Harri Kroto — Vikipediya

Harri Kroto
ing. Harold Walter Kroto
Doğum tarixi 7 oktyabr 1939(1939-10-07)[2][3][…]
Vəfat tarixi 30 aprel 2016(2016-04-30)[4][2][…] (76 yaşında)
Vəfat səbəbi Yan amiotrofik skleroz
Elm sahələri kimya, Fullerenlər[1]
Elmi dərəcəsi
İş yerləri
Təhsili
Üzvlüyü
Mükafatları "Kopli" medalı
İmza
kroto.info
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Harold Kroto (7 oktyabr 1939[2][3][…] – 30 aprel 2016[4][2][…]) — britaniyalı kimyaçı, Robert Kerl və Riçard Smolli ilə birlikdə 1996-cı il kimya üzrə — "Fullerenlərin kəşfinə görə" Nobel mükafatı laureatı. Kopli medalının qalibi (2004il). Bakalavr cəngavərləri 1996-cı ildə[6], London Kral Cəmiyyətinin üzvü (1990il)[7], ABŞ Milli Elmlər Akademiyasının xarici üzvü (2006 il)[8], Edinburq Kral Cəmiyyətinin fəxri üzvü (1998 il).

Bioqrafiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Harold Kroto Edit və Heinz Krotoşiner ailəsində anadan olub. (Ailə soyadını 1955-ci ildə qısaldaraq Kroto olaraq götürdü.) Onun adı Silezya mənşəlidir. Atasının ailəsi Boyanovodan (Polşa), anası isə Berlindəndir. Onun valideynləri Berlində anadan olublar, lakin atası yəhudi olduğu üçün 1930-cu illərdə Britaniyaya qaçıblar.[9] H. Kroto Boltonda böyüdü və Bolton Məktəbində oxudu, hansıki, İen Makkellen də o vaxt bu məktəbdə oxuyurdu. Uşaqlıqda o, Messano dəstlərinə heyran idi və Kroto qeyd edirdi ki, bu dəstlər ona elmi tədqiqatlar üçün lazım olan bacarıqları inkişaf etdirməyə kömək etdi. Sonra kimya, fizika və riyaziyyata marağı yarandı. Onun kimya müəllimi hesab edirdi ki, Böyük Britaniyada Şeffild Universitetində ən yaxşı kimya fakültəsi var və H. Kroto məhz orada oxumağı seçdi.[10] O, yəhudilik ənənələri ilə böyümüş olmasına baxmayaraq, Kroto yazırdı ki, dinə heç vaxt onun marağı olmayıb və illər keçdikcə o, bir ateist oldu.[11] O, Britaniya Humanist Assosiasiyasını dəstəkləyirdi.[12] 2003-cü ildə Üçüncü Humanist Manifesti imzalayan 22 Nobel mükafatçısından biri olmuşdu.[13] H. Kroto 76 yaşında Amyotrofik lateral sklerozdan (Lu Geriga xəstəliyi) öldü.[14][15]

Karyerası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Erkən əsərləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şeffild Universitetində kimya üzrə bakalavr dərəcəsi (1961il) və molekulyar spektroskopiya üzrə fəlsəfə doktoru (1964il) almışdır. Onun tədqiqatına impulslu fotoliz (işıqla kimyəvi bağların qırılması) nəticəsində yaranan sərbəst radikalların yüksək ayırdetmə qabiliyyətinə malik elektron spektrləri daxildir. İlk fosfoalkenlərin (karbon-fosfor ikiqat rabitəli birləşmələrin) yaradılması kimi digər şeylər arasında onun doktorluq işinə trikarbon dioksidlə bağlı bəzi nəşr olunmamış tədqiqatlar daxildir və bu, çoxlu bağları olan karbon atomlarının zəncirlərini daxil edən molekullara ümumi marağa səbəb oldu. O, öz işinə üzvi kimyaya olan maraqla başladı, lakin spektroskopiya ilə qarşılaşaraq, buna baxmayaraq, kvant kimyası məsələlərini həll etmək qərarına gəldi. Sonralar astrokimya ilə maraqlanmağa başladı. Kanada Milli Tədqiqat Şurasında (1964–66illər) və ABŞ-də Bell Laboratoriyalarında (1966–67illər) postdoktorluq təhsilindən sonra 1967-ci ildən Sasseks Universitetində tədris və tədqiqat işlərinə başlamış, 1975-ci ildən professor, Kral Elmi Cəmiyyətində 1991–2007-ci illərdə tədqiqatçı professor kimi fəaliyyətdə olmuşdur.

Növbəti işləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

1980-ci illərdə o, Sasseksdə ulduzlararası mühitdə karbon zəncirlərinə baxan tədqiqat proqramına başladı. Erkən tədqiqatlar H-C≡C-C≡N siyanoasetilen molekulunu müəyyən etdi. Kroto qrupu, siyanobutadiin H-C≡C-C≡C-C≡N və siyanoheksatriin H-C≡C-C≡C-C≡C-C≡N kimi oxşar daha uzun molekulların varlığına dair spektral sübutları1975–1979-cu illərdə tapdı. Bunu izah etmək cəhdləri C60 molekulunun kəşfinə səbəb oldu. O, eyni zamanda Robert Kerl və Riçard Smolinin Texasdakı Rays Universitetində lazer spektroskopiyasından istifadə edərək oxşar mövzu üzərində işlədiyini öyrənib. O, karbon ulduzunun atmosferinin şərtlərinə mümkün qədər yaxın şərait yaratmaq və üzvi birləşmələrin orada necə davranacağını görmək üçün Rays Universitetinin avadanlıqlarından istifadə etmək ideyasını təklif etdi. 1985-ci ilin sentyabr ayında aparılan təcrübə karbon ulduzlarının karbon zəncirləri yarada biləcəyini sübut etməklə yanaşı, C60 növünün molekullarının da mövcudluğunu kəşf etdi. Üç alim eksperimenti aspirantlar Cim Heath (hazırda Kaliforniya Texnoloji Universitetinin professor), Şon Braen (indi Texas Alətlərində) və Yuan Liu (indi Ok Ridje Milli Laboratoriyasında) ilə apardılar. 1996-cı ildə kimya üzrə Nobel mükafatı Robert Kerl, Kroto və Smolle arasında bölüşdürüldü. 1995-ci ildə o, Britaniyanın "Vega Science Trust" xeyriyyə təhsil təşkilatının yaradıcılarından biri olub, elmi populyarlaşdıran və təhsil səviyyəsini yüksəltməyə imkan verən filmlər, o cümlədən mühazirələr, Nobel mükafatı laureatları ilə müsahibələr, aktual mövzuların müzakirələri kimi filmlər yaratmış və elm məsələləri, televiziya və internet yayımı üçün peşəkar və təhsil resursları hazırlamışdır. Vega təşkilatı 280-dən çox proqram hazırlayıb, onlardan təxminən 50-si BBC tərəfindən yayımlanmışdı. Proqramların bütün gedişatına televiziya elmi və təhsil kanalı rolunu oynayan təşkilatın saytında pulsuz baxmaq olar. 165-dən çox ölkədə istifadəçilərin ziyarət etdiyi vebsayt Harold Kroto tərəfindən yaradılıb və onun əsas maraqlarından birini — qrafik dizaynı əks etdirirdi. 2002–2004-cü illərdə Kral Kimya Cəmiyyətinin prezidenti, 2000-ci ildə isə onun fəxri üzvü olub. 2004-cü ildən Florida Dövlət Universitetində Kimya Kafedrasında Frensis Eppes professoru vəzifəsində çalışaraq nanoelm və nanotexnologiyalar sahəsində tədqiqatlar aparmışdır.[16] 2006 və 2007-ci illərdə simpoziumların üzvü və həmməruzəçisi olub. O, 2010-cu il 29 apreldə Obern Universitetində və 2010-cu il 13 oktyabrda Robert Kerl ilə birlikdə Rays Universitetinin analitik mərkəzində çıxış etmişdi.[17] 2010-cu ilin oktyabrında Harold Kroto məktəblilər və tələbələrin Nobel mükafatı laureatı alimləri ilə qeyri-rəsmi söhbətdə iştirak etmək imkanı verilən Amerika Elm və Mühəndislik Festivalında iştirak etdi[16]. 2010-cu ildə Harold Kroto daha bir Hindistan Texnologiya İnstitutunun Texniki Festivalında da iştirak edib. O, 2011-ci ilin yanvar ayında Hindistanın Kottayam, Kerala, Mahatma Qandi Universitetlərində çıxış etdi və burada Kerala Hökuməti tərəfindən xüsusi dəvətli qonaq mühazirəçi kimi çıxış etdi.[18] Harold Kroto 2011 CSIcon-da çıxış etdi.[19] Bu, Spektik tədqiqatçı (Skeptical Inquirer) jurnalı və Sorğu Mərkəzi ilə birgə Skeptik Araşdırmalar Komitəsi tərəfindən təşkil edilmiş elmi araşdırma və tənqidi düşüncəyə həsr olunmuş konvensiya idi.[20] Harold Kroto uşaqlar üçün seminarlar keçirirdi və xüsusən də 2013-cü ilin fevral ayında Pensilvaniya Dövlət Universitetində 7–11 yaşlılar arasında 250 uşaq üçün "Fullerenlər" mövzusunda belə bir seminar keçirmişdi.

Şəxsi həyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

1963-cü ildə o, həmin universitetin tələbəsi olan Marguerite Henrietta Hanter ilə evləndi. H. Kroto özünü inamlı ateist hesab edirdi.[21] 15 sentyabr 2010-cu ildə H. Kroto 54 digər ictimai xadimlə birlikdə Papa XVI Benediktin Birləşmiş Krallığa səfərinə qarşı olduğunu ifadə edən The Guardian-da dərc olunmuş açıq məktuba imza atıb.[22]

Mükafatları və fəxri adları[redaktə | mənbəni redaktə et]

H. Kroto Elm və Texnologiya Kampaniyası üzrə Məsləhət Şurasının üzvüdür,[23] həmçinin Skripps Araşdırma İnstitutunun Rəhbərlər Şurasının üzvüdür. O, 2011-ci ildə Təl-Əviv Universiteti tərəfindən fəxri doktor adına layiq görülüb. [24] Şeffild Universitetinin Şimal Kampusu H. Krotonun adını daşıyan iki binadan ibarətdir: Kroto İnnovasiya Mərkəzi və Kroto Araşdırma İnstitutu.[25]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 Kroto, H. W. // Çex Milli Hakimiyyət Məlumat bazası.
  2. ↑ 1 2 3 4 Harold W. Kroto // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
  3. ↑ 1 2 Harold Kroto // www.accademiadellescienze.it (it.).
  4. ↑ 1 2 https://www.theguardian.com/science/2016/may/02/sir-harry-kroto-nobel-prize-winning-chemist-dies-carbon.
  5. ↑ 1 2 https://royalsociety.org/people/harold-kroto-11773.
  6. ↑ "Supplement 54255. Page 2". The London Gazette (англ.). 1995–12-29. Архивировано из оригинала 24 июля 2013. Дата обращения: 6 апреля 2018.
  7. ↑ Kroto; Sir; Harold Walter (1939–2016) // Сайт Лондонского королевского общества (англ.)
  8. ↑ Крото, Харольд на сайте Национальной академии наук США (англ.)
  9. ↑ Harold Walter Kroto Biography. Дата обращения: 7 мая 2012. Архивировано 18 августа 2012 года.
  10. ↑ Harold Kroto. Autobiography. Дата обращения: 7 мая 2012. Архивировано 9 июня 2012 года.
  11. ↑ Harold Kroto. Autobiography. Дата обращения: 7 мая 2012. Архивировано 9 июня 2012 года.
  12. ↑ Distinguished Supporters. British Humanist Association. Дата обращения: 7 мая 2012. Архивировано 9 июня 2012 года.
  13. ↑ Notable Signers. Humanism and Its Aspirations. American Humanist Association. Дата обращения: 2 октября 2012. Архивировано из оригинала 5 октября 2012 года.
  14. ↑ Nicholas St. Fleur, "Harold Kroto, Nobel Prize-Winning Chemist, Is Dead at 76", 04.05.2016 "The New York Times". Дата обращения: 21 июня 2018. Архивировано 21 июня 2018 года.
  15. ↑ "В России стало известно об уходе Гарри Крото", 02.05.2016 журнал "ЭкоГрад"
  16. ↑ FSU Profile. Дата обращения: 15 сентября 2013. Архивировано из оригинала 30 марта 2014 года.
  17. ↑ James A. Baker III Institute for Public Policy Rice University | Events | Civic Scientist Lecture — Robert F. Curl Jr., Ph. D., and Sir Harry W. Kroto, Ph. D Архивная копия от 14 октября 2010 на Wayback Machine. Bakerinstitute.org (2010–10-13). Retrieved on 2011–12-25.
  18. ↑ Erudite Архивная копия от 15 августа 2013 на Wayback Machine. Mgu.ac.in. Retrieved on 2011–12-25.
  19. ↑ SCIcon 2011 Speakers. Дата обращения: 12 апреля 2012. Архивировано из оригинала 14 апреля 2012 года.
  20. ↑ SCIcon Official Site. Дата обращения: 12 апреля 2012. Архивировано 13 мая 2011 года.
  21. ↑ Harold Kroto. Autobiography. Дата обращения: 7 мая 2012. Архивировано 9 июня 2012 года.
  22. ↑ "Letters: Harsh judgments on the pope and religion". The Guardian. London. 2010–09-15. Архивировано из оригинала 21 февраля 2011. Дата обращения: 16 сентября 2010.
  23. ↑ Advisory Council of the Campaign for Science and Engineering. Дата обращения: 11 февраля 2011. Архивировано из оригинала 28 августа 2010 года.
  24. ↑ TAU Confers Its Highest Honor on Eight Distinguished Individuals. American Friends of Tel Aviv University (23 мая 2011). — "At an impressive ceremony on may 14, Nobel Prize laureate Prof. Sir Harold Kroto of Florida State University and bioinformatics innovator Prof. Michael S. Waterman of the University of Southern California were among the recipients of Tel Aviv University Honorary Doctorate degrees awarded at this year's TAU Board of Governors meeting." Дата обращения: 10 июня 2011. Архивировано из оригинала 13 мая 2013 года.
  25. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2024-01-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-05.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Harri_Kroto&oldid=7587410"