سلطانیه شاه نشین
کشور	ایران
استان	زنجان
شهرستان	سلطانیه
بخش	مرکزی
نام(های) دیگر	دشت شهر شهرخاک سرخ
نام(های) پیشین	نگین شهر
مردم
جمعیت	۷،۶۳۸ نفر (۱۳۹۵)
اطلاعات شهری
شهردار	مصطفی کلانتری[۱]
شناسهٔ ملی خودرو	97
کد آماری	۱۵۲۷
سلطانیه روی نقشه ایران ۳۶°۱۵′۵۴″شمالی ۴۸°۲۸′۳۰″شرقی / ۳۶٫۲۶۵°شمالی ۴۸٫۴۷۵۱°شرقی / 36.265; 48.4751

شهر سُلطانیه یکی از شهرهای تاریخی استان زنجان است که در ۴۳ کیلومتری شهر زنجان واقع شده است.^[۲] سلطانیه سومین پایتخت امپراتوری بزرگ ایلخانی بعد از مراغه و تبریز بوده است. این شهر دارای ۱۷ مکان تاریخی است که ثبت ملّی شده‌اند و بین ۱۰۰ تا ۷۰۰ سال قدمت دارند.^[۳] گنبد سلطانیه معروف‌ترین و مهم‌ترین اثر تاریخی به جا مانده از دوران شکوفایی این شهر در گذشته است که دارای شهرت جهانی است.^[۳] این شهر دارای بناهای تاریخی زیادی است، که همه‌ساله گردشگران زیادی را جذب می‌کند. شهر تاریخی سلطانیه داری بناها و آثار تاریخی ارزشمندی همچون آرامگاه ملاحسن کاشی، بنای چلبی اوغلی، ارگ تاریخی ایلخانی، قلعه تاریخی نور و چمن سلطانیه است.^[۴]

گنبد سلطانیه به عنوان هفتمین اثر جهانی ایران در لیست یونسکو به ثبت رسیده است.^[۵] گنبد سلطانیه پس از کلیسای جامع مریم مقدس در فلورانس ایتالیا و مسجد ایا صوفیه استانبول سومین بنای بزرگ تاریخی جهان و اولین گنبد آجری در دنیا به شمار می‌رود.^[۵][۶] گنبد کلیسای جامع فلورانس در ایتالیا که خود بزرگترین گنبد جهان است از روی گنبد سلطانیه الهام‌گرفته و الگوبرداری شده است.

شهر سلطانیه در زمان ناصر الدین شاه قاجار منطقه ای برای اوقات فراغت شاه وجود داشت و به آن چمن می‌گفتند و ناصر الدین شاه بعضی از اوقات فراغت خود را در سلطانیه می‌گذراند. ^[۷]

انتقال پایتختی امپراتوری عظیم ایلخانی از شهرهای تبریز و مراغه به منطقه زنجان و شهر سلطانیه نقطه عطفی در تاریخ شهر سلطانیه می‌باشد.^[۸] با توسعه و آبادانی پرشتاب شهر سلطانیه در دوره سلطان محمد خدابنده، سلطانیه به یکی از بزرگترین و آبادترین شهرهای جهان تبدیل گردید.^[۸] شهر سلطانیه شکوه و عظمت خود را تا پایان حکومت جلایریان(سال ۸۳۵ هجری قمری) حفظ کرد ولی بعد از لشکرکشی‌های تیمور گورگانی به مرور از شکوه و عظمت سلطانیه کاسته می‌شود.^[۸]

بررسی منابع تاریخی بیانگر این موضوع است که سلطانیه تا پیش از پایتخت شدن، چمنزار وسیعی بوده است که بیشتر منزلگاهی برای توقف لشگریان و اوتراق جنگجویان مغول مورد استفاده قرار می‌گرفت.^[۹] و بعد از استقرار حکومت ایلخانی در آذربایجان و شهر تبریز، دشت سلطانیه به عنوان شکارگاه و تفرجگاهی برای شاهان ایلخانی در تابستان مورد استفاده قرار می‌گرفت و دشت سلطانیه به زبان مغولی «ایقرئولن» به معنی چمنزار و شکارگاه شاهین نامیده می‌شد.^[۹][۱۰]ایقرئولن یا دشت سلطانیه دارای آب هوای خنک و سردسیر و اقلیم استپی با مرغزارهای فراوان بود و از نظر شرایط آب و هوایی بسیار شبیه زادگاه اولیه ایلخانان بود و از نظر سوق الجیشی و ارتباطی، واقع شدن بین راه‌های عراق عجم و آذربایجان بر اهمیت آن افزوده بود.^[۱۱]

توسعه و شکوفایی شهر سلطانیه در زمان اولجایتو، هشتمین ایلخان امپراتوری مغول به وقوع پیوست. اولجایتو از سال ۷۰۲ق کار ساخت شهر را از سر گرفت و برای انجام این کار بسیاری از هنرمندان، صنعت‌گران و بازرگانان را به این شهر کوچاند و این محل از آن پس سلطانیه – محل شاه‌نشین – نامیده‌شد.^[۱۲]

اولجایتو دستور ساخت بارویی به درازای سی هزار گام را داد و امر کرد تا آرامگاه با شکوهی درون این بارو برایش ساخته‌شود. بدین‌ترتیب بنای باشکوهی ساخته شد که امروزه گنبد سلطانیه نامیده می‌شود و سومین گنبد بزرگ جهان به شمار می‌آید. برخی از مورخان در مورد علت ساخت این بنای عظیم و گنبد سلطانیه این را عنوان کرده‌اند که الجایتو امپراتور مغول، قصد داشت اجساد امام علی و امام حسین را از آرامگاه‌های خود به آنجا منتقل کند ولی به علت خوابی که دید از کار خود منصرف شد.^[۲]

سلطانیه در دوران ایلخانان مغول تبدیل به یک اَبَرشهر جهانی و باشکوه گردید که با سرمایه عظیم امپراتوری ایلخانی و بزرگان لشکری و کشوری ایجاد گردید و به عنوان پایتخت و مرکز حیات سیاسی، اقتصادی، فرﻫنگی و اجتماعی امپراتوری مغول مورد توجه قرار گرفت و تا دوران صفویه نیز از عمده مناطق شهری و مرکز تجاری و اقتصادی آن زمان بود.^[۱۳] بیشتر ساکنان پایتخت جدید امپراتوری ایلخانی را متصدیان حکومتی، نظامیان و لشگریان مغول و صنعتگران تشکیل می‌دادند و به مرور از ولایات و شهرهای دیگر امپراتوری، مردم با زبان‌ها و مذاهب مختلف به سلطانیه مهاجرت کردند و محله‌های مختلف شهر به مرور گسترش یافت و جمعیت شهر به شدت افزایش یافت.^[۱۳] سلطانیه در مدت کوتاهی به سرعت توسعه و گسترش یافت و همتراز شهرهای بزرگ آن دوران مثل بغداد مرکز خلافت اسلامی گردید.^[۱۳]

به نوشته کلاویخو سلطانیه مرکز تجارت منطقه است و تجار از مناطق مختلف هندوستان، بلوچستان و افغانستان کالاهای خود را برای داد و ستد به سلطانیه می‌آورند، همچنین مروارید و سنگ‌های قیمتی از راه خلیج فارس به سلطانیه برده می‌شود و روابط اقتصادی این شهر تا ونیز دامه دارد.^[۱۳] در این دوران سلطانیه با بازارهای بزرگ خود میعادگاه تجار و بازرگانان چینی و هندی و اروپایی است.^[۱۳]

دیری نپایید که سلطانیه علاوه بر مرکزیت سیاسی و اقتصادی امپراتوری عظیم مغول، به یکی از مراکز علمی و فرهنگی جهان اسلام مبدل گردید و به محل تجمع اندیشمندان مسلمان تبدیل شد.^[۱۳]

بعد مرگ الجایتو و در دوران حکومت ابوسعید بهادر خان با دستور تاج‌الدین علیشاه بناهای مجلل در تبریز احداث گردید و شهر تبریز دوباره مورد توجه قرار گرفت. با مرگ ابوسعید در سال ۷۳۶ هجری قمری و افول قدرت ایلخانان، شهر سلطانیه اهمیت و شکوه خود را به مرور از دست میدهد و طی سالیان بعد با لشکرکشی‌های تیمور گورکانی بخش وسیعی از شهر به نابودی و غارت کشیده می‌شود.^[۱۴] پس از حمله تیمور و تخریب بخش زیادی از شهر روند مهاجرت معکوس از شهر چند برابر گردید و به مرور از جمعیت سلطانیه کاسته شد و در نهایت در دوره میرانشاه باقیمانده بناها و آثار امپراتوری ایلخانی تخریب گردید.^[۱۵] کلاویخو، سفیر کاستیل در دربار تیمور که در ۸۰۵ق/۱۴۰۴م از این شهر دیدن می‌کند چنین می‌نویسد: "روز سه شنبه ۲۶ ژوئن نزدیک به ظهر سرانجام به شهر بزرگ سلطانیه رسیدیم و میرانشاه منتظرمان بود... شهر سلطانیه در دشت قرار گرفته و بارویی ندارد. در میان شهر قصر بزرگی است که از سنگ ساخته شده و دارای برجهای فراوان است. در هریک از این برجها یک توپ جای دارد. سلطانیه شهری است بسیار پر جمعیت ولی نه به بزرگی تبریز... به فاصله‌ای در بیرون شهر، قصر بزرگی است با حجره‌های بسیار که زمان‌های گذشته بدست یک خان ساخته شده که در آرامگاه بسیار باشکوهی در همینجا به خاک سپرده شده است. میرانشاه دستور داده بود این سازه را ویران کنند و نقش قبر کرده، جسد را بیرون بیاورند...."^[۱۶]

در دورۀ صفویه با آنکه از ارزش پیشین شهر کاسته شده‌بود، باز یکی از منزلگاه‌های مهم میان راه تبریز و ییلاق پادشاهان این دودمان به شمار می‌آمد. در این زمان جهانگردانی چون اولئاریوس، شاردن، تاورنیه و... از این شهر دیدن کرده و توصیفاتی از آن ارائه داده‌اند.

تاورنیه در سفرنامه خود درباره شهر چنین می‌نویسد: «سلطانیه قریه‌ای است که نیم فرسنگ دورتر از جاده بزرگ واقع شده و نزدیک کوهی است. آنچه از آن بازمانده گواهی بر آنچه ویران شده می‌کند، تنها ویرانه آن‌ها بازمانده است که با گذشت روزگار نیست و نابود می‌شوند».^{[نیازمند منبع]}

ولی آرامگاه ملاحسن کاشی - یکی از آثار بازمانده در این شهر – از ساختمان‌های این دوره‌است که در پایان سده دهم قمری (پیرامون سال ۹۷۳) ساخته‌شده‌است. برخی صاحب مزار را از علمای حکمت الهی در زمان شاه اسماعیل صفوی می‌دانند و برخی وی را هم‌عصر سلطان محمد خدابنده دانسته‌اند که مسجد و مدرسه‌ای در شهر داشته‌است؛ سازه به شکل کوشکی هشت‌ضلعی است که در گذشته باغی در پیرامون آن وجود داشته‌است.

در دوران صفویه و جنگ‌های امپراتوری عثمانی و صفویه، سلطانیه به عنوان قرارگاه سواره نظام و لشگریان قزلباش در جنگ شاه عباس صفوی و امپراتوری عثمانی منجر گردید روند تخریب شهر سلطانیه تسهیل گردد.^[۱۵] طی جنگ‌های قاجارها و روس‌ها، فتحعلی شاه قاجار، سلطانیه را محل اوتراق و استقرار جنگجویان قاجار و سپاهیان قرار داد و طی اقامت سپاهیان در این منطقه، دستور ساخت عمارتی از مصالح شهر قدیمی سلطانیه بر روی تپهﻫای سلطانیه را صادر نمود.^[۱۵] زلزلۀ سهمگین سال ۱۲۹۰ق موجب ویرانی آثار بازمانده گردید و بر اثر آن مسجد جامع که بر پایه روایات سیاحان پس از گنبد سلطانیه بلندترین ساختمان شهر بود به کلی ویران گشت.

سلطانیه در مرکز استان زنجان در موقعیت جغرافیایی ۳۶ درجه و۲۶ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ درجه و ۴۷ دقیقه طول شرقی با ارتفاع ۱۸۸۰ متر از سطح دریاهای آزاد در ۳۵ کیلومتری شهر زنجان واقع شده است.^[۱۷]

• حسین حاتمی نژاد، حسن رضایی نیا*، جواد زارعی. . تحلیل عوامل موثر بر بازار گردشگری فرهنگی از نگاه گردشگران (مطالعه موردی: شهر سلطانیه). مطالعات اجتماعی گردشگری . 1-25.
• رضوان, همایون, and کریمیان. "طلوع و غروب یک پایتخت: شکل‌یابی، توسعه، اقتدار و اضمحلال شهر سلطانیه." مطالعات باستان شناسی 6, no. 1 (2014): 39-54.‎