French
DeutschMury i baszty moskiewskiego Kremla – Wikipedia, wolna encyklopedia
 Widok z lotu ptaka na Kreml w Moskwie | |
| Państwo | |
|---|---|
| Typ budynku | założenie fortyfikacyjno-obronne |
| Styl architektoniczny | |
| Rozpoczęcie budowy | 1156[1]. |
| Ukończenie budowy | 1548[1] |
| Ważniejsze przebudowy | 1339-40, 1367-68, 1485-95, 1534-38[1] |
| Zniszczono | 1238, 1293, 1331, 1365, 1547, 1571, 1612, 1812, 1917[1] |
Położenie na mapie Moskwy  | |
Położenie na mapie Rosji  | |
 55°45′06″N 37°37′04″E/55,751667 37,617778 | |
Mury i baszty moskiewskiego Kremla – kompleks fortyfikacji obronnych, otaczający Kreml moskiewski, z charakterystycznymi merlonami i basztami zwieńczonymi spiczastymi hełmami z kolorowymi dachówkami[1].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Rozbudowę fortyfikacji obronnych na wzgórzu Borowickim w Moskwie rozpoczął książę Jurij Dołgorukij w 1156 r[1]. Powstał wówczas pierwszy drewniany fort z palisadą, który jednak wkrótce został spalony podczas najazdu mongolskiego. Fortyfikacje Kremla, jak i cała Moskwa, były w trakcie wieków wielokrotnie niszczone przez najazdy mongolskie, litewskie oraz przez pożary. W 1339-1340 książę moskiewski Iwan I Kalita zbudował większą, dębowo-ziemną cytadelę, o murach grubości od 2 do 6 m i wysokości powyżej 7 m[1][2]. Pierwsze kamienne mury wzniesiono za panowania Dymitra Dońskiego w latach 1367-1368, korzystając z surowca z pobliskiego kamieniołomu Miaszikowo. Charakterystyczna barwa kamienia spowodowała, że od tego czasu Moskwę nazywano „białym miastem”, „białą Moskwą”, o czym wspomina hetman Stanisław Żółkiewski[3]. Dzięki nowym murom Moskwa skutecznie przetrwała oblężenie przez wojska litewskie wielkiego księcia Olgierda w 1370 roku. Nowy etap w rozbudowie fortyfikacji Kremla rozpoczął się 1485 roku, od kiedy do budowy i modernizacji carowie zaczęli angażować architektów włoskich: pierwszym z nich był pochodzący z Vicenzy Antonio Gilardi, kolejnymi Aristotele Fioravanti, Pietro Antonio Solari, Marco Ruffo. Wówczas też do rozbudowy fortyfikacji zastosowano na dużą skalę cegły. Choć od tego czasu umocnienia kremlowskie wielokrotnie przebudowywano i odnawiano, zasadniczo zachowały one nadaną im w XV–XVI w. formę i styl. Kolejni władcy rozbudowywali umocnienia i odbudowywali zniszczenia powodowane przez oblężenia i pożary.
W latach 1534-1538 umocnienia Moskwy zostały rozbudowane o kolejną linię, wokół Kitaj-gorodu, która dochodziła do linii murów Kremla w rejonie Baszty Beklemiszewskiej[1]. Borys Godunow w latach 1586-1587 otoczył Moskwę kolejnymi dwiema liniami murów, tak że w końcu XVI w. dostępu do Moskwy broniły cztery linie umocnień z ponad 120 wieżami[1]. Car Piotr Wielki w celu odnowienia potencjału obronnego miasta otoczył mury Kremla szeroką fosą i łańcuchem ziemnych bastionów. Po odparciu armii Napoleona z Rosji zostały one rozebrane, w ich miejscu utworzono parki, a ziemię wykorzystano do zasypania fosy przy murach północno-wschodnich i utworzenia placu (później zwanego Czerwonym)[4]. Mury i baszty kremlowskie zostały częściowo zniszczone przez wojska napoleońskie w 1812 roku. Naprawą kierował architekt Joseph Bové. W tym też okresie fortyfikacje Kremla uzyskały obecną postać, mimo iż jeszcze dwukrotnie ulegały poważnym uszkodzeniom (podczas rewolucji październikowej i bitwy o Moskwę w 1941 roku)[1][2].
Opis[edytuj | edytuj kod]
Zespół fortyfikacyjny moskiewskiego Kremla składa się z nieregularnego pięcioboku obwodowych murów obronnych, 3 głównych baszt narożnych o przekroju kołowym, 4 kwadratowych baszt bramnych, 12 baszt pośrednich i barbakanu. Linia umocnień kremlowskich otacza obszar o powierzchni ok. 275 tys. m². Długość murów wynosi 2235 m[5][2][6].
Mury Kremla, o grubości od 3,5 do 6,5 m i wysokości od 5 do 19 m wieńczą blanki z merlonami o wysokości 2-2,5 m i grubości 0,6-0,7 m o charakterystycznych kształtach 'jaskółczego ogona', w których wycięte są strzelnice. Za krenelażem znajduje się platforma bojowa o szerokości ok. 2-4,5 m, zamknięta parapetem z białego kamienia[1]. W skład fortyfikacji wchodzą też baszty, z których część zaprojektowano jako samodzielne punkty oporu i połączono sekretnymi tunelami. Baszty (w XV w. było ich 18, obecnie – 20), wielopiętrowe, zaopatrzone są w machikuły (obecnie zasłonięte), od XVI w zwieńczone są charakterystycznymi stromymi namiotowymi hełmami, które początkowo były drewniane, a za panowania Romanowów[1] przebudowano je na ceglano-kamienne i pokryto kolorową dachówką, ułożoną w mozaikowe wzory. Baszty zbudowane są na planie kołowym, czworokątnym lub wielokątnym, niektóre posiadały własne ujęcia wody i furty wyjściowe.
Baszty[edytuj | edytuj kod]
Lista baszt wchodzących w skład murów moskiewskiego Kremla (rzymska cyfra opisuje pozycję baszty na planie Kremla)[1]: I- Baszta Wodociągu, II- Baszta Borowicka, III- Baszta Zbrojowni, IV- Baszta Komendancka, V- Baszta Troicka, VI- Kutafja, VII- Baszta Środkowa Arsenalna, VIII- Baszta Narożna Arsenalna, IX- Baszta Nikolska, X- Baszta Senacka, XI- Baszta Spasska, XII- Baszta Carska, XIII- Baszta Nabatna, XIV- Baszta Konstantino-Jeleninska, XV- Baszta Beklemiszewska, XVI – Baszta Pietrowska, XVII- Baszta 2-ga Bezimienna, XVIII- Baszta 1-a Bezimienna, XIX- Baszta Tajna, XX- Baszta Zwiastowania.
Baszta Borowicka[edytuj | edytuj kod]
Боровицкая башня (ros. Borowickaja) – baszta narożna, w południowo-zachodnim narożniku murów, z bramą wejściową. Wysokość: 54,05 m[1]. Nazwa pochodzi od jednego ze wzgórz, na których położona jest Moskwa. Powstała w 1490 roku[potrzebny przypis], z polecenia cara Wasyla III[potrzebny przypis], pod kierunkiem architekta Piotra Antonia Solariego. W roku 1658 na rozkaz cara Aleksego I Romanowa nazwę zmieniono na: башня Предтеченская (ros. baszta Priedtieczenskaja), od pobliskiej cerkwi pod wezwaniem Jana Chrzciciela (zwanego też Poprzedzającym – w ros. предтеча). Nazwa nie przyjęła się, po zburzeniu cerkwi w celu rozbudowy Kremlowskiego Arsenału powrócono do starej nazwy. W 1812 r. baszta została uszkodzona w wyniku wybuchu ładunku podłożonego przez saperów Wielkiej Armii Napoleona. Odbudowana w latach 1817-1819 (architekt: Joseph Bové). Pięciopoziomowa, na planie czworokątnym, posiadała most zwodzony (zlikwidowany w 1912 r.). Od 1935 na szczycie znajduje się pięcioramienna czerwona gwiazda. Brama w baszcie jest główna bramą wjazdową na teren Kremla[1][5].
Baszta Zwiastowania[edytuj | edytuj kod]
Благовещенская башня (ros. Błagowieszczenskaja) – nazwa pochodzi od ikony z przedstawieniem Zwiastowania, wiszącej na fasadzie wieży. Wysokość: 30,7 m (32,45 m wraz z wiatrowskazem, zainstalowanym w 1932 roku w miejscu krzyża), grubość ścian: 1,3-2,3 m, obwód 40m, trzy poziomy[1]. Zbudowana w 1487-88 roku, na fundamentach wapiennych, będących pozostałością 'Białej Moskwy'. W czasach Iwana Groźnego była wykorzystywana jako więzienie. W XVII w. w pobliskich murach przebito furtkę, aby służący z pobliskich pałaców kremlowskich mieli dostęp do wody ze strumienia Portomoiny, płynącego za murami. Furtka została zamurowana w 1813 roku[1][5].
Baszta Wodociągu[edytuj | edytuj kod]
Водовзводная башня (ros. Wodowzwodnaja) – baszta narożna w południowo-zachodniej części murów Kremla, nad rzeką Moskwą. Wysokość: 61,85 m, grubość: 2,2 m, obwód: 11 m[1]. Zbudowana w 1488 roku pod kierunkiem Antonia Gilardiego. Początkowo zwana Basztą Swibłowa, od pobliskich posiadłości bojarskiej rodziny Swibłowów. Nazwa pochodzi od ujęcia wody z rzeki i stacji pomp, które wybudowano w 1633 roku w obrębie wieży, i które zasilało załogę Kremla. W 1805 roku rozebrana i odbudowana od nowa. W 1812 wysadzona w powietrze przez wycofujących się Francuzów. Odbudowana w latach 1817-1819 (architekt: Joseph Bové)[1][5].
Baszta Pietrowska[edytuj | edytuj kod]
Петровская башня (ros. Pietrowskaja) – zbudowana w 1480 r. Wysokość: 27,2 m, grubość ścian: 2-2,3 m, obwód: 40,8 m[1]. Nazwa pochodzi od pobliskiej cerkwi Metropolity Piotra. Zniszczona podczas okupacji Kremla w 1612 r. i wkrótce odbudowana. W 1771 roku rozebrana w celu umożliwienia budowy Pałacu Kremlowskiego i odbudowana w 1783 r. Wysadzona w powietrze podczas okupacji przez wojska napoleońskie w 1812 r. Odbudowana w 1818 pod kierunkiem Josepha Bovégo). Wysokość: 27,15 m. Była używana jako budynek gospodarczy przez ogrodników kremlowskich[1][5].
Baszta Tajna[edytuj | edytuj kod]
Тайницкая башня (ros. Tajnickaja) – środkowa baszta w południowym odcinku murów kremlowskich. Wysokość: 38,4 m, grubość ścian: 4,4 m[1]. Zbudowana pod kierunkiem Antonia Gilardiego w 1485 roku. Posiadała własną studnię i tajemną poternę, prowadzącą do rzeki Moskwy. Nazwa pochodzi od tego właśnie tajemnego przejścia. W roku 1770 rozebrana z powodu budowy Pałacu Kremlowskiego. Odbudowana w tym samym roku. Do roku 1917 z baszty oddawano codziennie o południu salut artyleryjski. W latach 1930-1933 poternę zamurowano i zabetonowano studnię[1][5].
Baszta Beklemiszewska[edytuj | edytuj kod]
Беклемишевская башня (ros. Beklemiszewskaja) – południowo-wschodnia baszta narożna, przy rzece Moskwa. Wysokość: 46,2 m, średnica 11 m, grubość ścian: 2,3 m, czteropoziomowa[1]. Zbudowana w latach 1487-1488, pod kierunkiem Marco Ruffo w celu ochrony pobliskiego brodu na rzece. Nazwa pochodzi od posiadłości bojarskiej rodziny Beklemiszewów, znajdujących się tuż przy niej. W podziemiach mieściła korytarz podsłuchowy, służący do wykrywania prac minerskich przez siły oblegające Kreml. Zniszczenia powstałe w czasie Rewolucji Październikowej naprawione w 1920 roku pod kierunkiem architekta I.V. Rylskiego[1][5].
Baszta Pierwsza Bezimienna[edytuj | edytuj kod]
Первая Безымянная башня (ros. Pierwaja Biezymiannaja) – zbudowana w 1480 r. Wysokość: 34,15 m, grubość ścian: 2,3-2,7 m, obwód: 53,8m[1]. W roku 1547 zniszczona wskutek eksplozji zmagazynowanego prochu. W 1770 rozebrana, w celu umożliwienia budowy Pałacu Kremlowskiego i odbudowana w 1783 r. Wysadzona w powietrze przez wojska napoleońskie w trakcie odwrotu w 1812. Odbudowana w 1818 (architekt: Joseph Bové)[1][5].
Baszta Druga Bezimienna[edytuj | edytuj kod]
Вторая Безымянная башня (ros. Wtoraja Biezymiannaja) – zbudowana w 1487-88 r. Wysokość: 30,2 m, grubość ścian: 1,8-2,1 m, obwód: 40 m[1]. W baszcie znajdowała się kuźnia. Wysadzona w powietrze podczas okupacji przez wojska napoleońskie w 1812 r. Odbudowana w latach 1816-1835 pod kierunkiem Josepha Bové[1][5].
Baszta Konstantino-Jeleninska[edytuj | edytuj kod]
Константино-Еленинская башня (ros. Konstantino-Jeleninskaja) – baszta panująca nad tzw. Zejściem Wasiliewskim (Васильевский спуск), które prowadzi od Placu Czerwonego do rzeki Moskwy. Wysokość: 36,8 m, grubość ścian: 3,3 m, obwód: 64,4 m[1]. Zbudowana w 1490 r. pod kierunkiem Piotra Antonia Solariego, na fundamentach bramy do ‘Białego Miasta’. Nazwa pochodzi od pobliskiej cerkwi pod wezwaniem Konstantyna i Jeleny na Kremlu. Posiadała bramę i most zwodzony – rozebrane i zamurowane w końcu XVIII w[1][5].
Baszta Nabatna[edytuj | edytuj kod]
Набатная башня (ros. Nabatnaja) – zbudowana w 1495 r. na Wzgórze Wasilijewskim, naprzeciwko Cerkwi Wasyla Błogosławionego. Wysokość: 38 m, grubość ścian: 2,5 m, obwód: 4,4 m[1]. Nazwa pochodzi od dzwonu alarmowego znajdującego się w tej wieży i służącego do alarmowania mieszkańców Moskwy (набат ros. – nabat oznacza „alarm”). Dzwon Nabatny, mieszczący się w wieży, odlany został w 1680 r. przez ludwisarza Fiedora Dmitriewa, ważył 2,45 ton. Dźwięk tego dzwonu posłużył Moskwianom jako sygnał do rozpoczęcia buntu w roku 1771. Po tym incydencie Katarzyna Wielka rozkazała usunąć dzwon z wieży. Dzwon znajduje się w zbiorach Arsenału Kremlowskiego[1][5]. W latach 1970. baszta zaczęła się nachylać wskutek utraty gęstości gleby i pęknięcia fundamentu. Po wzmocnieniu gleby, a także podstawy wieży metalowymi obręczami zatrzymano nachylanie się, wieża jednak nadal odbiega o metr od pionu[7].
Baszta Carska[edytuj | edytuj kod]
Царская башня (ros. Carskaja) – najmniejsza i najmłodsza baszta kremlowska. Wysokość: 16,7 m[1]. Zbudowana w 1680 r. w miejscu drewnianej wieżyczki, z której, według podań, car Iwan Groźny zwykł obserwować życie miejskie na placu pod murami Kremla[1][5].
Baszta Spasska[edytuj | edytuj kod]
Główna baszta bramna na wschodniej pierzei murów kremlowskich, z reprezentacyjnym wejściem na Kreml.
Baszta Senacka[edytuj | edytuj kod]
Сенатская башня (ros. Senatskaja) – zbudowana w 1491 r., architekt – Pietro Antonio Solari. Wysokość: 34,3 m, grubość murów: 3,3 m, obwód: 47,3 m[1]. Służyła do osłony murów kremlowskich od strony późniejszego Placu Czerwonego. Początkowo nie nosiła nazwy, swoją nazwę uzyskała po wzniesieniu w jej sąsiedztwie gmachu Senatu na Kremlu w roku 1787. W baszcie znajduje się przejście techniczne wiodące na Kreml[1][5].
Baszta Nikolska[edytuj | edytuj kod]
Никольская башня (ros. Nikolskaja) – baszta bramna, w północno-wschodnim odcinku murów kremlowskich. Wysokość: 70,4 m, grubość murów: 4,5 m, obwód: 60 m[1]. Zbudowana w 1491 r., architekt – Pietro Antonio Solari. Nazwa pochodzi od cerkwi Mikołajewskiej, która wówczas znajdowała się w pobliżu, obecnie nieistniejącej. Ikona św. Mikołaja z Możajska z tej cerkwi przeniesiona została na frontową ścianę baszty[8]. Pod tą ikoną Moskwianie mieli zwyczaj godzić się po waśniach. Przez tę bramę na Kreml wdarli się insurgenci dowodzeni przez księcia Dymitra Pożarskiego i Kuzmę Minina w 1612 r[1]. W 1806 r. przebudowana w stylu neogotyckim pod kierunkiem architekta włoskiego Luigi Rusca, zniszczona przez francuskie wojska w 1812 r., odbudowana przez Josepha Bové w latach 1816-1819. Podczas tej odbudowy dodano także 4 białe wieżyczki narożne[9]. Uszkodzona podczas Rewolucji Październikowej w wyniku ostrzału artyleryjskiego, odnowiona pod kierunkiem Mikołaja Markownikowa. W 1935 r. na szczycie wieży zamocowano czerwoną pięcioramienną gwiazdę[1][5]. 5 lipca 2010 rozpoczęły się trwające 3 miesiące prace rekonstrukcyjne związane z odnowieniem ikony św. Mikołaja z Możajska[10]. Ikona wróciła na swe miejsce i została ukazana na oficjalnej ceremonii 28 sierpnia 2010 z udziałem prezydenta Miedwiediewa i patriarchy Cyryla. Ten ostatni konsekrował ją później 4 listopada w Dzień Jedności Narodowej[11].
Baszta Środkowa Arsenalna[edytuj | edytuj kod]
Средняя Арсенальная башня (ros. Sredniaja Arsenalnaja) – zbudowana w 1495 r. w północno-zachodnim odcinku murów Kremla, góruje nad Parkiem Aleksandrowskim. Wysokość: 38,9 m grubość murów: 2,5-5m, obwód: 57,5 m, trójpoziomowa[1]. Nazwa pochodzi od pobliskiego Arsenału. Początkowo była zwana Niszową Basztą, od charakterystycznych dwóch nisz na ścianie frontowej. W 1860 r. dodano na szczycie punkt obserwacyjny, mający kształt piramidki. W 1821 r. podczas zakładania Parku Aleksandrowskiego u podstawy baszty wybudowano romantyczno-klasycyzującą grotę (projekt: Joseph Bové)[1][5].
Baszta Narożna Arsenalna[edytuj | edytuj kod]
Арсенальная Угловая башня (ros. Ugłowaja Arsenalnaja) – zbudowana w 1492 r., architekt: Pietro Antonio Solari. Wysokość: 60 m, grubość ścian: 6m, obwód: 60,2 m, pięciopoziomowa[1]. Początkowo nazywana Basztą Sobakinów, od pobliskiej rezydencji bojarskiej rodziny Sobakinów. Obecna nazwa pochodzi od pobliskiego Arsenału. Posiada własną studnię. W 1812 r. baszta została uszkodzona w wyniku eksplozji. Odbudowana w latach 1816-1819 (architekt Joseph Bové)[1][5].
Baszta Komendancka[edytuj | edytuj kod]
Комендантская башня (ros. Komendanckaja) – zbudowana w 1492 r., architekt: Pietro Antonio Solari. Wysokość: 41,25 m, grubość murów: 1,7-3,3 m, obwód: 30,5m[1]. Pięciopoziomowa, z wieżyczką obserwacyjną. Początkowo nosiła nazwę: Колымажная башня (ros. Kołymażnaja), od pobliskiej wozowni. Obecną nazwę zyskała w XIX w., po tym, jak w pobliskim pałacu Potieżnym ustanowiono siedzibę komendanta Moskwy[1][5].
Baszta Troicka[edytuj | edytuj kod]
Троицкая башня (ros. Troickaja) – baszta bramna, zbudowana w latach 1495-1499 pod kierunkiem włoskiego architekta Aloisio da Milano. Wysokość: 80 m – najwyższa baszta Kremla; grubość murów: 5,7-6,6 m obwód: 85,7 m[1]. Posiada dwa poziomy piwniczne (z osobnym wyjściem) i sześć poziomów głównych. Zabezpieczała Most Troicki nad strumieniem płynącym wzdłuż zachodnich murów Kremla i północno-zachodnią bramę prowadzącą na Kreml. Obecna nazwa pochodzi z roku 1658, od zajazdu (‘Троицкое подворье’ ros. Troickoje podworje) znajdującego się w pobliżu na Kremlu lub od ikony św. Trójcy, wiszącej na zewnętrznej fasadzie baszty. Przez bramę w baszcie przechodzili na Kreml patriarchowie oraz żony i córki carów[12]. W wiekach XVI-XVII w piwnicach baszty znajdowało się więzienie. W latach 1585-1812 na wieży znajdował się zegar wieżowy. We wrześniu 1812 r. Napoleon Bonaparte triumfalnie wprowadził swoje wojska na Kreml. W 1935 na szczycie wieży ustawiono czerwoną pięcioramienną gwiazdę[1][5]. Obecnie mieści główne wejście turystyczne na Kreml.
Baszta Zbrojowni[edytuj | edytuj kod]
Оружейная башня (ros. Orużejnaja) – zbudowana w 1495 r, architekt: Pietro Antonio Solari. Wysokość: 38,9 m, grubość ścian: 1,7-2,4 m, obwód: 35 m[1]. Początkowo nosiła nazwę: Конюшенная башня (ros. Koniuszennaja), od carskich stajni, które niegdyś znajdowały się w pobliżu. Obecna nazwa pochodzi od pobliskiego Arsenału[1][5].
Kutafja[edytuj | edytuj kod]
Barbakan przed mostem i bramą w baszcie Troickiej.
Ciekawostki[edytuj | edytuj kod]
- W latach 1499-1508 Baszta Troicka była najwyższym budynkiem w całym Wielkim Księstwie Moskiewskim. Przewyższyła go dopiero kremlowska Dzwonnica Iwana Wielkiego[5].
- Ściany baszt i mury kremlowskie przez większą część swojej historii były białe, początkowe ze względu na budulec – skały wapienne, później ceglane ściany były malowane na biało. Dopiero po rekonstrukcji w latach 80. XIX w. uzyskały charakterystyczny czerwony kolor. Nie jest to jednak naturalna barwa palonej cegły – co pewien czas mury malowane są na czerwono[1].
- Na krenelaż murów Kremla składa się 1045 zębów w kształcie „jaskółczych ogonów”[6].
- Odpowiedzialnym za odpalenie ładunków, które zniszczyły część baszt i murów Kremla w 1812 roku był Polak kpt. Franciszek Koss z korpusu inżynierów polskich.[13]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay Goncharenko 2001. The Moscow Kremlin: walls and towers – a guide. State Historical and Cultural Museum Reserve, Moskwa, s. 96.
- ↑ a b c Московский Кремль. Путеводитель. – М.: «Московский рабочий», 1990, s. 40.
- ↑ Żółkiewski S. Początek i progres wyprawy moskiewskiej. oprac. J. Maciszewski, 1966, Warszawa.
- ↑ Merridale C. 2013. Red Fortress: History and Illusion in the Kremlin. Metropolitan Books, str 506.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Kreml – strona oficjalna: mury i baszty.
- ↑ a b Bochenek R.H. 1990. 1000 słów o inżynierii wojskowej i fortyfikacjach. Wydawnictwo MON, Warszawa, s. 165.
- ↑ Libson V.Y., Domshlak M.I., Arenkova Y.I., Памятники архитектуры Москвы, Moskwa 1983, s. 304] (ros.)
- ↑ N.B. Czistykowa-Jarosławowna: Как мы возвращали Икону Николы Можайского и символы священной династии в Кремль.
- ↑ The St. Nicholas (Nikolskaya) Tower. www.moscow.info. [dostęp 2014-03-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-03-08)]. (ang.).
- ↑ Icon on Kremlin Nikolskaya Tower to Be Unveiled and Consecrated on National Unity Day. www.russkiymir.ru, 2010-10-28. [dostęp 2014-03-03]. (ang.).
- ↑ Icon, Lost and Found. www.stnicholascenter.org. [dostęp 2014-03-03]. (ang.).
- ↑ Moskwa krok po kroku. W: Christopher Rice, Melanie Rice: Moskwa. Warszawa: Hachette Polska, 2009, s. 56, seria: Przewodniki Wiedzy i Życia. ISBN 978-83-7575-619-7.
- ↑ Rafał Kowalczyk, Małojarosławiec 1812, Bellona, 2008, s.99-100, ISBN 978-83-11-11019-9.