Ərdal İnönü — Vikipediya

Ərdal İnönü
türk. Erdal İnönü
Avropa Şurası Parlament Assambleyasının nümayəndəsi[d]
24 yanvar 1994 – 25 sentyabr 1995
Türkiyənin xarici işlər naziri[d]
27 mart 1995 – 6 oktyabr 1995
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi 6 iyun 1926(1926-06-06)[1]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 31 oktyabr 2007(2007-10-31)[1] (81 yaşında)
Vəfat yeri
Vəfat səbəbi leykoz
Dəfn yeri
Partiya
Təhsili
Fəaliyyəti fizik, siyasətçi, akademik[d], diplomat, universitet müəllimi[d]
Atası İsmət İnönü
Anası Məvhibə İnönü
Elmi fəaliyyəti
Elmi dərəcəsi
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Ərdal İnönü (türk. Erdal İnönü; 6 iyun 1926[1], Ankara – 31 oktyabr 2007[1], Hyuston, Texas) — Türkiyə siyasi, dövlət və ictimai xadimi, Türkiyə Sosial Demokrat Partiyasının (SODEP) lideri (1983-1985), sonra Sosial Demokrat Xalq Partiyasının (SHP) (1986-1993), 1991-1993-cü illərdə baş nazirin müavini, 1995-ci ilin martından oktyabr ayına qədər xarici işlər naziri. Ankara Politexnik Universitetində və İstanbul Universitetində nəzəri fizik, müəllim, fizika professoru. Ph.D. Türkiyənin ikinci prezidenti İsmət İnönünün (1938-1950) kiçik oğlu.

16 may - 25 iyun 1993-cü il tarixləri arasında təxminən 1,5 ay baş nazir vəzifəsini yerinə yetirib. O, 1991-1993-cü illərdə baş nazirin müavini olub. İnönü 1983-cü il 12 sentyabr çevrilişindən sonra yenidən siyasi fəaliyyətə icazə verildikdən sonra bütün müəllimlik və inzibati vəzifələrindən istefa verdi və həmin ilin iyununda SODEP-in qurucu üzvlərindən biri oldu. O, partiyanın ilk sədri seçildi. Onun təsisçi üzvlüyünə Milli Təhlükəsizlik Şurası veto qoysa da, 1983-cü ilin dekabrında yenidən SODEP-in sədri seçkilərində qalib gəldi. 1984-cü ildə keçirilən yerli seçkilərdə onun partiyası 23,4% səslə ikinci yeri tutdu. 1985-ci ildə Sosial Demokrat Xalq Partiyası (SHP) adı ilə SODEP-in Populist Partiyası ilə birləşməsindən sonra 1986-cı ildə partiyanın lideri olub. 1986-cı ildə Türkiyə parlamentinə təkrar seçkilərdə partiyası 22,6% səslə 3-cü yerə düşdüyü halda, İnönü İzmirdən millət vəkili olaraq TBMM-ə daxil oldu.

1991-ci ildə Türkiyədə keçirilən ümumi seçkilərdən sonra SHP Süleyman Dəmirəlin sədri olduğu Doğru Yol Partiyası (DYP) ilə koalisiya hökuməti qurdu və İnönü baş nazirin müavini oldu. Dəmirəl 1993-cü ildə Türkiyədə keçirilən prezident seçkilərində prezident seçilərkən baş nazirin səlahiyyətlərini icra edirdi. Tansu Çillər DYP-nin başqanı seçilib hökuməti quranda İnönü baş nazirin müavini vəzifəsini üzərinə götürdü. SHP-nin 11-12 sentyabr 1993-cü il tarixlərində keçirilən 4-cü növbədənkənar qurultayında sədrliyə namizəd olmayıb və Murat Karayalçın sədr seçilib. 1995-ci ilin fevralında SHP və CHP-nin birləşməsindən sonra xarici işlər naziri oldu. O, 1995-ci ilin oktyabrına qədər, aktiv siyasətdən uzaqlaşana qədər Xarici İşlər Naziri vəzifəsində çalışıb. 2001-ci ilin aprelində CHP-dən istefa verən İnönü 2007-ci il oktyabrın 31-də vəfat edib.

Həyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

İnönü ailəsi soldan sağa: Məvhibə, Ömər, Özden (sonradan Toker), Ərdal və İsmət İnönü.

Ərdal İnönü 6 iyun 1926-cı ildə Ankarada İsmət və Məvhibə İnönünün üç övladının (digərləri Ömər və Özdəndir) ortancıl övladı olaraq dünyaya gəlib. İbtidai, orta və lisey təhsilini Ankarada tamamlayıb. 1943-cü ildə Ankara Qazi Liseyini və 1947-ci ildə Ankara Universiteti Fen Fakültəsinin fizika-riyaziyyat bölməsini bitirdikdən sonra ABŞ-a gedib. Kaliforniya Texnologiya İnstitutunda (Kaltek) fizika üzrə magistr (1948) və doktorluq (1951) dərəcələri almışdır. burada o, Yucin Viqner ilə birlikdə o, qrup kəsrlərini (Lee Group) tədqiq etmişdir. Bir müddət Prinston Universitetində tədqiqatlar apardıqdan sonra 1952-ci ildə Türkiyəyə qayıtdı. Ankara Universiteti Fən fakültəsinə assistent kimi daxil olmuş və 1955-ci ildə dosent olmuşdur.

1957-ci ildə Ərdal İnönü Sevinç Söhtoriklə ailə qurub. 1958-1960-cı illərdə Princeton Universitetində və Oak Ridge Princeton Milli Laboratoriyasında dəvət edilən tədqiqatçı olmuşdur. Sonra Orta Şərq Texniki Universiteti (OŞTÜ) nəzəri fizika professoru kimi çalışmışdır. O, Orta Şərq Texniki Universitetində nəzəri fizika kafedrasının müdiri (1960-64), İncəsənət fakültəsinin dekanı (1965-68) vəzifələrində çalışmışdır. 1968-ci ildə ABŞ-a getmiş və bir il Prinston Universiteti və Kolumbiya Universitetiində qonaq professor kimi dərs demişdir. 1969-cu ildə vətənə qayıtmış, OŞTÜ-yə prorektor, 1970-ci ildə isə rektor seçilmişdir. Ərdal İnönü 1971-ci ilin martında rektorluğu tərk edərək, yalnız müəllimlik və elmi-tədqiqat işlərini davam etdirməyə başlamışdır.[2]

1974-cü ildə fizika üzrə Türkiyə Elmi və Texnoloji Tədqiqat Şurasının (TÜBİTAK) Elm Mükafatını qazanıb Həmin il o, altı ay Prinston Universitetində qonaq tədqiqatçı kimi çalışıb. 1974-cü ildə İstanbulda Boğaziçi Universitetində mühazirə oxuyub. 1975-ci ildə birdəfəlik Boğaziçi Universitetinə keçib. Bir il sonra həmin universitetin Təməl Elmlər Fakültəsinin dekanı vəzifəsinə təyin olunub.[3] Altı il davam edən bu vəzifədən sonra 1982-ci ildə Türkiyə Elmi və Texnoloji Tədqiqat Şurası (TÜBİTAK) tərəfindən İstanbulda yaradılmış Təməl Elmlər Araşdırma İnstitutunun (Feza Gürsey İnstitutu) direktoru vəzifəsinə təyin edilib. O ümumiyyətlə Fizika sahəsində araşdırmaları ilə yanaşı, Türkiyə Cümhuriyyəti və Osmanlı imperiyasının elm tarixinə dair əsərləri ilə də tanınır.

Siyasi fəaliyyəti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Soldan sağa: Qalip Demirağ (Nuri Dəmirağın oğlu), Ömər İnönü, Nuri Dəmirağ, Erdal İnönü, naməlum, Mehmet Kum (Mühəndislik Məktəbinin tələbəsi), 1941

1983-cü ilin may ayında, 12 sentyabr çevrilişindən sonra siyasi fəaliyyətlər qadağan edildikdə, bütün müəllimlik və inzibati vəzifələrindən istefa verdi. 6 iyun 1983-cü ildə Sosial Demokratiya Partiyasının (SDP) qurucu üzvü və ilk sədri kimi siyasi həyata girdi. Onun təsisçi üzvlüyünə 1983-cü ilin iyununda Milli Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən veto qoyulsa da, 1983-cü ilin dekabrında yenidən SODEP-in sədri seçilib.

O, SDP və Xalq Partiyasının (XP) birləşməsində konstruktiv rol oynayıb. 2-3 noyabr 1985-ci il tarixlərində Ərdal İnönü Sosial Demokratiya Partiyasının, Sosial Demokrat Xalq Partiyası (SDHP) adı altında Xalq Partiyası ilə birləşməsindən sonra Sosial Xalq Partiyasının (SXP) birinci ümumi yığıncağına qədər sədrliyi Xalq Partiyasının sədri Aydın Güvən Gürkana buraxıb. 1986-cı ilin iyununda keçirilən qurultayda sədr təyin edildi. 28 sentyabr 1986-cı ildə keçirilən təkrar seçkilərdə İzmirdən Türkiyə Böyük Millət Məclisinə (TBMM) deputat seçilib. 1987-ci ilin iyununda keçirilən SXP-nin qurultayında yenidən Sosial Xalq Partiyası lideri olub. 30 noyabr 1987-ci ildə keçirilən növbədənkənar ümumi seçkilərdə isə ikinci dəfə İzmir millət vəkili seçilib.

İnönü başçılıq etdiyi Sosial Xalq Partiyası 1989-cu ildə hakim Ana Vətən Partiyasının (AVP) ağır məğlubiyyət aldığı bələdiyyə seçkilərində 28,7 faiz səs toplayaraq birinci partiya mövqeyinə yüksəldi. SXP başda İstanbul, Ankara və İzmir olmaqla 67 vilayət mərkəzindəki bələdiyyə sədrlərinin 39-nu qazandı.

İnönü partiya daxilində Dəniz Baykal, İsmail Cem və Ərtoğrul Günayın başçılıq etdiyi müxalifət qrupuna qarşı (1988-ci ilin iyununda İsmail Cemə qarşı; 1989-cu ilin dekabrında, 1990-cı ilin sentyabrında və 1992-ci ilin yanvarında Baykala qarşı) keçirilən qurultaylarda qalib gələrək sədrlik vəzifəsini davam etdirdi.[4]

1991-ci ilin noyabrında keçirilən növbədənkənar ümumi seçkilərdə səslərin 20 faizini toplaya bilən SXP üçüncü partiya olduqdan sonra partiya daxilindəki müxalifət itirilən səslərin məsuliyyətini İnönü rəhbərliyinin üzərinə qoydu. Lakin seçkilərdə birinci partiya olaraq ortaya çıxan Doğru Yol Partiyasının SXP ilə koalisiya hökuməti qurması hökumətdə baş nazir müavini vəzifəsini icra edən İnönünün partiya daxilindəki mövqeyini gücləndirdi.[5]

Həmin seçkilərdə SXP siyahılarından seçkiyə qatılan Xalq Əmək Partiyasının (XƏP) namizədlərindən 18 nəfər millət vəkili seçildi. Türkiyə Böyük Millət Məclisində XƏP əsilli Leyla Zana və Hatip Diclənin yaratdığı and böhranından sonra Ərdal İnönü partiyadan iki millət vəkilinin istefasını istəməli oldu. Bunun üzərinə SXP-dən ayrılan XƏP ​​millət vəkilləri Demokratiya Partiyasını (DP) qurdular.

25-26 yanvar 1992-ci ildə keçirilən 7-ci Fövqəladə Qurultayda İnönüyə bir daha məğlub olan və partiya rəhbərliyini ələ keçirmək ümidlərini itirən Dəniz Baykal və müxalif “Yeni Sol” qruplaşması SXP-dən ayrılaraq yenidən Cümhuriyyət Xalq Partiyasını (CHP, sentyabr 1992) qurdu.

Prezident Turqut Özalın qəfil ölümü və daha sonra Süleyman Dəmirəlin prezident seçilməsindən sonra o, təxminən 1,5 ay baş nazir vəzifəsini icra etdi. 1993-cü il iyunun 12-13-də keçirilən DYP-nin qurultayından əvvəl 6 iyunda gözlənilməz bir qərar verərək, DYP kimi SXP-nin də rəhbərliyini dəyişməli olduğunu və partiyasının birinci qurultayında namizəd olmayacağını bəyan etdi.

1993-cü il iyulun 2-də Sivasda baş verən Sivas qətliamı ölkəni silkələdi. 35 nəfərin yanaraq və ya alov tüstüsündən boğularaq həyatını itirdiyi qətliamda Süleyman Dəmirəl prezident, Tansu Çillər baş nazir, Ərdal İnönü isə baş nazirin müavini idi. Hücum edənlərin hələ Madımak otelini yandırmadığı saatlarda otelə daş ataraq rejim əleyhinə şüarlar səsləndirərkən Əziz Nesin Ankaraya Ərdal İnönüyə zəng edərək “Bizi xilas edin” dediyi məlum oldu. Ərdal İnönü isə Nesinə "Narahat olmayın, lazımi tədbirləri gördük" cavabını vermişdi. Lakin bir az sonra otel hücumçular tərəfindən yandırıldı. Oteldəki insanları xilas etmək mümkün olmadı.[6]

11-12 sentyabr 1993-cü ildə keçirilən SXP-nin 4-cü Adi Qurultayında Ankara Böyükşəhər Bələdiyyə Başçısı Murat Karayalçın sədr seçildi.

18-19 fevral 1995-ci ildə SXP və CHP-nin birləşdiyi qurultayda CHP-nin "Fəxri başqan"ı seçildi. Qurultaydan dərhal sonra edilən təyinatla DYP-CHP koalisiya hökumətində CHP qanadından Xarici İşlər Naziri oldu. 1995-ci ilin oktyabrında həm koalisiyadakı vəzifəsindən, həm də aktiv siyasətdən getdi. O, həmçinin 2001-ci ilin aprelində CHP-nin o zamankı sədri Dəniz Baykalın bəzi təcrübələrinə reaksiya verərək CHP-dən istefa verdi. Həyatının son illərində sosial-demokrat dairələrin bütün təkidlərinə baxmayaraq, o, aktiv siyasətə qayıtmadı.[7]

Üç dəfə millət vəkili seçilən İnönü, 17-ci, 18-ci və 19-cu dövrlərdə İzmirdən millət vəkili olub. Sosialist İnternasionalının vitse-prezidenti vəzifəsində çalışıb (1992-2001).

Elmi fəaliyyəti[redaktə | mənbəni redaktə et]

TÜBİTAK Elm Şurasının üzvü, Atom Enerjisi Komissiyası, UNESCO İcraiyyə Şurasının üzvü və Türk Fizika Cəmiyyətinin sədri olan Ərdal İnönü fizika sahəsində mühüm işlər görüb. Beynəlxalq elmi jurnallarda da dərc olunan tədqiqatlarının ən mühümü 1951-ci ildə Prinston Universitetində macar əsilli amerikalı atom fiziki Yucin Viqner ilə birgə apardığı iş idi. “Qrupların azaldılması və təmsil olunması haqqında” adlı bu araşdırma qruplar nəzəriyyəsində ümumi metoda çevrilmiş və riyazi fizikanın əsas metodlarından birinə çevrilmişdir. Onun "İnönü-Vigner Qrupunun Azaldılması" kimi tanınan əsəri (1951) müasir riyazi fizikanın fundamental anlayışlarından biri hesab olunur.

Ərdal İnönü Türkiyənin Elmi və Texniki Araşdırmalar Şurasının (TÜBİTAK) yaradılmasına töhfə verib. O, TÜBİTAK Əsas Araşdırmalar İnstitutunun qurucu direktoru vəzifəsində çalışıb. 2004-cü ildə İnönü, Nobel Mükafatından sonra fizika sahəsində ən əhəmiyyətli mükafat olan "Wigner" Medalını alıb. O, Feza Gürseydən sonra bu mükafatı alan ikinci türk olub.[8] İnönü Türkiyə Cümhuriyyəti və Osmanlı imperiyası ilə bağlı elmi araşdırmaları ilə də tanınır.

2002-ci ildən müalicəsinə başlayana qədər Sabancı Universitetində və TÜBİTAK Feza Gürsey İnstitutunda çalışıb.

Şəxsi xüsusiyyətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ərdal İnönü xasiyyətcə təvazökar şəxs olub, sadə həyat tərzi sürürdü. Zarafatcıl və təvazökar xasiyyəti ilə tanınan İnönü gündəlik həyatında xalqla ünsiyyətdən çəkinmirdi. O, təriflənməni və özünü göstərməyi sevmirdi. Tərəfdarları onu çiyinlərinə qaldırmaq istəyəndə “İnönü yatması” adlı hərəkətlə arxası üstə uzanaraq bunun qarşısını alırdı.[9] Siqareti heç sevmirdi. Zaman-zaman Türkiyə Böyük Millət Məclisinə piyada və mühafizəsiz gəlirdi.

Ölümü[redaktə | mənbəni redaktə et]

2006-cı ilin aprelində qan xərçəngi diaqnozu qoyulan Ərdal İnönü bir müddət ABŞ-da müalicə alıb. İlk uğurlu müalicədən sonra Türkiyəyə qayıdan İnönü 20 avqust 2007-ci ildə xərçəng səbəbiylə pnevmoniya diaqnozu ilə yenidən xəstəxanaya yerləşdirilib. Müayinələr nəticəsində ilk müalicə dövründə nəzarət altına alınan leykoz xəstəliyinin yenidən baş qaldırdığından ABŞ-a aparılıb.

O, 2007-ci il oktyabrın 31-də 81 yaşında qan xərçəngindən müalicə aldığı xəstəxanada vəfat edib. Onun cənazəsi 2 noyabr cümə günü axşam saatlarında Türk Hava Yollarının çarter reysi ilə Ankaraya gətirilib. 3 noyabr 2007-ci il tarixində saat 11:00-da Türkiyə Böyük Millət Məclisində vida mərasimi keçirilib. Vida mərasimi üçün cənazəsi gecə Gülhanə Hərbi Tibb Akademiyasında (GATA) saxlanılıb. Dövlət səviyyəsində vida mərasimindən sonra İnönünün cənazəsi doğulduğu Çəhrayı Köşkün bağçasına gətirilib və burada mərasim keçirilib. Daha sonra həyat yoldaşı Sevinç İnönünün xahişi ilə İstanbula aparılan İnönünün cənazəsi 4 noyabr bazar günü Teşvikiyə məscidində qılınan cənazə namazından sonra Zəncirliquyu qəbiristanlığındaki ailə məzarlığında torpağa tapşırılıb.

Elmi işləri və əsərləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Erdal İnönünün əsas elmi əsərləri:

  • 1971: Biblioqrafiya və 1923-1966-cı illər Dövründə Türkiyənin Fizika Tədqiqatlarına Töhfəsini Göstərən Bəzi Müşahidələr;
  • 1973: 1923-1966-cı illərdə riyazi tədqiqatların biblioqrafiyası və bəzi müşahidələr;
  • 1983: Fizikada Qrup Nəzəri Metodlar (Meral Serdaroğlu ilə).

Erdal İnönünin digər əsərləri:

  • 1997: Mehmet Nadir, Təhsil və Elm Pioneridir;
  • 1996: Xatirələr və Düşüncələr 1-ci cild;
  • 1998: Xatirələr və Düşüncələr 2-ci cild;
  • 2001: Xatirələr və Düşüncələr 3-cü cild;
  • 1998: Qurultayı çıxışları;
  • 1999: Tarix, Elm və Siyasət üzrə İdeyalar və Fəaliyyət Söhbətləri;
  • 2001: Elm Söhbətləri;
  • 2002: Tarix, Mədəniyyət, Elm və Siyasət üzrə Üç Yüz İllik Gecikmə Söhbətləri;
  • 2003: Elmi inqilab və onun strateji mənası.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 3 4 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  2. ↑ "METU History". 5 May 2011. 9 March 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 March 2021.
  3. ↑ "Dekanlarımız (Our Deans)" (türk). 2 March 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 March 2021.
  4. ↑ "CHP'de kurultaylar tarihi". 2013-06-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-28.
  5. ↑ Angela Schorr; William Campbell; Michael Schenk. Communication Research and Media Science in Europe: Perspectives for Research and Academic Training in Europe's Changing Media Reality (Turkish). en:Walter de Gruyter. 2003. ISBN 3-11-017215-1.
  6. ↑ "28 Şubat belgeseli - 1. Bölüm". 2020-08-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-28.
  7. ↑ "CHP'den istifa etti". 2012-01-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-28.
  8. ↑ Prof. İnönü, bu ödülü Prof. Feza Gürsey’den sonra alan ikinci Türk oldu.
  9. ↑ Türk siyasetinin ve bilim dünyasının renkli yüzü

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Ərdal_İnönü&oldid=7560146"