1 Regiment Pieszy Koronny – Wikipedia, wolna encyklopedia

Ten artykuł dotyczy 1 Regimentu Pieszego Koronnego. Zobacz też: 1 Pułk Piechoty - stronę ujednoznaczniającą.

1 Regiment Pieszy Koronny im. Królowej Jadwigi – oddział piechoty armii koronnej wojska I Rzeczypospolitej.

Formowanie i zmiany organizacyjne[edytuj | edytuj kod]

Uchwalony na sejmie 1717 roku komput wojska koronnego przewidywał zorganizowanie regimentu królowej w sile 1000 porcji^[1]. Faktyczny stan regimentu w 1719 roku wynosił 604 żołnierzy, w tym 136 oficerów i podoficerów i 472 szeregowych^[2].

Najbardziej okazałych żołnierzy dobierano do kompanii grenadierskich. Z każdych dziesięciu żołnierzy wybierano też starszego szeregowego (gefrajtera). Podoficerów mianował szef regimentu spośród zaproponowanych przez kapitanów żołnierzy wyróżniających się i piśmiennych, a oficerów mianował hetman na wniosek szefa jednostki^[3].

W 1745 regiment liczył 605 żołnierzy, z tego 470 szeregowych, a w 1755 roku 611 żołnierzy, w tym 472 szeregowych^[2].

Sejm roku 1776 zatwierdził nowy etat wojska, który zmieniał znacznie jego strukturę. Regiment miał liczyć 8 kompanii^[a], w sumie etatowo 467 żołnierzy^[4], a praktycznie 463 głowy^[5]. W 1786 roku regiment nadal etatowo liczył 467 żołnierzy^[6]. Wchodził w skład Dywizji Wielkopolskiej^[7].

W 1786 roku wprowadzono numeracje regimentów piechoty od 1 do 14. Tylko regiment gwardii pozostał bez numeru^[8]. Regiment Pieszy Koronny Królowej hierarchicznie ustępował właśnie Gwardii i otrzymał numer 1 i zawsze nosił imię aktualnej królowej. Z braku takowej za panowania króla Stanisława Augusta, przybrał za patronkę królową Jadwigę^[9].

Reformy sejmu Wielkiego zwiększyły stany polskiej piechoty w poszczególnych regimentach. Etaty z października 1789 i maja 1792 roku zakładały istnienie regimentu składającego się z dwunastu kompanii uszykowanych w trzy bataliony^[10], w tym jeden grenadierski i dwa fizylierskie. W praktyce nigdy takiej organizacji nie osiągnięto^[11]. W przededniu wojna w obronie Konstytucji 3 maja 1 regiment piechoty im. Królowej Jadwigi szefostwa Augusta Gorzeńskiego liczył 1295 żołnierzy^[12].

Liczebność regimentu
Etatowe i faktyczne zmiany liczebności regimentu po 1777 roku przedstawiały się następująco^[9]:

• etat z 1777 — 467 żołnierzy
• faktycznie 1 III 1777 — 463 żołnierzy
• etat z 8 X 1789 — 2153 żołnierzy
• etat tymczasowy z 1790 — 1440 żołnierzy
• etat wojenny 22 V 1792 — 2169 żołnierzy
• faktycznie 9 VI 1792 — 1289 żołnierzy
• faktycznie IX 1793 — 1117 żołnierzy
• etat z 1 III 1794 — 419 żołnierzy
• faktycznie III 1794 — ok. 720 żołnierzy

Liczebność regimentu w 1792 roku wynosiła 1470 osób^[13], w marcu 1794 roku 720^[13], w maju 668^[13], a we wrześniu 1008? żołnierzy^[13].

Struktura regimentu[edytuj | edytuj kod]

W 1717 roku^[14]:

• 1 szef regimentu – 30 porcji
• 1 pułkownik – 20 porcji
• 1 podpułkownik (obersterlejtnant) – 17,5 porcji
• 1 major – 15 porcji
• 2 kapitanów (agreges) – 9 porcji
• 1 kwatermistrz – 7 porcji
• 1 adiutant – 6 porcji
• 1 audytor – 6 porcji
• 1 lekarz – 5 porcji
• 1 kapelan – 4 porcje
• 4 podchorążych – 1,5 porcji
• 6 oboistów – 1,5 porcji
• 1 regimentstamber (dobosz) – 2 porcje
• 1 regimentswebel (profos) – 2 porcje
• 1 wagenmagister (dowódca taboru) – 2 porcje
• 1 stępka – 1 porcja
• 1 woźnica – 1 porcja

Razem 25 żołnierzy i 151,5 porcji

Kompanie liczyły etatowo po 110—115 porcji. Skład każdej (jak w lejbkompanii) przedstawiał się następująco^[15]:

• 1 kapitan – 12 porcji
• 1 porucznik lub kapitan-lejtnant – 8 porcji
• 1 chorąży – 4 porcje
• 2 sierżantów – 2 porcje
• 1 furrier – 1,5 porcji
• 1 felczer – 2 porcje
• 3 kaprali – 1,5 porcji
• 1 trębacz – 1 porcja
• 2 doboszy – 1 porcja
• 1 woźnica – 1 porcja
• 1 cieśla – 1 porcja
• 62 szeregowych

Razem 77 żołnierzy a 103 porcje

Barwa regimentu[edytuj | edytuj kod]

W okresie panowania Sasów, w stosunku do poprzedniego okresu, mundurowanie piechoty polskiej zmieniło się całkowicie. Zniesiono używane dotychczas niebieskie mundury kroju polskiego, a strój żołnierzy upodobniono do saskiego. Mundur oficerów regimentu składał się z pąsowej kurtki sukiennej z wyłogami wyłogami pomarańczowymi, naramiennikami srebrnymi, guzikami białymi^[16], białej kamizelki, białych spodni i kamaszy, czarnego kapelusza i trzewików. W okresie od 1 maja do 31 października używano spodni czarnych, zakazano natomiast noszenia spodni płóciennych, które poprzednio były w użyciu^[17].

Mundury podoficerów i szeregowych były podobne do oficerskich, z tym że noszono zamiast kamaszy białe pończochy wełniane. Latem podoficerowie i szeregowi używali spodni płóciennych, białych. Pasy skórzane z mosiężnymi klamrami. Płaszcze sukienne w kolorze czerwonym wydawano tylko po dwa dla kompanii na lat sześć, a służyły one wyłącznie wartownikom w okresie od 15 października do 30 kwietnia. Każdy żołnierz nosił tornister i patrontasz z czerwonej skóry. Zarówno oficerowie, jak podoficerowie i szeregowi nosili harcapy przewiązane czarną wstążką^[17].

Opisy umundurowania żołnierzy regimentu wykonane przez Bronisława Gembarzewskiego na podstawie obrazów z ówczesnej epoki:

• z 1732 roku fajfer, fizylier, dobosz - kapelusze czarne z taśmą białą, kokarda biało-czerwona. Rajtroki pasowe, wyłogi, kamizele ciemnogranatowe. Taśmy i galony białe, guziki srebrne. Spodnie i kamasze białe. Lederwerki białe. Rękojeść tasaka mosiężna. Feldcech srebrny. Bęben dobosza mosiężny, obręcze pasowe^[18]

W stroju tym w drugiej połowie XVIII w. zaszły pewne zmiany. Wzorem innych armii zamiast długich kurtek wprowadzono krótkie z rabatami, kapelusze zaś zastąpiły sztywne kaszkiety z blachą mosiężną zawierającą inicjały monarchy^[17].

• Po 1776: wyłogi czarne, guziki srebrne^[19]

W roku 1789 zmieniono poważnie krój i kolor mundurów piechoty. Składał on się z kurtki zimowej koloru granatowego z wyłogami pomarańczowymi, naramiennikami srebrnymi^[16], Lejbika białego ze stojącym kołnierzem, w lecie koletu sukiennego w kolorze białym z wykładkami podobnymi do wyłogów, zapinanego na guziki białe^[16] od dołu do góry, długich białych spodni wkładanych do butów kroju węgierskiego, wysokich do kolan i wyciętych z tyłu, a wreszcie z kołpaka okrągłego filcowego, wysokiego na około 30 cm, z sukiennym wierzchem pąsowym, daszkiem i blachą mosiężną z orłem. Żołnierze nosili poza tym halsztuki i naramiennik z czarnej szmelcowanej blachy z nicianym kutasem, jako strój zaś koszarowy — kitle i furażerki. Mundury były o wiele wygodniejsze i pozwalały na większą swobodę ruchów. Strój oficerów różnił się barankowym czarnym obszyciem czapek i galonami. Roczny koszt umundurowania piechura (wraz z przymunderunkiem) wynosił 111 zł^[20].

• Podczas insurekcji kościuszkowskiej: wyłogi pomarańczowe, guziki złote^[19].

Uzbrojenie[edytuj | edytuj kod]

Uzbrojenie żołnierza piechoty składało się z karabinu skałkowego z bagnetem oraz pałasza noszonego na czerwonym rzemieniu juchtowym. Podoficerowie mieli pistolety, pałasze i tzw. kurcgewery^[b], będących raczej oznaką władzy niż bronią. Oficerowie mieli pistolety i szpady. Cała broń palna i częściowo biała była pochodzenia saskiego. Uzbrojenie to zakupywano na dziesięć lat. W każdej kompanii znajdowały się dwa karabiny zapasowe^[17].

W 1775 roku ujednolicono uzbrojenie podoficerów i szeregowych, odbierając tym pierwszym broń krótką, a oficerom pozostawiając jedynie szpady^[8].

Stanowiska[edytuj | edytuj kod]

• Zamek w Malborku^[21]
• Poznań (1775),
• Kalisz (1785),
• Winnica (1788),
• Piotrków (1789),
• Stary Konstantynów (1791),
• Kalisz, Pleszew (październik 1792),
• Parczew i okolice (1793)

Żołnierze regimentu[edytuj | edytuj kod]

Regimentem dowodził zazwyczaj pułkownik. Stanowisko szefa regimentu, związane z wielkimi poborami, było najczęściej uważane za synekurę. Szefowie posiadali prawo fortragowania (przedstawiania do awansu) oficerów^[22]. Do 1790 roku w sztabie służyło ośmiu oficerów. Byli to: szef regimentu, pułkownik, podpułkownik, major, regimentskwatermistrz, adiutant, audytor i regimentsfelczer. Szefa i pułkownika w dowodzeniu kompaniami zastępowali kapitanowie sztabowi. W kompaniach było czterech kapitanów, ośmiu poruczników i ośmiu chorążych. Zatem w regimencie znajdowało się 30 oficerów wyłączając kapelana^[11].

Od 1790 roku w regimencie było dwóch majorów i trzech kapitanów z kompanią. W związku z podniesieniem etatu całego wojska w strukturze regimentu pojawił się trzeci kapitan sztabowy, ośmiu podporuczników i drugi adiutant. W sumie było ich 40^[11].

W latach 1763-1782 szefem regimentu pozostawał gen. mjr Stanisław Goltz. Był on zarazem dowódcą Dywizji Wielkopolskiej. Następnym szefem był Samuel Ożarowski, którego w 1790 roku zmienił Augustyn Gorzeński. W 1793 roku zastąpił go czołowy działacz konfederacji targowickiej Antoni Pułaski. Stanowisko utrzymał do wybuchu powstania kościuszkowskiego^[9]

Szefowie^[23]:

• hrabia Joachim Fryderyk Flemming (1717–1763)^[c],
• August Stanisław Golcz (21 marca 1763)^[d],
• Samuel Ożarowski (13 marca 1780),
• gen. lejtn. Augustyn Gorzeński (24 lutego 1790),
• Antoni Pułaski (generalny insp. wojsk koronnych 1793–1794),

Pułkownicy^[23]:

• Józef Biernacki,
• Karol Ludwik de Fiszer (4 XI 1771 - 2 V 1783 )^[24]
• Jan G. Szeński (23 V 1783 - 10 XI 1783)^[24]
• Ignacy Hoffman (10 XI 1783 - 15 VI 1791)^[24]
• ppłk Karol Kurcyusz (maj 1791)^[23]
• Jan Grochowski (1792)

Walki pułku[edytuj | edytuj kod]

1 Regiment Pieszy Koronny uczestniczył w 1792 roku w VII wojnie polsko-rosyjskiej toczonej w obronie Konstytucji 3 Maja. Szef: gen. Augustyn Gorzeński. Stan osobowy: 1550 ludzi.

Bitwy i potyczki^[23]:

• Konfederacja barska, Piotrków, Skrzynno, Zbąszyń, Boruszkowce (15 czerwca 1792),
• Zieleńce (17 czerwca),
• Dubienka (18 lipca),
• Zasław, Szczekociny (6 czerwca 1794),
• obrona Warszawy, Powązki (28 lipca).

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

• Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
• Bronisław Gembarzewski: Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960. T.2 od 1697 do 1794 roku. Warszawa: 1962.
• Konstanty Górski: Historya piechoty polskiej. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1893.
• Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717-1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Piechota. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 1998. ISBN 83-7188-186-X.
• Tadeusz Nowak, Jan Wimmer: Dzieje oręża polskiego do roku 1793. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1968.
• Karol Linder: Dawne Wojsko Polskie. Ubiór i uzbrojenie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1960.
• Leonard Ratajczyk, Jerzy Teodorczyk: Wojsko powstania kościuszkowskiego w oczach współczesnych malarzy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07090-3.
• Bolesław Twardowski: Wojsko Polskie Kościuszki w roku 1794. Poznań: Księgarnia Katolicka, 1894.
• Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
• Artur Dobry: Trzy wieki w granicach Rzeczpospolitej: zamek malborski od inkorporacji do rozbioru (1454-1772): katalog wystawy. Malbork: Muzeum Zamkowe w Malborku, 2014. ISBN 978-83-60518-68-7.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

• https://web.archive.org/web/20160304190513/http://www.agad.archiwa.gov.pl/pomoce/KK_97.xml