راهنما:ویکی‌انبار برای کاربر فارسی‌زبان - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

این صفحه یک راهنمای چگونه انجام دادن است. که یک کار یا فرایند را در ویکی‌پدیای فارسی شرح می‌دهد. این صفحه یکی از سیاست‌ها یا رهنمودهای ویکی‌پدیا نیست، زیرا هنوز توسط اجتماع مورد بررسی و تأیید قرار نگرفته است.

در این صفحهٔ راهنما موضوعات مرتبط با کشورهای فارسی‌زبان در ویکی‌انبار به طور خلاصه و کاربردی و با زبان ساده بیان شده است. محیط بین‌المللی (و گهگاه سرد ولی اغلب محترمانهٔ) ویکی‌انبار، غالب بودن زبان انگلیسی و فرهنگ غربی در عمل، محیط نوشتاری چپ به راست، ناآشنایی نسبی کاربران فارسی‌زبان با قوانین حق نشر، و ... فعالیت در آنجا را برای کاربران فارسی‌زبان اندکی سخت‌تر کرده است. امید است که با خواندن این راهنما با این مشکلات آشنا شوید و بر آن‌ها فائق آیید.

بارگذاری پرونده‌ها هم در ویکی‌انبار ممکن است و هم در ویکی‌پدیای فارسی. مهم‌ترین فرق این دو این است که تصاویری که در ویکی‌انبار بارگذاری می‌شوند در همهٔ پروژه‌های ویکی‌مدیا (از جمله ویکی‌پدیای انگلیسی) و حتی ویکی‌های خارج از آن که مبتنی بر مدیاویکی هستند (مثلاً ویکی‌جو) قابل استفاده‌اند. اما آثاری که در ویکی‌پدیای فارسی بارگذاری شوند فقط در خود ویکی‌پدیای فارسی قابل استفاده‌اند. یکی از مزایای مهم بارگذاری تصاویر در انبار، افزایش رؤیت‌پذیری اثر به میزان قابل ملاحظه است. به گفتهٔ جیسون اوانز از کتابخانهٔ ملی ولز بازدید ۵ عکس از میان عکس‌هایی که این کتابخانه به ویکی‌انبار اهدا کرده در عرض یک ماه از مجموع بازدید وبگاه کتابخانه در کل سال بیشتر بوده است.

اما محدودیت مهم ویکی‌انبار این است که فقط آثار آزاد را می‌توان در آن بارگذاری کرد. آثار آزاد به طور ساده یعنی ۱) عکس‌هایی که خودتان گرفته‌اید؛ ۲) عکس‌هایی که در اینترنت با پروانهٔ آزاد (مانند کریتیو کامنز) منتشر شده‌اند؛ یا ۳) عکس‌هایی که به علت قدمت زیاد، حق نشرشان منقضی شده و اکنون در مالکیت عمومی قرار دارند. ویکی‌انبار اجازهٔ بارگذاری آثار غیرآزاد (مثلاً جلد کتاب یا پوستر فیلم) و توسل به استفادهٔ منصفانه را تحت هیچ شرایطی نمی‌دهد. سیاست استفادهٔ منصفانه مختص ویکی‌پدیای فارسی است و آثار غیرآزاد باید به صورت محلی در خود ویکی‌پدیای فارسی بارگذاری شوند. برای این منظور از ویکی‌پدیا:بارگذاری/محتوای غیرآزاد دیدن کنید.

به دلیل جدی گرفته نشدن موضوع حق نشر در کشورهای فارسی‌زبان، برخی کاربران انتظار دارند ویکی‌انبار رویکرد سهلگیرانه‌ای نسبت به مسئلهٔ حق نشر داشته باشد. اما این امکان به دو دلیل وجود ندارد: ۱) ویکی‌انبار قرار است مخزنی از تصاویر واقعاً آزاد باشد. مهم نفس آزادی است، نه عدم وجود شاکی؛ بنابراین حتی اگر صاحب حق نشر تصویر اعتراضی نداشت، یا حوصله/امکان شکایت نداشت، . . اثر پاک می‌شود. ۲) ویکی‌انبار همیشه جانب احتیاط را می‌گیرد بنابراین حتی در موارد مشکوک، معمولاً اثر حذف می‌شود. پیش‌فرض آن است که اثر بارگذاری‌شده آزاد نیست، مگر اینکه خلافش ثابت شود. مسئولیت اثبات ادعای آزاد بودن اثر بر عهدهٔ بارگذار است.

• ایران که کپی‌رایت ندارد! از رایج‌ترین سوءتفاهم‌ها در زمینهٔ حق نشر و مالکیت فکری آن است که ایران قانون حق نشر ندارد. قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان در سال ۱۳۴۸ به تصویب مجلس رسیده و در سال ۱۳۸۹ نیز اصلاح شده است. اولین پیش‌نویس قانون جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط — که قرار است جایگزین قانون قدیمی شود — در ۱۳۸۹ منتشر شده و همچنان در مجلس در دست مطالعه و چکش‌کاری است.
  پس مشکل کپی‌رایت در ایران چیست؟ دو مشکل حاد وجود دارد: ۱) قانون در داخل اجرا نمی‌شود؛ ۲) در عرصهٔ بین‌الملل، روابط دوجانبه و چندجانبه در زمینهٔ کپی‌رایت منعقد نشده است. علت مشکل اول در واقع خود جامعهٔ مؤلفان و مصنفان و هنرمندان است که نسبت به این موضوع بی‌اعتناست و از حقوق خود به دلایل نامعلوم چشم‌پوشی می‌کند. گویی در ایران سالیانه چند میلیون پروندهٔ قضایی ایجاد می‌شود، ولی تعداد شکایت‌ها راجع به حق نشر (به فرض وجود) انگشت‌شمار است. اگر پدیدآورندگان ترجیح می‌دهند از خیر شکایت به دلیل دردسرها و هزینه‌های ناشی از آن بگذرند، بهتر است حداقل سکوت نکنند و تخلف‌ها را در حد وسعشان آشکار کنند. مشکل دوم از قصور حاکمیت سرچشمه می‌گیرد که حاضر نیست (و گویی در آینده نیز قصد ندارد) به معاهده‌های بین‌المللی مرتبط، مثلاً کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری، بپیوندد. دردسر بزرگ دیگر، نبود یک ادارهٔ کپی‌رایت در ایران است تا بتوان اطلاعات مربوط به صاحبان حق نشر آثار را با یک جستجوی ساده از آنجا به دست آورد، برای استفادهٔ قانونی از آثار از صاحبانشان پیشاپیش اجازه گرفت، و حق تألیفشان را به صورت آنلاین پرداخت.
• افغانستان چه طور؟ قانون حمایت حقوق مؤلف، مصنف، هنرمند و محقق (کاپی‌رایت) افغانستان در سال ۱۳۸۷ تصویب شد. این کشور در ۲ ژوئن ۲۰۱۸ رسماً به کنوانسیون برن پیوست. با وجود این، مبحث کاپی‌رایت در افغانستان، همچون ایران، با چالش‌های متعدد فرهنگی و اجرایی مواجه است.

• عکس قدیمی است! هر عکسی که اولین بار در ایران منتشر شده باشد، پس از گذشت ۳۰ سال از تاریخ انتشار در مالکیت عموم قرار می‌گیرد. نکته اینجاست: زمان انتشار. شما باید بتوانید ثابت کنید ۱) تصویر واقعاً جایی منتشر شده است؛ ۲) سی سال از تاریخ انتشار گذشته است. دقت کنید که زمان گرفته شدن عکس اصلاً مهم نیست. قانون حق نشر دربارهٔ نشر آثار است. برخی تصاویر در آلبوم‌های خصوصی باقی می‌مانند و تا مدت‌ها منتشر نمی‌شوند. این مدت برای افغانستان ۵۰ سال است.
  بنا بر اجماع داخلی اجتماع ویکی‌پدیای فارسی، می‌توان عکس‌های قدیمی ایرانی را که پیش از سال ۱۳۲۹ شمسی پدید آمده‌اند و احتمالاً در مالکیت عمومی قرار دارند، در خود ویکی‌‌پدیای فارسی به صورت محلی و با برچسب {{عکس قدیمی ایرانی احتمالاً آزاد}} بارگذاری کرد.

• آزادی پانوراما دیگر یعنی چه؟ هر اثری به‌طور خودکار حق نشر دارد. در برخی از کشورها، قانونگذاران استثنایی را برای آثاری که در مکان‌های عمومی به‌طور دائمی نصب شده‌اند در نظر گرفته‌اند. این آثار از قانون حق نشر مستثنی می‌شوند. در اینجا معمولاً دو نوع اثر اهمیت دارد: ۱) آثار معماری مثل نمای ساختمان‌ها؛ ۲) آثار هنری مثل مجسمه‌ها. در ایران و افغانستان چنین استثنایی در قانون تعریف نشده است، بنابراین حق نشر این آثار از روی ضابطهٔ عمومی تعیین می‌شود. این آثار تا ۵۰ سال پس از مرگ خالق آن‌ها محافظت می‌شوند؛ بنابراین برای اثبات آزاد بودن آن‌ها شما باید ثابت کنید: ۱) خالق اثر درگذشته است؛ ۲) مدت پنجاه سال از زمان مرگ او سپری شده است.
  آیا راهی برای حل این مشکل وجود دارد؟ بله، از نمایندهٔ حوزه انتخابیه‌تان در مجلس شورای اسلامی یا شورای ملی بخواهید استثنای آزادی پانوراما را وارد قانون حق نشر کشور کنند.
  شوخی می‌کنید؟ پاسخگو هم هستند؟ احتمالاً نه! یک راه‌حل عملی‌تر این است که عکس نمای ساختمان‌ها را با برچسب {{عکس ساختمان جدید}} به صورت محلی در خود ویکی‌پدیای فارسی بارگذاری کنید. لطفاً دقت کنید که این برچسب شامل مجسمه‌ها نمی‌شود.
  آیا این مشکل مختص ایران و افغانستان است؟ خیر؛ برخی کشورها چون فرانسه و ایتالیا نیز چنین استثنایی را در قانونشان به رسمیت نمی‌شناسند. این مسئله از کشور به کشور فرق می‌کند. مثلاً در کشور سوئد آزادی پانوراما وجود دارد ولی طبق حکم دادگاه عالی کشور ایجاد مخزنی از تصاویر که با استناد به این استثنا آزاد شمرده شده‌اند، ممنوع است. یکی از دادگاه‌های رده پایین کشور هم حکمی اختصاصی دربارهٔ ویکی‌انبار صادر کرده و این وبگاه را اختصاصاً از انباشتن تصاویر آزاد سوئدی منع کرده است!

• عکس را خودم انداخته‌ام! اگر خودتان از یک مجسمه عکس گرفته‌اید، صرفاً اثری اقتباسی/اشتقاقی ایجاد کرده‌اید. مهم خود مجسمه است که شما آن را خلق نکرده‌اید. برای انتشار تصویر، باید رضایت خالق اثر اصلی (مجسمه‌ساز) را هم جلب کنید.
• مالک خودم هستم! ساختمان مال خودم است، مجسمه مال عموم است، بنابراین انتشار تصویر اصلی یا اقتباسی مشکلی ندارد! خیر، اشتباه می‌کنید. مالکیت مقوله‌ای کاملاً مجزا از صاحب حق نشر بودن است. صرفاً به خاطر اینکه نسخه‌ای از یک کتاب را خریده‌اید، اجازه ندارید محتوایش را به طرز دلخواه منتشر کنید. به همین قیاس، به صرف خرید طراحی نمای یک ساختمان از یک معمار، اجازه ندارید اثر هنری او را به هر نحو دلخواه منتشر کنید. راستی فراموش نکنید که صاحب حق نشر یک عکس، کسی است که عکس را انداخته، نه کسی که در آن دیده می‌شود.

• تسنیم: پایین وبگاه تسنیم آمده است: All Content by Tasnim News Agency is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License. معنای عبارت بالا این است که مطالبی که منحصراً توسط تسنیم تهیه و تولید شده‌اند، تحت اجازه‌نامهٔ آزاد CC BY 4.0 منتشر می‌شود. به کاربرد کلمهٔ by دقت کنید؛ بنابراین فقط عکس‌هایی که خود عکاسان تسنیم انداخته‌اند، تحت اجازه‌نامهٔ آزاد منتشر می‌شوند. این عکس‌ها هم لوگوی خبرگزاری را دارند و هم نام عکاس در یک نوار سیاه‌رنگ زیرشان قید شده است، و معمولاً به صورت یک کلکسیون در یک گالری قرار گرفته‌اند. شاید تسنیم مجوز استفاده از تصاویر دیگران را در وبگاه خودش کسب کرده باشد، یا شاید بدون اجازه از آن‌ها استفاده می‌کند. در هر صورت، تسنیم نمی‌تواند برای تصاویری که به آن خبرگزاری تعلق ندارند پروانه صادر کند. این موضوع بارها بحث شده و تا به امروز (۱۱ مه ۲۰۲۰) همیشه نتیجهٔ اجماع همین بوده است.
  لطفاً برای بارگذاری تصاویر از وبگاه تسنیم، مستقیماً از {{Tasnim}} استفاده نکنید؛ در عوض {{subst:Tasnim/subst}} را به کار ببرید تا یک بازبین، اصالت پروانه را بررسی کند. انجام این کار برای عکس‌های سایر خبرگزاری‌های ایرانی از قبیل فارس الزامی نیست، ولی توصیه می‌شود. دست‌کم سعی کنید تصاویر را در بایگانی اینترنت بایگانی کنید، تا اگر روزی پروانهٔ تصاویر تغییر کرد، یا تصاویر از وبگاه حذف شدند، یا خود وبگاه به هر دلیلی از دسترس خارج شد، بتوان همچنان از تصویر در ویکی‌انبار میزبانی کرد. برای فهرست وبگاه‌های آزاد فارسی‌زبان #وبگاه‌های آزاد را ببینید. نکتهٔ دیگر دربارهٔ تصاویر خبرگزاری‌های ایرانی این است که تصاویری که دستهٔ «دریافتی» (یا received) قرار می‌گیرند، معمولاً به خبرگزاری تعلق ندارند و بهتر است بارگذاری نشوند. ضمناً موقع بارگذاری به خود تصویر مستقیماً لینک ندهید، بلکه به صفحه‌ای که گالری در آن قرار گرفته لینک دهید تا بررسی شرایط برای بازبینان ممکن باشد.

• استفاده از مطالب با ذکر منبع مجاز است. پایین بسیاری از وبگاه‌های ایرانی مثلاً خبرگزاری میزان نوشته شده «استفاده از مطالب با ذکر منبع بلامانع است». آیا می‌توان تصاویر این دست وبگاه‌ها را در ویکی‌انبار بارگذاری کرد؟ خیر؛ این جمله به اندازهٔ کافی گویا نیست. مشخص نیست که آیا ۱) اجازهٔ استفادهٔ تجاری و انتفاعی و ۲) اجازهٔ تولید آثار اشتقاقی (حتی تحریف و تکه‌تکه‌کردن اثر) نیز داده شده است یا خیر. توجه کنید که پروانه‌های کریتیو کامنز در واقع متون حقوقی مفصلی (مثال) هستند که تکلیف این دست سؤالات را به‌روشنی مشخص می‌کنند. حال آنکه جملهٔ کوتاه و سادهٔ «استفاده از مطالب با ذکر منبع بلامانع است» پاسخی به این سؤال‌ها نمی‌دهد.

• لوگو: لوگوها آزاد نیستند و در انبار میزبانی نمی‌شوند، مگر آنکه ۱) تحت پروانهٔ آزاد منتشر شده باشند؛ یا ۲) آنقدر ساده باشند که آستانهٔ اصالت را رد نکرده و در نتیجه مشمول قانون حق نشر نشوند، مثل لوگوی انتشارات فرهنگ جاوید که صرفاً از یک حرف ج داخل دایره تشکیل شده است. لوگوی شرکت‌ها و سازمان‌های ناسرشناس که جنبهٔ ترویجی/تبلیغی داشته باشند، فارغ از وضعیت حق نشر، حذف می‌شوند، البته دایرهٔ در محدودهٔ پروژه قرار گرفتن در ویکی‌انبار بسیار وسیع‌تر (≈سهلگیرانه‌تر) از ویکی‌پدیا تعریف می‌شود.
• اسکناس: در ایران و افغانستان تولیدات دولتی از حق نشر مستثنی نیستند. حق نشر اسکناس‌ها در ایران تا سی سال و در افغانستان تا پنجاه سال نزد بانک مرکزی ایران و د افغانستان بانک محفوظ است. بنابراین بارگذاری اسکناس‌های جدید که از تاریخ انتشار آن‌ها در ایران و افغانستان مدت به ترتیب ۳۰ و ۵۰ سال نگذشته در ویکی‌انبار مجاز نیست.
• صدای آمریکا: فقط مطالبی که توسط کارمندان صدای آمریکا حین انجام وظیفه تولید شده باشند، در حیطهٔ مالکیت همگانی قرار می‌گیرند. مطالبی که اشخاص ثالث (مثلاً شهروندخبرنگاران) تولید کرده و برای انتشار به صدای آمریکا فرستاده‌اند، در مالکیت همگانی نیستند. وبگاه فارسی صدای آمریکا تصاویر اختصاصی‌اش را با متن VOA یا VOA Persian از سایر تصاویر متمایز می‌کند.
• رادیو فردا/آزادی، برخلاف صدای آمریکا، جزو دولت فدرال آمریکا محسوب نمی‌شوند، بلکه شرکت‌هایی خصوصی و غیرانتفاعی هستند که صرفاً توسط سازمان رسانه‌های جهانی آمریکا تأمین مالی می‌شوند. محتوای تولیدی توسط این رادیوها در مالکیت عمومی نیست.
• یوتیوب: از ژوئن ۲۰۱۱ امکان استفاده از پروانهٔ Creative Commons Attribution 3.0، که با ویکی‌انبار سازگار است، را برای بارگذاران ویدئو فراهم کرده است. در میان رسانه‌های فارسی‌زبان کانال‌های رادیو زمانه و بی‌بی‌سی فارسی معمولاً محتوای خود را با پروانهٔ کریتیو کامنز منتشر می‌کنند. برای انتقال ویدئوها به انبار می‌توانید از toollabs:video2commons استفاده کنید. در بخش پروانه نیز باید از الگوهای {{Youtube}} و {{LicenseReview}} استفاده کنید.

برخی از وبگاه‌های فارسی‌زبان که محتوایشان را تحت پروانهٔ آزاد منتشر می‌کنند:

گاه در اینترنت تصاویری می‌بینیم که برای فلان مقاله مناسب به نظر می‌رسند. اما این تصاویر به احتمال زیاد آزاد نیستند و جایی در ویکی‌انبار ندارند. لطفاً این تصاویر را در ویکی‌انبار بارگذاری نکنید چون دیر یا زود حذف خواهند شد. در عوض سعی کنید صاحب حق نشر تصویر را پیدا کنید و از او بخواهید تصویر را با پروانهٔ آزاد منتشر کند (به ویکی‌پدیا اهدا کند).

می‌توانید از قالب ایمیل زیر استفاده کنید:

احتمال موافقت و صدور اجازه‌نامه هست ولی احتمال نادیده گرفتن ایمیل بیشتر است. به هر حال ارزش امتحان کردن را دارد. تصویر روبه‌رو نمونه‌ای از تصاویری است که به درخواست ویکی‌پدین‌های فارسی‌زبان به صورت آزاد منتشر شده است. گرچه موافقت‌نامه‌هایی که با قالب‌های ایمیل انگلیسی (Commons:Email templates/Consent) فرستاده شوند احتمالاً سریع‌تر پردازش می‌شوند، مشکل خاصی از لحاظ فرستادن موافقت‌نامه به زبان فارسی وجود ندارد؛ چند داوطلب فارسی‌زبان (DejaVu و Ahmad252) نیز در میان اعضای گروه پاسخ‌گویی حضور دارند که می‌توانند به موضوع رسیدگی کنند. البته برای آنکه کارتان سریع‌تر راه بیفتد، بد نیست موضوع را با یکی از آن‌ها هماهنگ کنید.

• سیاست پروانه‌دهی ویکی‌انبار به زبان فارسی
  • صفحات مختص حق نشر ایران و افغانستان در ویکی‌انبار
• راهنما:برچسب‌زنی در ویکی‌انبار
• راهنما:ایجاد و استفاده از پرونده‌های رسانه‌ای

• اثر اصیل: حقوق هنر، وبلاگ سوره صادقی
• پادکست چکش از صنم حقیقی