Obława augustowska – Wikipedia, wolna encyklopedia

Obława augustowska
działania zbrojne podziemia antykomunistycznego w Polsce
Ilustracja
Pomnik Ofiar Obławy Augustowskiej w Suwałkach
Czas

10–25 lipca 1945

Miejsce

rejon Suwałk i Augustowa

Terytorium

Polska

Przyczyna

zwalczanie polskiego podziemia niepodległościowego przez władze komunistyczne i wspierające je wojska radzieckie

Wynik

likwidacja polskiego podziemia niepodległościowego na Suwalszczyźnie

Strony konfliktu
 Polskie Państwo Podziemne  ZSRR
Dowódcy
n/n n/n
Siły
ok. 3000 n/n
Straty
2000 pojmanych i rozstrzelanych,
600 deportowanych
n/n
brak współrzędnych
Tablica z nazwiskami osób zaginionych i zamordowanych
Krzyż w Gibach poświęcony pamięci pomordowanych
Tablica na wzgórzu w Gibach

Obława augustowska (inaczej: obława lipcowa) – operacja wojskowa przeprowadzona w lipcu 1945 roku przez oddziały Armii Czerwonej (50 Armia), wojska Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych Związku Radzieckiego (NKWD) oraz wydzielone oddziały Ludowego Wojska Polskiego i Urzędu Bezpieczeństwa[1].

Miała ona na celu rozbicie i likwidację oddziałów podziemia niepodległościowego i antykomunistycznego w rejonie Suwałk i Augustowa. Obława augustowska nazywana jest niekiedy „Małym Katyniem[2].

Przebieg obławy

[edytuj | edytuj kod]

Od 10 do 25 lipca 1945 oddziały należące do 3 Frontu Białoruskiego[3][4] (według innych źródeł 1 Frontu Białoruskiego[5]) (według ustaleń poczynionych przez historyków z Instytutu Pamięci Narodowej były to oddziały 50 Armii[1]) i jednostki 62 Dywizji Wojsk Wewnętrznych NKWD, osłaniane i wspomagane przez UB i pododdział złożony z dwóch kompanii w sile ok. 110–160 żołnierzy 1 Praskiego Pułku Piechoty (dowodzony przez por. Maksymiliana Sznepfa[6][7][8]), przeprowadziły szeroko zakrojoną akcję pacyfikacyjną obejmującą tereny Puszczy Augustowskiej i jej okolic, w tym Dąbrowy Białostockiej, w powiecie sokólskim (Małyszówki, Brzozowa, Nowej Wsi, Hamulki, Suchowoli i Kamiennej Nowej)[9][5]. Wśród żołnierzy polskich wspomagających oddziały sowieckie udział w pacyfikacji brał późniejszy szef MSW Mirosław Milewski, ówczesny pracownik PUBP w Augustowie (który wykazywał się wielką gorliwością w pomocy organizatorom obławy)[5]. Oddziały radzieckie otaczały tamtejsze wsie, aresztując ich mieszkańców podejrzanych o kontakty z partyzantką niepodległościową. Cała operacja kierowana była prawdopodobnie z Augustowa, gdzie ulokowane było lokalne dowództwo sowieckiego kontrwywiadu wojskowego Smiersz. Zatrzymano ponad 7 tysięcy osób[10], które więziono w ponad pięćdziesięciu miejscach[11]. Sowieci utworzyli obozy filtracyjne, gdzie torturowano i przesłuchiwano zatrzymanych, przetrzymując ich skrępowanych drutem kolczastym w dołach zalanych wodą pod gołym niebem[12]. Część z nich po przesłuchaniach wróciła do domu. 252 aresztowanych Litwinów, zaangażowanych w litewski ruch niepodległościowy, przekazano miejscowym organom NKWD-NKGB Litewskiej SRR[3]. Około 600 osób narodowości polskiej zostało wywiezionych w nieznanym kierunku i wszelki ślad po nich zaginął; aresztowania tych osób dokonały organy Smiersz 3 Frontu Białoruskiego[13].

Podejrzewa się, że zostały one wywiezione w okolice Grodna i zamordowane na terenie tzw. Fortów Grodzieńskich, gdzie wcześniej NKWD przeprowadzało inne masowe egzekucje[13]. Jako możliwe miejsce egzekucji wskazywano wieś Naumowicze w obwodzie grodzieńskim na Białorusi[14]. Polski historyk prof. Krzysztof Jasiewicz wysunął hipotezę, że mordu dokonano w rejonie jeziora Gołdap lub – co uznał za bardziej prawdopodobne – w okolicach wsi Rominty (obecnie Krasnolesje) w Puszczy Rominckiej, gdzie niegdyś mieścił się dwór myśliwski Hermanna Göringa (obecnie miejscowość ta znajduje się na terenie obwodu królewieckiego)[14]. Prof. Natalia Lebiediewa z Instytutu Historii Rosyjskiej Akademii Nauk, autorka książki o Katyniu, wysunęła przypuszczenie, że Polacy mogli trafić do jakiegoś tajnego obozu, gdzie być może przeprowadzano na nich eksperymenty z bronią chemiczną lub biologiczną[5].

W 2011 roku rosyjski historyk Nikita Pietrow, wiceprzewodniczący Stowarzyszenia „Memoriał”, opublikował szyfrowaną depeszę wysłaną w lipcu 1945 roku przez gen. Wiktora Abakumowa, dowódcę wojskowego kontrwywiadu Smiersz, do szefa NKWD Ławrentija Berii[10], odnalezioną w 1990 roku w archiwach KGB[15]. Z depeszy wynikało, że 20 lipca 1945 roku z Moskwy do Olecka przybyła specjalna ekipa funkcjonariuszy Smiersza kierowana przez gen. Iwana Gorgonowa, mająca przeprowadzić „likwidację zatrzymanych w lasach augustowskich bandytów”[3]. Likwidacją mieli dowodzić gen. Gorgonow oraz szef kontrwywiadu Smiersz 3 Frontu Białoruskiego gen. Paweł Zielenin[10]. Liczba 592 osób, wymieniona w depeszy Abakumowa, odpowiada prawie dokładnie liczbie mieszkańców regionu zaginionych w czasie obławy[10]. Według Nikity Pietrowa z depeszy wynika, że obława została przeprowadzona na osobisty rozkaz Józefa Stalina[10]. Rosyjski historyk wiąże obławę augustowską z planowanym przejazdem Stalina pociągiem specjalnym przez Polskę na trasie MoskwaBerlin (17 lipca 1945 roku rozpoczęła się pod Berlinem konferencja poczdamska z udziałem Stalina), co nasiliło działania NKWD i Armii Czerwonej przeciwko polskiemu podziemiu niepodległościowemu[16].

W sierpniu 1945 roku podobną operację antypartyzancką z udziałem Armii Czerwonej i NKWD przeprowadzono po drugiej stronie granicy, w okręgu mariampolskim na Litwie[17].

Śledztwo

[edytuj | edytuj kod]

W listopadzie 1945 roku mieszkańcy gminy Giby wysłali do Bolesława Bieruta delegację, która miała dowiedzieć się o losach zaginionych mieszkańców. Pod koniec lat 50. dwaj posłowie, Jan Kłoczko i Adam Palczak, także próbowali zasięgnąć informacji na temat wydarzeń sprzed kilkunastu lat. Obie te inicjatywy napotkały mur nie do przebycia, a ich inicjatorów represjonowano. W 1987 roku utworzono Obywatelski Komitet Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w lipcu 1945 roku. Wówczas także rozpoczęto ekshumację grobów w lesie koło Gib, ponieważ przypuszczano, że tam mogą być pochowani Polacy. Okazało się jednak, że groby kryły ciała żołnierzy niemieckich z czasów II wojny światowej.

Władze PRL nigdy oficjalnie nie potwierdziły faktu obławy. Rzecznik rządu Jerzy Urban negował nawet sam fakt zaginięcia obywateli polskich. W 1992 roku śledztwo w tej sprawie wszczęła prokuratura w Suwałkach, potem zostało ono zawieszone, a w 2000 podjął je Instytut Pamięci Narodowej w Białymstoku[18]. Początkowo śledztwo było kwalifikowane przez prokuratorów IPN jako zbrodnia komunistyczna, a od lipca 2009 roku również jako zbrodnia przeciwko ludzkości[13].

W sprawie tej kilkakrotnie, poczynając od 1992 roku, kierowano do Rosji wnioski o pomoc prawną[18]. 7 stycznia 1995 roku Główna Prokuratura Wojskowa Federacji Rosyjskiej w odpowiedzi na zapytanie strony polskiej wysłała do ambasady polskiej w Moskwie pismo z informacją, że „potwierdzono aresztowanie podczas obławy przez organy Smiersz 3 Frontu Białoruskiego grupy 592 osób, które wspierały antyradziecko nastawioną Armię Krajową[13]. Ponadto strona rosyjska poinformowała: „Wymienionym obywatelom polskim nie przedstawiono zarzutów, sprawy karne nie zostały przekazane do sądów, a dalsze losy aresztowanych nie są znane”[17]. W 2003 roku strona rosyjska stwierdziła, że nie ma żadnych dokumentów potwierdzających rozstrzeliwanie cywilów na Suwalszczyźnie w 1945 roku; potwierdzono, że na tym terenie działała 62 Dywizja Wojsk Wewnętrznych NKWD, lecz prośby o fotokopie dzienników bojowych tej formacji pozostały bez odpowiedzi[18]. W połowie lipca 2006 strona rosyjska odmówiła odpowiedzi na polski wniosek o pomoc prawną w tej sprawie, argumentując to przedawnieniem karalności[18]. Kolejny, obszerny wniosek o pomoc prawną strona polska skierowała do Rosji w 2009 roku[13]. Następny, uzupełniający wniosek o pomoc prawną został przygotowany przez Instytut Pamięci Narodowej w czerwcu 2011 roku; była to prośba o przekazanie kopii konkretnego dokumentu na temat obławy, który opublikował w 2011 roku rosyjski historyk Nikita Pietrow[19]. Wniosek ten został przesłany stronie rosyjskiej[20], a w sierpniu 2011 roku Prokuratura Generalna Federacji Rosyjskiej poinformowała Prokuraturę Generalną RP, że oprócz informacji przekazanej Polsce w roku 1995 i 2003 nie dysponuje innymi informacjami w tej sprawie[21]. Była to odpowiedź na polski wniosek z 2009 roku i brak jak dotąd[kiedy?] odpowiedzi na wniosek z czerwca 2011 roku w sprawie dokumentu opublikowanego przez Nikitę Pietrowa[22].

W grudniu 2011 roku strona polska zwróciła się do prokuratury rosyjskiej z nowym wnioskiem o pomoc prawną, w którym poprosiła o przekazanie drugiego szyfrogramu gen. Wiktora Abakumowa do szefa NKWD Ławrientija Berii (nr 25871, przechowywanego w Centralnym Archiwum Federalnej Służby Bezpieczeństwa w Moskwie), z którego wynika, że podczas obławy augustowskiej zatrzymano m.in. dowódcę Armii Krajowej o nazwisku Kurpiński ps. „Grom”, urodzonego w 1906 roku[23].

Podczas wizyty w Moskwie w kwietniu 2012 roku prezes IPN Łukasz Kamiński uzyskał od Stowarzyszenia Memoriał rozszyfrowane raporty dotyczące pojmanych „bandytów” adresowane do Ławrientija Berii[24].

Ciał ofiar nigdy nie znaleziono, jakkolwiek podejrzewano, że mogły zostać pochowane w lesie na uroczysku Wielki Bór koło Gib[17]. Ekshumacje przeprowadzone w latach 1987 i 1989 dowiodły, że były to zwłoki żołnierzy niemieckich[11]. FSB informuje rodziny ofiar w 2013 o miejscu i dacie aresztowań[25].

Przeanalizowano zdjęcia lotnicze i wskazano miejsca potencjalnych grobów[26].

W czasie remontu prowadzonego w r. 2023 w budynku, w którym w latach 1945–1956 mieścił się Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego (tzw. „Domu Turka”) odkryto w jego pomieszczeniach, które w tamtym okresie służyły za cele aresztowe, napisy wskazujące, że przetrzymywano tu osoby zatrzymane w okresie, kiedy realizowana była cała operacja. Trwają badania, w jakim stopniu napisy te mają związek z obławą[27].

Upamiętnienie

[edytuj | edytuj kod]

W latach 1958–1959 Jan Kłoczko i poseł na Sejm PRL z ramienia Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Adam Palczak brali udział w kompletowaniu listy osób zaginionych w trakcie obławy, w ich sprawie podejmował próby interwencji w Komitecie Centralnym PZPR[28].

Dla uczczenia ofiar obławy augustowskiej w 1987 roku w Gibach powstał pomnik projektu Andrzeja Strumiłły. Corocznie w Gibach odbywają się uroczyste obchody rocznicy obławy[29]. W Polsce działa Obywatelski Komitet Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w Lipcu 1945 r. oraz „Związek Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej 1945 roku”[30], którego szefem jest ks. Stanisław Wysocki[31].

W 1991 roku, po przeprowadzeniu ekshumacji w Gibach, ustawiono tam krzyż na symbolicznej mogile zaginionych. Na krzyżu wypisano nazwiska 530 osób[11].

W lipcu 2010 roku wystawę poświęconą obławie augustowskiej, przygotowaną przez Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku, zorganizowano w gmachu Sejmu w Warszawie[32]. W latach 2006–2011 wystawy poświęcone obławie były organizowane w Suwałkach[33][34] i Węgorzewie[35].

9 czerwca 2011 roku w ramach XI Pikniku Kawaleryjskiego – Dni Kawaleryjskich w Suwałkach zaprezentowane zostało widowisko historyczne „Obława Augustowska. Lipiec 1945”, współorganizowane przez Muzeum Okręgowe w Suwałkach i Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku[36].

Uchwałą z 25 lipca 2014 Sejm RP uczcił pamięć ofiar obławy augustowskiej[37].

9 lipca 2015 roku Sejm uchwalił ustawę ustanawiającą 12 lipca Dniem Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej z lipca 1945 roku[38].

W maju 2017 r. na terenie otaczającym kościół pod wezwaniem św. Marii Magdaleny w Mikaszówce została umieszczona instalacja autorstwa metaloplastyka Wojciecha Skrzyszewskiego, upamiętniająca ofiary obławy augustowskiej[39].

W „Domu Turka” (dawnej siedzibie Urzędu Bezpieczeństwa w Augustowie) planowane jest urządzenie Domu Pamięci Obławy Augustowskiej[27].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. a b Obława Augustowska – nowe informacje
  2. Nikita Pietrow, Малая Катынь (ros.) novayagazeta.ru, 7 czerwca 2011 [dostęp 2011-06-26].
  3. a b c List Abakumowa do Berii naszdziennik.pl, 10 czerwca 2011 [dostęp 2011-06-10].
  4. IPN odnalazł sowieckie dokumenty o przebiegu obławy augustowskiej
  5. a b c d Marcin Dzierżanowski, Aneta Blinkiewicz, W służbie Moskwy, Tygodnik „Wprost” nr 28 (1180) /2005.
  6. Piotr Łapiński: Obława augustowska. Sześć dywizji przeciw sześciuset akowcom. Instytut Pamięci Narodowej. s. 22. [dostęp 2016-03-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-06)].
  7. Interpelacja nr 31311 do ministra edukacji narodowej w sprawie uwzględnienia w szkolnych programach nauczania treści dotyczących Obławy Augustowskiej z lipca 1945 r.. sejm.gov.pl, 2015-02-19. [dostęp 2016-02-21].
  8. Poselski projekt ustawy o ustanowieniu Dnia Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej z lipca 1945 roku. prawo.egospodarka.pl, 2015-02-19. [dostęp 2016-02-21].
  9. Kwiaty pod pomnikiem Ofiar Obławy Augustowskiej [FOTO] [online], Kwiaty pod pomnikiem Ofiar Obławy Augustowskiej [FOTO], 1 grudnia 2023 [dostęp 2023-12-01] (pol.).
  10. a b c d e Obławę nakazał sam Stalin rp.pl, 24 maja 2011 [dostęp 2011-06-07].
  11. a b c Obława augustowska (1945) ipn.gov.pl [dostęp 2011-06-26].
  12. Obława Augustowska: „Mały Katyń” mmtrojmiasto.pl, 1 lutego 2011 [dostęp 2011-06-07].
  13. a b c d e IPN pisze do Rosji w sprawie obławy naszdziennik.pl 8 czerwca 2011 [dostęp 2011-06-08].
  14. a b „Zabili ich w pałacyku Göringa?”, [w:] dodatek „PlusMinus” nr 25 (956) do dziennika Rzeczpospolita, 25–25 czerwca 2011, s. 4–5 [1].
  15. Moskwa wie, co stało się z ofiarami obławy naszdziennik.pl, 6 czerwca 2011 [dostęp 2011-06-08].
  16. Tak jakby Stalin umarł wczoraj naszdziennik.pl, 13 października 2011 [dostęp 2011-09-15]. W czasie podróży Stalina do Poczdamu zastosowano wyjątkowe środki bezpieczeństwa. Przejazdu pilnowało 17 tysięcy żołnierzy NKWD; na każdym kilometrze trasy stało od 6 do 15 ludzi, a po torach kolejowych jeździło 8 pociągów pancernych NKWD. Por. Edward Radziński: Stalin, Warszawa 1996, s. 537. ISBN 83-85852-22-0.
  17. a b c Jan Jerzy Milewski, Obława augustowska – niewyjaśniona zbrodnia z lipca 1945 roku , ipn.gov.pl
  18. a b c d IPN nie otrzyma od Rosji pomocy w śledztwie ws. tzw. obławy augustowskiej wp.pl, 14 lipca 2006 [dostęp 2011-06-07].
  19. Wniosek w kopercie naszdziennik.pl, 16 czerwca 2011 [dostęp 2011-06-28].
  20. Pietrow przyjmuje zaproszenie naszdziennik.pl, 20 lipca 2011 [dostęp 2011-07-23].
  21. Moskwa mówi NIET naszdziennik.pl, 1 września 2011 [dostęp 2011-09-13].
  22. Pietrow zeznawał naszdziennik.pl, 14 października 2011 [dostęp 2011-09-15].
  23. Akta „Groma” są na Łubiance naszdziennik.pl, 2 grudnia 2011 [dostęp 2011-12-04].
  24. Dokumenty dotyczące obławy augustowskiej, uzyskane przez Prezesa IPN dr. Łukasza Kamińskiego od Stowarzyszenia Memoriał podczas wizyty w Moskwie 4.04.2012 ipn.gov.pl, 4 kwietnia 2012 [dostęp 2015-07-03].
  25. Obława Augustowska. FSB pisze do polskich rodzin. polskieradio.pl, 2013-09-07. [dostęp 2015-08-15]. (pol.).
  26. Czy znaleziono groby ofiar obławy augustowskiej.
  27. a b Tomasz Mikulicz: "Boże, ratuj mnie", "Tu giniemy". Na ścianach dawnych celi odkryli napisy wykonane przez ofiary terroru komunistycznego. tvn24, 2023-02-12. [dostęp 2023-02-12]. (pol.).
  28. Obława Augustowska i pamięć o niej - Klub Historyczny im. Armii Krajowej w Augustowie [online], akklub.pl [dostęp 2019-07-19] (pol.).
  29. 66. rocznica Obławy Augustowskiej – Giby, 17 lipca 2011 ipn.gov.pl [dostęp 2011-07-23].
  30. Ta zbrodnia musi być wyjaśniona naszdziennik.pl, 21 kwietnia 2009 [dostęp 2011-06-07].
  31. Pobity za sutannę, Nasz Dziennik, Interia.pl, [dostęp 2011-12-13].
  32. Otwarcie wystawy „Obława Augustowska. Lipiec 1945” – Warszawa, 7 lipca 2010 ipn.gov.pl [dostęp 2011-06-26].
  33. Otwarcie wystawy „Obława augustowska – lipiec 1945 r.' – Suwałki, 8 maja 2006 r. ipn.gov.pl [dostęp 2011-06-26].
  34. Otwarcie wystawy „Obława Augustowska. Lipiec 1945 r.” – Suwałki, 25 października 2010 ipn.gov.pl [dostęp 2011-06-26].
  35. Otwarcie wystawy „Obława Augustowska. Lipiec 1945” – Węgorzewo, 13 kwietnia 2011 ipn.gov.pl [dostęp 2011-06-26].
  36. Obława Augustowska. Lipiec 1945” – widowisko historyczne i wystawa – Suwałki, 19 czerwca 2011 ipn.gov.pl [dostęp 2011-06-24].
  37. M.P. z 2014 r. poz. 667.
  38. Ustawa z dnia 9 lipca 2015 r. o ustanowieniu Dnia Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej z lipca 1945 roku (Dz.U. z 2015 r. poz. 1181).
  39. Wołanie z wnętrza Ziemi - Augustów - Gazeta Augustowski Reporter [online] [dostęp 2017-11-10] (pol.).

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Obława Augustowska (lipiec 1945 r.). Jan Jerzy Milewski i Anna Pyżewska (red.). Białystok: 2005. ISBN 83-88097-99-7.
  • Marcin Dzierżanowski, Aneta Blinkiewicz. W służbie Moskwy. „Tygodnik Wprost”. 28 (1180), 2005. 
  • Mariusz Filipowicz: Obława Augustowska w lipcu 1945 r.. W: Obława Augustowska. Białystok: Polskie Towarzystwo Historyczne – Oddział w Białymstoku, 2005. ISBN 83-9222-636-4.
  • Józef Pawluczyk, Cierniowa droga do wolności, Białystok 2005 (wspomnienia żołnierza AK pochodzącego z miejscowości Stare Leśne Bohatery, po stronie polskiej obecnej granicy, o polskiej konspiracji i okupacji sowieckiej, niemieckiej oraz czasach PRL we wschodniej części przedwojennego powiatu augustowskiego). Tekst na: http://pbc.biaman.pl/Content/5384/Cierniowa+Droga+do+Wolno%C5%9Bci+-+Pawluczuk+J%C3%B3zef.pdf
  • Jarosław Szlaszyński, Andrzej Makowski: Augustów: Monografia historyczna. Augustów: 2007, s. 611–621. ISBN 978-83-9256-200-9.
  • Jarosław Szlaszyński. Geneza obławy augustowskiej. „Tygodnik Suwalsko-Mazurski: Krajobrazy”. 32 (743), s. 8–9, 1995. 
  • Jarosław Szlaszyński. Dzieje lipcowej obławy 1945 r. „Przegląd Augustowski”. 5 (12), s. 8–9, 1996. 
  • Piotr Łapiński. Obława augustowska (lipiec 1945 r.). „Biuletyn Informacyjny”. 7 (267), s. 32–38, lipiec 2012. Warszawa: Zarząd Główny ŚZŻAK. ISSN 1233-8567. 
  • Sewastianowicz I. Kulikowski S. Nie tylko Katyń, Białystok 1990
  • Zwolski Marcin. Obława Augustowska. Encyklopedia Białych Plam, tom XX

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]