Irena Pokrzywnicka – Wikipedia, wolna encyklopedia

Irena Pokrzywnicka
Irpo
Ilustracja
Irena Pokrzywnicka z biało-czerwoną opaską powstańczą na ramieniu (1944)
Imię i nazwisko

Irena Bronisława Pokrzywnicka-Borowska

Data i miejsce urodzenia

3 września 1890
Wola Zagórska

Data i miejsce śmierci

21 września 1975
Londyn

Narodowość

polska

Alma Mater

Szkoła Sztuk Pięknych w Warszawie

Dziedzina sztuki

malarstwo, scenografia

Odznaczenia
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami
Multimedia w Wikimedia Commons
Okładka „Pani” (marzec 1923)
proj. Irena Pokrzywnicka
Matka Boska Armii Krajowej, obraz Ireny Pokrzywnickiej, 1944

Irena Bronisława Pokrzywnicka (ur. 3 września 1890 w Woli Zagórskiej, zm. 21 września 1975 w Londynie[a])[1] – polska malarka, ilustratorka, projektantka mody i wnętrz, oraz scenografka.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Pochodziła z zamożnej rodziny. Jej rodzicami byli Władysław, właściciel posiadłości ziemskich, i Stanisława, którzy dbali o wykształcenie córki.

Po ukończeniu gimnazjum studiowała w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych pod kierunkiem Konrada Krzyżanowskiego. Od 1914 zaczęła wystawiać swoje obrazy w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP) w Warszawie. Podczas I wojny światowej przez pewien czas kształciła się w Moskwie[1]. Później studiowała w Paryżu i Rzymie, m.in. poznawała w tamtejszych muzeach sztukę starożytną i egzotyczną.

Po 1918 zaczęła tworzyć dzieła haftowane z jedwabiu. Zajęła się również modą i scenografią. Ilustrowała też książki, m.in. Kornela Makuszyńskiego. W 1922 została członkinią Związku Artystów Polskich „Rytm”. Prezentowała swoje obrazy na wszystkich wystawach ugrupowania oraz wielu innych. W latach 1925–1930 pojawiają się w jej dziełach nowe formy wyrazu. Miało to związek z jej z pobytem w Paryżu w latach 1928–1929, kiedy to przez pewien czas pracowała w pracowni Jeanne Lanvin, założycielki słynnego domu mody. W Paryżu dołączyła do Koła Artystów Polskich. Na nowinki w jej sztuce wpłynęły także zawirowania artystyczno-personalne w „Rytmie”. Uwidoczniło się to w jej pracach publikowanych przez popularne wówczas czasopisma takie jak „Świat”, „Tygodnik Ilustrowany” i „Pani”. Prowadziła barwne życie towarzyskie i dobrze znała świat, który ilustrowała i opisywała na łamach „Pani” – Warszawę rautów i dancingów. Sama była atrakcyjną kobietą, słynącą z szyku i zamiłowania do luksusu[2]. Choć często określano ją mianem wyzwolonej feministki, ona nieodmiennie podkreślała swoje tradycyjne zapatrywania na podział ról społecznych, m.in. za najwłaściwsze dla kobiety uznawała małżeństwo[3]. Mawiała, że szczególnie przepada za wychodzeniem za mąż i malowaniem, lecz oczywiście za tym drugim znacznie bardziej[3]. Przyjaźniła się z malarką Zofią Stryjeńską, która napisała o tym w swoim pamiętniku[2].

Irena Pokrzywnicka: Moda nie jest to błaha rzecz. To nie jest tylko sprawa krawców i szwaczek, ale poważne artystyczno-ekonomiczne zagadnienie[2].

W 1939 zaangażowała się w organizację Pawilonu Polskiego na Wystawie Światowej w Nowym Jorku. Powierzono jej aranżację sali tkanin w dziale „Moda i wnętrze zdobione”. Swoje obrazy pięknych kobiet – symbolizujące cztery pory roku – zestawiła z kostiumami własnego projektu, w których łączyła inspiracje kulturą szlachecką i ludową, oraz modą współczesną. Pokazała je na manekinach, co było wówczas nowością, a nie na stojakowych wieszakach. O efektach jej pracy tak pisała redaktor naczelna tygodnika „Bluszcz” Stefania Podhorska-Okołów: Na czym polega oryginalność tego eksperymentu? Na próbie przystosowania polskiego stylu staroszlacheckiego do wymogów nowoczesnej mody przy użyciu materiałów kosztownych i szlachetnych, takich jak aksamit, brokat, jedwabie milanowskie, makaty buczackie, cenne futra, a nawet oryginalne pasy słuckie, jako motyw dekoracyjny. Efekt artystyczny, malarski jest po prostu wspaniały[2]. Nowojorska ekspozycja przyniosła jej duży sukces i rozgłos.

Do Polski wróciła na krótko przed wybuchem II wojny światowej. W okresie okupacji niemieckiej nie opuściła Warszawy. Zajmowała się m.in. aranżowaniem wnętrz, np. otwartej w kwietniu 1940 kawiarni „U Aktorek”. Tuż przed powstaniem warszawskim wstąpiła do Armii Krajowej[4]. Po zaprzysiężeniu otrzymała stopień strzelca. Przyjęła pseudonim „Irpo”[5] – od imienia i nazwiska, tak również sygnowała niektóre swoje prace. Podczas powstania zajmowała się wystrojem polowych kaplic i ołtarzy. Przy jednym z nich postawiono jej słynny dziś obraz – Matka Boska Armii Krajowej. „Za namalowanie w ogniu działań obrazów religijnych, koniecznych dla ołtarzy polowych”[6] gen. Tadeusz Komorowski–Bór odznaczył ją Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami[4]. Niestety w zrujnowanej przez Niemców powstańczej Warszawie straciła wszystkie swoje prace. Ocalały tylko te, które pozostały w Stanach Zjednoczonych po wystawie w Nowym Jorku.

Kiedy powstanie upadło, trafiła do niewoli niemieckiej i przeszła przez obozy jenieckie Lamsdorf (Łambinowice), Altenburg i Oberlangen[3]. Pracowała też przymusowo w fabryce amunicji w Chemnitz. Nawet w takich warunkach rysowała i malowała swoje towarzyszki niedoli. Akcesoria rysunkowo-malarskie wymogła na niemieckim majstrze, któremu zagroziła ogólnym nieposłuszeństwem lub strajkiem.

Kapitulacja Niemiec w 1945 umożliwiła jej wyjazd do Francji. Na pewien czas zatrzymała się w Paryżu. Utrzymywała się z subsydiów z misji wojskowej i pracowała nad cyklem Kobieta-żołnierz – Polki i aliantki. Tworzyła wówczas także obrazy religijne[7]. Ostatecznie osiadła w Wielkiej Brytanii, gdzie mieszkała aż do śmierci.

Małżeństwa[edytuj | edytuj kod]

Po ukończeniu gimnazjum została postrzelona przez narzeczonego[3]. W rezultacie wyszła za mąż za adwokata, który go bronił przed sądem. Miała wówczas dwadzieścia lat. W 1910 urodziła syna[b] Rozwiodła się po ośmiu latach małżeństwa. Jej drugim mężem został malarz Wacław Borowski, ale i z nim się rozstała w 1932.

Matka Boska Armii Krajowej[edytuj | edytuj kod]

Do stworzenia obrazu Matka Boska Armii Krajowej zainspirowało ją kazanie księdza Apolinarego Leśniewskiego, ps. „Maron”, kapelana AK (w stopniu majora) rejonu Śródmieście. Wygłosił je na Mszy Świętej podczas powstania – 15 sierpnia 1944[8] – w święto Wniebowzięcia, będące zarazem świętem Wojska Polskiego[9]. Napomknął w nim żartobliwie, że w wystroju ołtarza brakuje jakiegoś elementu, symbolizującego walczącą Armię Krajową. Słowa księdza sprawiły, iż postanowiła stworzyć obraz. Malowała go w swojej pracowni przy ul. Wilczej – również w czasie ostrzału artyleryjskiego i bombardowań. Dzieło przedstawia Maryję z Dzieciątkiem na ręku, osłaniającą swym płaszczem młodego żołnierza – powstańca w stopniu kaprala z krzyżykiem na szyi. Dzieciątko Jezus trzyma nad głową powstańca gałązkę wawrzynu – symbol zwycięstwa i męczeństwa. Całość uzupełnia widok płonącej Warszawy.

W trakcie pracy nad obrazem w pracownię uderzył pocisk z tzw. krowy[10], zwanej także szafą, który rozbił strop budynku i zranił artystkę, lecz nie wyrządził szkody dziełu[8]. Zniszczył natomiast jej wszystkie zgromadzone tam prace. Niedokończony obraz, postawiono w kinie „Polonia” przy ul. Marszałkowskiej na ołtarzu polowym jej projektu. Po zniszczeniu kina został wydobyty spod gruzów i przeniesiony do sali byłej restauracji „Saturn”. Już wcześniej wykonano setki fotografii obrazu[11], które pod jej kierunkiem były kolorowane przez studentki warszawskiej ASP[6]. Obrazki na odwrocie miały wydrukowaną modlitwę. Rozdawano je żołnierzom AK „dla podtrzymania w nich otuchy, siły moralnej i wiary w zwycięstwo nad okupantem”[6].

Ostatnią Mszę Świętą dla żołnierzy i dowództwa „Maron” odprawił przed obrazem 5 października. Po kapitulacji powstania dzieło ukryto w podziemiach budynku przy ul. Jaworzyńskiej. Tam przetrwało wyburzanie Warszawy. Na początku 1945 ks. Leśniewski zabrał je do Sieradza, gdzie został proboszczem[8]. Przez ponad siedemnaście lat obraz przeleżał w ukryciu, chroniony przed konfiskatą i zniszczeniem przez UB. W 1962 otrzymał go prymas Stefan Wyszyński, którego ks. Leśniewski znał z seminarium. Przez kolejne lata dzieło mało być chronione w podziemiach Pałacu Prymasowskiego przy ul. Miodowej[8]. W 2008 arcybiskup Kazimierz Nycz w imieniu Kurii Metropolitalnej Warszawskiej oddał obraz w depozyt Muzeum Powstania Warszawskiego. Jego kopia jest wystawiana na ołtarzu polowym podczas Mszy Świętej odprawianej na cmentarzu Powstańców Warszawy w każdą rocznicę wybuchu powstania[9].

Twórczość[edytuj | edytuj kod]

Malarstwo i grafika[edytuj | edytuj kod]

  • Toast, 1921
  • Dwa profile, 1929
  • Dama w futrze, 1929
  • Róże
  • Wiosna
  • Lato
  • Jesień
  • Zima
  • Dama z kwiatami
  • Dwie tancerki
  • Zakochani z prześmiewcą, 1930
  • Malarka, 1932
  • Matka Boska Armii Krajowej, 1944
  • Kobieta-żołnierz – Polki i aliantki – cykl
  • Matka Boża Polskiej Emigracji lub Matka Boska Królowa Polskiego Wychodźstwa
  • Matka Boska z Orłem
  • Pani z Jasnej Góry

Ilustracje i opracowania graficzne książek[edytuj | edytuj kod]

Odznaczenia[edytuj | edytuj kod]

Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]

  • W 2016 prezydent Andrzej Duda odznaczył ją pośmiertnie Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski „za wybitne osiągnięcia w pielęgnowaniu tożsamości kulturowej Polaków, pracy artystycznej i twórczej”. Jednocześnie i również pośmiertnie prezydent nadał ks. Apolinaremu Leśniewskiemu Krzyż Komandorski OOP „za wybitne zasługi dla niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej, za pielęgnowanie tożsamości kulturowej Polaków”[8]. Ks. Leśniewski ochronił przed zniszczeniem jej obraz Matka Boska Armii Krajowej.
  • Reżyser Piotr Korycki zrealizował w 2017 poświęcony jej film dokumentalny pt. Ku pokrzepieniu powstańczych serc • Historia obrazu Matka Boska AK[13].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Istnieją rozbieżności odnośnie miejsca jej śmierci. W zależności od źródła podawane są Londyn lub Hampshire w Wielkiej Brytanii.
  2. ↑ Zapewne z kokieterii i chęci odmłodzenia się, od wieku średniego często twierdziła, że urodziła się w 1900. Była to oczywista nieprawda, ponieważ w 1910 urodziła syna.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Irena Pokrzywnicka – Her Life And Works. CEJSH. [dostęp 2024-02-20]. (ang.).
  2. ↑ a b c d Moda nie jest to błaha rzecz – Irena Pokrzywnicka na łamach „Pani”. prenumeratorka.pl. [dostęp 2024-02-20]. (pol.).
  3. ↑ a b c d Matka Boska Armii Krajowej. Przystanek Historia. [dostęp 2024-02-20]. (pol.).
  4. ↑ a b Irena Pokrzywnicka – autorka obrazu Matki Boskiej Armii Krajowej. polskieradio24. [dostęp 2024-02-20]. (pol.).
  5. ↑ Powstańcze biogramy – Irena Pokrzywnicka. Muzeum Powstania Warszawskiego. [dostęp 2024-02-20]. (pol.).
  6. ↑ a b c Agnieszka Cubała: Artyści z czasów powstania warszawskiego. „Życie Wytwórni”, 2 sierpnia 2022. [dostęp 2024-02-29]. (pol.).
  7. ↑ Agnieszka Cubała: Artyści z czasów powstania warszawskiego. „Życie Wytwórni”, 2 sierpnia 2022. [dostęp 2024-03-02]. (pol.).
  8. ↑ a b c d e f Malarka obrazu Matka Boska AK odznaczona. gosc.pl. [dostęp 2024-02-20]. (pol.).
  9. ↑ a b Gloria victis!. Centrum Opatrzności Bożej. [dostęp 2024-02-21]. (ang.).
  10. ↑ Matka Boska AK – ikona powstania warszawskiego przez kilkadziesiąt lat schowana. Rodzina Rodzin. [dostęp 2024-02-29]. (pol.).
  11. ↑ Ku pokrzepieniu powstańczych serc • Historia obrazu Matka Boska AK – film. warszawa.pl. [dostęp 2024-02-22]. (ang.).
  12. ↑ Artyści w powstaniu warszawskim. culture.pl. [dostęp 2024-02-21]. (pol.).
  13. ↑ Piotr Korycki. filmpolski.pl. [dostęp 2024-02-29]. (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Irena_Pokrzywnicka&oldid=73511419”