3)  Lüksemburq 0,930 0.18%
18 (3)  Böyük Britaniya 0,929 0.17%
19  Yaponiya 0,925 0.27%
19 (3)  Cənubi Koreya 0,925 0.35%
21  ABŞ 0,921 0.10%
22  İsrail 0,919 0.25%
23 (4)  Malta 0,918 0.58%
23 (1)  Sloveniya 0,918 0.28%
25 (4)  Avstriya 0,916 0.14%
26 (9)  BƏƏ 0,911 0.80%
27  İspaniya 0,905 0.38%
28 (3)  Fransa 0,903 0.27%
29 (3)  Kipr 0,896 0.41%
30 (1)  İtaliya 0,895 0.13%
31 (2)  Estoniya 0,890 0.30%
32 (6)  Çexiya 0,889 0.20%
33 (2)  Yunanıstan 0,887 0.19%
34 (1)  Polşa 0,876 0.37%
35 (3)  Bəhreyn 0,875 0.73%
35 (1)  Litva 0,875 0.35%
35 (2)  Səudiyyə Ərəbistanı 0,875 0.64%
38 (2)  Portuqaliya 0,866 0.40%
39 (1)  Latviya 0,863 0.42%
40 (6)  Andorra 0,858 0.11%
40 (5)  Xorvatiya 0,858 0.40%
42 (1)  Çili 0,855 0.46%
42 (1)  Qətər 0,855 0.23%
44 N/A  San-Marino 0,853
45 (5)  Slovakiya 0,848 0.09%
46 (1)  Macarıstan 0,846 0.20%
47 (4)  Argentina 0,842 0.09%
48 (6)  Türkiyə 0,838 1.03%
49 (3)  Monteneqro 0,832 0.27%
50 (1)  Küveyt 0,831 0.20%
51 (3)  Bruney 0,829 0.01%
52 (2)  Rusiya 0,822 0.29%
53 (4)  Rumıniya 0,821 0.16%
54 (3)  Oman 0,816 0.32%
55 (2)  Baham adaları 0,812 0.00%
56 (4)  Qazaxıstan 0,811 0.51%
57 (2)  Trinidad və Tobaqo 0,810 0.23%
58 (4)  Kosta-Rika 0,809 0.43%
58  Uruqvay 0,809 0.25%
60 (3)  Belarus 0,808 0.21%
61  Panama 0,805 0.37%
62 (1)  Malayziya 0,803 0.39%
63 (7)  Gürcüstan 0,802 0.50%
63 (2)  Mavriki 0,802 0.55%
63 (4)  Serbiya 0,802 0.41%
66 (6)  Tailand 0,800 0.75%

Hesabat 2011-ci il noyabrın 2-də yayımlanmış və 2011-ci ilin məlumatları əsasında tərtib edilmişdir.[4] Hesabatda 187 dövlət arasında Azərbaycan Türkiyəni bir pillə qabaqlayaraq 91-ci yerdə qərarlaşmışdır.[5] Keçmiş Sovet respublikalarından Belarus 65, Rusiya 66, Gürcüstan 75, Ermənistan 86-cı yerdədir.

Ən yüksək İİİ-yə malik 47 ölkə aşağıda göstərilmişdir:

  1. Norveç Norveç 0,943 ()
  2. Avstraliya Avstraliya 0.929 ()
  3. Niderland Niderland 0.910 ( 4)
  4. ABŞ ABŞ 0.910 ()
  5. Yeni Zelandiya Yeni Zelandiya 0.908 ( 2)
  6. Kanada Kanada 0.908 ( 2)
  7. İrlandiya İrlandiya 0.908 ( 2)
  8. Lixtenşteyn Lixtenşteyn 0.905 ( 2)
  9. Almaniya Almaniya 0.905 ( 1)
  10. İsveç İsveç 0.904 ( 1)
  11. İsveçrə İsveçrə 0.903 ( 2)
  12. Yaponiya Yaponiya 0.901 ( 1)
  13. Honkonq Honkonq 0.898 ( 8)
  14. İslandiya İslandiya 0.898 ( 3)
  15. Cənubi Koreya Cənubi Koreya 0.897 ( 3)
  16. Danimarka Danimarka 0.895 ( 3)
  17. İsrail İsrail 0.888 ( 2)
  18. Belçika Belçika 0.886 ()
  19. Avstriya Avstriya 0.885 ( 6)
  20. Fransa Fransa 0.884 ( 6)
  21. Sloveniya Sloveniya 0.884 ( 8)
  22. Finlandiya Finlandiya 0.882 ( 6)
  23. İspaniya İspaniya 0.878 ( 3)
  24. İtaliya İtaliya 0.874 ( 1)
  25. Lüksemburq Lüksemburq 0.867 ( 1)
  26. Sinqapur Sinqapur 0.866 ( 1)
  27. Çexiya Çexiya 0.865 ( 1)
  28. Böyük Britaniya Birləşmiş Krallıq 0.863 ( 2)
  29. Yunanıstan Yunanıstan 0.861 ( 7)
  30. Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri BƏƏ 0.846 ( 2)
  31. Kipr Kipr 0.840 ( 4)
  32. Andorra Andorra 0.838 ( 2)
  33. Bruney Bruney 0.838 ( 4)
  34. Estoniya Estoniya 0.835 ()
  35. Slovakiya Slovakiya 0.834 ( 4)
  36. Malta Malta 0.832 ( 3)
  37. Qətər Qətər 0.831 ( 1)
  38. Macarıstan Macarıstan 0.816 ( 2)
  39. Polşa Polşa 0.813 ( 2)
  40. Litva Litva 0.810 ( 4)
  41. Portuqaliya Portuqaliya 0.809 ( 1)
  42. Bəhreyn Bəhreyn 0.806 ( 3)
  43. Latviya Latviya 0.805 ( 5)
  44. Çili Çili 0.805 ( 1)
  45. Argentina Argentina 0.797 ( 1)
  46. Xorvatiya Xorvatiya 0.796 ( 5)
  47. Barbados Barbados 0.793 ( 5)

2010-cu ilin Hesabatı BMT-nin İnkişaf Proqramı tərəfindən 4 noyabr 2010-cu il tarixində açıqlanmışdır. 182 ölkənin yer aldığı bu hesabatda Azərbaycan RusiyaQazaxıstandan sonra 67-ci, Gürcüstan 74-cü, Ermənistan 76-cı, Türkiyə isə 83-cü yerdə qərarlaşmışdır. Aşağıdakı siyahı həmin hesabatda ilk 30 yeri tutan ölkələri göstərir:

  1. Norveç Norveç 0,938
  2. Avstraliya Avstraliya 0,937
  3. Yeni Zelandiya Yeni Zelandiya 0,907
  4. ABŞ ABŞ 0,902
  5. İrlandiya İrlandiya 0,895
  6. Lixtenşteyn Lixtenşteyn 0,891
  7. Niderland Niderland 0,890
  8. Kanada Kanada 0,888
  9. İsveç İsveç 0,885
  10. Almaniya Almaniya 0,885
  11. Yaponiya Yaponiya 0,884
  12. Cənubi Koreya Cənubi Koreya 0,877
  13. İsveçrə İsveçrə 0,874
  14. Fransa Fransa 0,872
  15. İsrail İsrail 0,872
  16. Finlandiya Finlandiya 0,871
  17. İslandiya İslandiya 0,869
  18. Belçika Belçika 0,867
  19. Danimarka Danimarka 0,866
  20. İspaniya İspaniya 0,863
  21. Honkonq Honkonq 0,862
  22. Yunanıstan Yunanıstan 0,855
  23. İtaliya İtaliya 0,854
  24. Lüksemburq Lüksemburq 0,852
  25. Avstriya Avstriya 0,851
  26. Böyük Britaniya Birləşmiş Krallıq 0,849
  27. Sinqapur Sinqapur 0,846
  28. Çexiya Çexiya 0,841
  29. Sloveniya Sloveniya 0,828
  30. Andorra Andorra 0,824
2009-cu ilin hesabatına əsasən BMT-yə üzv ölkələrdə İİİ göstəricisi (2007-ci ilin məlumatları əsasında).
  0,950 və +
  0,900–0,949
  0,850–0,899
  0,800–0,849
  0,750–0,799
  0,700–0,749
  0,650–0,699
  0,600–0,649
  0,550–0,599
  0,500–0,549
  0,450–0,499
  0,400–0,449
  0,350–0,399
  < 0,350
  məlumat yoxdur

2009-cu ilin İİİ Hesabatı 2007-ci ilin məlumatlarına əsaslanır və 2009-cu il 5 oktyabrda açıqlanmışdır. Bu hesabata əsasən Azərbaycanda İnsan inkişafı indeksi 0,787-yə bərabərdir və 182 ölkə arasında 86-cı yeri tutmaqla "orta" reytinqə malik olan ölkələr sırasındadır.

2009-cu ildə ümümi siyahıya Norveç, Avstraliyaİslandiya başçılıq edirlər. İnsan inkişafının potensialı ən aşağı olan 10 ölkə — Qvineya-Bisau, Burundi, Çad, Konqo Demokratik Respublikası, Burkina-Faso, Mali, Mərkəzi Afrika Respublikası, Syerra-Leone, ƏfqanıstanNigerdir.Bu hesabatda ölkələrin qruplaşdırılması üçün "Çox yüksək İnsan İnkişafı" qrupu əlavə olunmuşdur. Hesabatda bu ölkələr "inkişaf etmiş ölkələr" kimi qəbul olunur. Hesabatda "çox yüksək" qrupundakı 38 ölkə:

  1. Norveç Norveç 0,971
  2. Avstraliya Avstraliya 0,970
  3. İslandiya İslandiya 0,969
  4. Kanada Kanada 0,966
  5. İrlandiya İrlandiya 0,965
  6. Niderland Niderland 0,964
  7. İsveç İsveç 0,963
  8. Fransa Fransa 0,961
  9. İsveçrə İsveçrə 0,960
  10. Yaponiya Yaponiya 0,960
  11. Lüksemburq Lüksemburq 0,960
  12. Finlandiya Finlandiya 0,959
  13. ABŞ ABŞ 0,956
  14. Avstriya Avstriya 0,955
  15. İspaniya İspaniya 0,955
  16. Danimarka Danimarka 0,955
  17. Belçika Belçika 0,953
  18. İtaliya İtaliya 0,951
  19. Lixtenşteyn Lixtenşteyn 0,951
  20. Yeni Zelandiya Yeni Zelandiya 0,950
  21. Böyük Britaniya Birləşmiş Krallıq 0,947
  22. Almaniya Almaniya 0,947
  23. Sinqapur Sinqapur 0,944
  24. Honkonq Honkonq 0,944
  25. Yunanıstan Yunanıstan 0,942
  26. Cənubi Koreya Cənubi Koreya 0,937
  27. İsrail İsrail 0,935
  28. Andorra Andorra 0,934
  29. Sloveniya Sloveniya 0,929
  30. Bruney Bruney 0,920
  31. Küveyt Küveyt 0,916
  32. Kipr Kipr 0,914
  33. Qətər Qətər 0,910
  34. Portuqaliya Portuqaliya 0,909
  35. Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri BƏƏ 0,903
  36. Çexiya Çexiya 0,903
  37. Barbados Barbados 0,903
  38. Malta Malta 0,902

2006-cı ilin məlumatları əsasında hazırlanmış 2008-ci il Hesabatına əsasən Azərbaycan İİİ göstəricisi 0,758-ə bərabər olmaqla, 179 ölkə arasında 97-ci yeri tutmuşdur. Hesabatda "yüksək" İİİ-yə malik 30 ölkə (0,912-dən 0,969-dək):

  1. İslandiya İslandiya 0,968
  2. Norveç Norveç 0,968
  3. Kanada Kanada 0,967
  4. Avstraliya Avstraliya 0,965
  5. İrlandiya İrlandiya 0,960
  6. İsveç İsveç 0,958
  7. Niderland Niderland 0,958
  8. Yaponiya Yaponiya 0,956
  9. Lüksemburq Lüksemburq 0,956
  10. İsveçrə İsveçrə 0,955
  11. Fransa Fransa 0,955
  12. Finlandiya Finlandiya 0,954
  13. Danimarka Danimarka 0,952
  14. Avstriya Avstriya 0,951
  15. ABŞ ABŞ 0,950
  16. İspaniya İspaniya 0,949
  17. Belçika Belçika 0,948
  18. Yunanıstan Yunanıstan 0,947
  19. İtaliya İtaliya 0,945
  20. Yeni Zelandiya Yeni Zelandiya 0,944
  21. Böyük Britaniya Birləşmiş Krallıq 0,942
  22. Honkonq Honkonq 0,942
  23. Almaniya Almaniya 0,940
  24. İsrail İsrail 0,930
  25. Cənubi Koreya Cənubi Koreya 0,928
  26. Sloveniya Sloveniya 0,923
  27. Bruney Bruney 0,919
  28. Sinqapur Sinqapur 0,918
  29. Küveyt Küveyt 0,912
  30. Kipr Kipr 0,912
  1. "Human Development Report 2019 – "Human Development Indices and Indicators"" (PDF). HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme. 22–25. 9 December 2019 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 9 December 2019.
  2. "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2015-10-18 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-12-11.
  3. 1 2 3 4 "Human Development Report 2014 – "Sustaining Human Progress: Reducing Vulnerabilities and Building Resilience"" (#bad_url). HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme. İstifadə tarixi: 25 July 2014.
  4. "Reports (1990–2011) | Global Reports | HDR 2011 | Download | Russian | Human Development Reports (HDR) | United Nations Development Programme (UNDP)". 2012-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-12-30.
  5. "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2011-11-11 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2011-12-30.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]