Vurgu (dilbilim) - Vikipedi

Vurgu; dil biliminde, bazı hecelere veya sözcüklere daha fazla önem yüklemektir. Sözlü anlatımlarda vurgulanan hece ya da sözcük diğerlerinden farklı tonlanır.

Türkçede Vurgu[değiştir | kaynağı değiştir]

Vurgunun konumu[değiştir | kaynağı değiştir]

Cins isimlerde vurgu[değiştir | kaynağı değiştir]

Çoğu cins isimde vurgu son hecede olur:

  • Okul, Ka, Ödev, Örümcek, Mücadele

Bazı yabancı kelimeler, bu kurala istisnadır:

  • Abluka, Penaltı, Lokanta, Tarhana

Ancak çoğu yabancı kelime, istisna değildir:

  • Kitap, İstasyon, Fotokopi, Kalem

Bazı zarflar, bağlaçlar ve soru kelimeleri de bu kurala istisnadır:

  • Nerede? Nasıl? Niçin?
  • Şimdi, Sonra, Ancak, Fakat

Yer isimlerinde vurgu[değiştir | kaynağı değiştir]

Yer isimleri, "Sezer vurgusu" diye adlandırılan özel bir vurgu düzenini takip ederler.[1] Bu kurala göre sondan üçüncü hecesi kapalı (Ünsüzle biten) ve sondan ikinci hecesi açık (Ünlüyle biten) olan yer isimleri, sondan üçüncü hecesinde vurgulanırlar:

  • Marmaris, İskenderun, Sirkeci, Ankara

Diğer yer isimleri ise sondan ikinci hecelerinde vurgulanırlar:

  • İstanbul, Adana, Antalya

Bu kural, yer isimlerini cins isimlerinden ayırmamıza olanak tanır:

  • Ordu - ordu, Sirkeci - sirkeci, Mercimek - mercimek

Bu kurala da bazı istisnalar vardır:

  • Bazı yabancı asıllı yer isimleri sondan üçüncü hecesi kapalı olup sondan ikinci hecesi açık olsa da sondan ikinci hecede vurgulanırlar:
    • Afrika, İngiltere, Üsdar
  • -iye ile biten yer isimleri sondan üçüncü hecede vurgulanır:
    • Süleymaniye, Ahmediye, Sultaniye
  • -hane, -istan, -ler ve -mez ile biten yer isimleri ve birkaç istisnai yer daha; cins isimleri gibi son hecelerinde vurgulanırlar:
    • Bulgaristan, Hindistan, Macaristan
    • Kâğıthane, Gümüşhane
    • Işıklar, Söylemez
    • Anadolu
  • Vurgusu son hecede olmayan cins isimlerinden türemiş yer isimleri de türediği isimler gibi vurgulanırlar:
    • Sütce
  • Birleşik isimlerden gelen yerlerde, bileşen kelimelerin ilki vurgulanır:
    • Çanakkale, Eminönü, Sultanbeyli
  • Az sayıda düzensiz yer ismi sondan üçüncü hecede vurgulanır:
    • Rumeli, nalı, Kuleli

Kişi isimlerinde vurgu[değiştir | kaynağı değiştir]

Kişi isimleri de cins isimleri gibi son hecede vurgulanır:

  • Hüseyin, Ahmet, Necati

Seslenirken cins isimleri ve özel isimlerde vurgu kayabilir:

  • Ahmet! Öğretmenim!

Bazı soy adların vurgusu son hecede değildir:

  • Erbakan, Erdoğan, İnönü, Atatürk

Eklerde vurgu[değiştir | kaynağı değiştir]

Çoğu ek vurgulu olduğundan son hecesi vurgulu bir kelimeye gelince vurguyu kendi üzerine çeker:

  • Karar
  • Karar
  • Kararlılık
  • Kararlılığı
  • Kararlılığından

Son hecesi vurgulu olmayan kelimeye gelen ekler ise vurguyu çekmezler:

  • Avrupa'da
  • Lokantada

Çok heceli olan şu ekler, son hecesinde vurgulu olmadığından vurgunun sonraki eklere çekilmesini engeller:

  • Bayorum
  • Gidiversene
  • Düşününce
  • Bakarak

Bazı heceli ekler ise vurgusuzdur ve bu sebeple vurgunun daha ileriye aktarılmasını engeller:

  • Bakmamalıyız
  • Annemleyim
  • Arapça
  • Benimki

Bu kural aynı zamanda -me/ma olumsuzluk ekini -me/ma fiilimsi ekinden ayırmamıza imkân tanır:

  • Gitmeyin
  • Gitme zamanı

-me/ma eki, ilk hecesi vurgulanmayan kelimelerde bile vurguyu bir önceki heceye çeker:

  • Avrupalılaşmadık

Ayrı yazılsa da ek gibi davranan de/da bağlacı ve mı/mi/mu/mü soru edatı da vurgusuzdur:

  • Sen de mi?
  • Sende mi?

Bu kural -de/da bulunma ekini de/da bağlacından ayırmamıza olanak tanır.

Ek fiiller isimlere geldiği zaman vurgusuz olurlar:

  • Sendeydim
  • Çocukmuşsunuz
  • Okulluysanız

Ek fiiller fiillere geldiği zaman da vurguyu bir önceki heceye çekerler, ancak cümle içinde fiiller çoğu zaman vurgusunu yitirdiğinden bu kural o kadar ortaya çıkmaz:

  • Gitmiştim
  • Düşündüysen

İsime gelen şahıs ekleri de aynı zamanda vurgusuzdur, bu kural da iyelik eklerini ve çoğul ekini şahıs eklerinden ayırmamıza olanak tanır:

  • O kalem benim!
  • Vazoyu kıran benim.

Birleşik kelimeler ve tamlamalar[değiştir | kaynağı değiştir]

Birleşik isimlerde ve tamlamalarda ikinci öğe vurgusunu yitirir:

  • Başbakan, Ayakkabı, Çoban salatası, Mavi kuş

Pekiştirmeli sıfatlar da ilk hecede vurgulanır

  • Dümdüz, Sapsarı, Masmavi

Fiil içeren birleşik kelimelerde ise ikinci kelime vurgulanır:

  • Hünkârbeğendi, Uyurgezer

-ma/me eki tamlamalarda ve birleşik fiillerde bile vurguyu bir önceki heceye çeker:

  • Ali iskambil oynadı.
  • Ali iskambil oynamadı.
  1. ^ Sezer (1981), s. ?.