Dohány Sokağı Sinagogu - Vikipedi

Dohány Sokağı Sinagogu
*Dohány utcai Zsinagóga*
	Sinagogun Dohany Sokağı'ndan görünümü
Temel bilgiler
Konum	Budapeşte, Macaristan
Koordinatlar	47°29′45″K 19°03′39″D / 47.49583°K 19.06083°D
İnanç	Yahudilik
Mezhep	Neolog Yahudilik
Açılış	6 Eylül 1859
Durum	Aktif
Web sitesi	http://dohany-zsinagoga.hu
Mimari
Mimar(lar)	Ludwig Förster
Mimari tür	Sinagog
Mimari biçim	Moor
Cephe yönü	GGB
İnşaat başlangıcı	1854
Tamamlanma	1859
Özellikler
Kapasite	2964
Uzunluk	43.6m
Genişlik	27m
Genişlik (merkez)	12m

Dohány Sokağı Sinagogu (Macarca: Dohány utcai zsinagóga/nagy zsinagóga, İbranice: בית הכנסת הגדול של בודפשט bet hakneset hagadol şel budapeşt) ya da diğer adlarıyla Büyük Sinagog veya Tabakgasse Sinagogu, Budapeşte'nin 7. idari bölgesi olan Erzsébetváros'ta yer almaktadır. Avrupa'nın en büyük^[1] ve dünyanın beşinci büyük sinagogudur.^[2] 3000 sandalyeli tapınak Neolog Yahudiliği'nin merkezidir.

1854 ile 1859 yılları arasında Moor stiliyle inşa edilen sinagog, genelde Kuzey Afrika İslami ve ortaçağ İspanyası (Elhamra) motifleriyle dekore edilmiştir. Viyanalı mimar Ludwig Förster'in inancına göre, Yahudilere özgü bir mimari stil yoktur bu nedenle "İsrailoğullarının, başta Araplar olmak üzere akrabaları olan oryantal etnik grupların mimari stili kullanılmıştır".^[3] İç dizaynın bir bölümü Frigyes Feszl tarafından tasarlanmıştır.

Dohány Sokağı Sinagogu sitesi'nde, Büyük Sinagog, Kahramanların Tapınağı, mezarlık, Holokost anıtı ve bir zamanlar Theodor Herzl'in doğduğu evin yer aldığı yerde bulunan Yahudi Müzesi yer alır. Şehir merkezinde yapraklarla kaplı olan Dohány Sokağı, bir zamanlar Budapeşte Getto'sunun sınırını oluşturduğundan kuvvetli ölçüde Holokost'u çağrıştırır.^[4]

Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

Peşte Yahudi cemaati tarafından, Ludwig Förster'in planları doğrultusunda 1854-1859 yılları arasında konutsal alanda dikilen abidevi sinagogun 1492'si erkeklere ve 1472'si kadınlara ait olmak üzere 2964 sandalyesi bulunmaktadır. Avrupa'nın en büyüğü olan bu sinagog, Kudüs'teki Belz Büyük Synagogue ve Ger Bet Midraş, Ukrayna'daki Breslov Uman Sinagogu^[5] ve New York'taki Kehilas Yetev Lev D'Satmar'ın ardından dünyanın beşinci büyük sinagogudur. Tapınakta ilk ibadet 6 Eylül 1859'da gerçekleşti.

Sinagog, Nazi yanlısı Macar Ok Haç Partisi tarafından 3 Şubat 1939'da bombalandı.^[6] Alman Radyosu tarafından üs ve II. Dünya Savaşı'nda ahır olarak kullanıldı. Nazi işgali süresince hava saldırılarından hasar gören binaya en büyük zarar Budapeşte Muharebesi'nde geldi. Komünizm zamanında hasarlı yapı nüfusu azalan Yahudi cemaatinin tekrar dua evi halie geldi. 1991 yılında başlayan restorasyon çalışmaları 1998'de son buldu. Restorasyon, devletin yardımı ve özel bağışlarla finanse edildi.

Mimari[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış[değiştir | kaynağı değiştir]

Binanın boyu 75m, eni 27m'dir.^[7] Moor stiliyle inşa edilen sinagogda Bizans, Romantik ve Gotik unsurlar da bulunur. iki soğan-şekilli kubbe, 43m'lik ikiz sekizgen kulenin üzerinde bulunur. Giriş kapısının üzerinde gül renkli vitray vardır.

Bazilikaya benzeyen bina üç geniş ve şehbetli döşenmiş koridordan ve iki balkondan oluşur. Kemer'de, Holokost'ta yıkılan sinagoglardan toplanmış Tora tomarları bulunur.

New York'taki Manhattan Merkez Sinagogu, Dohány Sokağı Sinagogu'nun neredeyse bir kopyasıdır.^[7]

İç[değiştir | kaynağı değiştir]

Tora kemeri ve altın ile renkli geometrik şekilli dahili freskolar, ünlü romantik Macar mimar Frigyes Feszl'in eseridir. Dökme demir olan tek parça, tapınağın 12m'lik merkezini destekler. Zemin katındaki sandalyeler erkekler, süslü çelik kolonlarla desteklenmiş balkon bölümünde bulunan sandalyeler kadınlar içindir.

1859'da inşa edilen 5000 boruluk orijinal org, Franz Liszt ve Camille Saint-Saëns tarafından çalınmıştır.^[8] 63 sesli ve 4 manuel org, 1996 yılında bir Alman şirketi olan Jehmlich Orgelbau Dresden GmbH tarafından yapılmıştır.^[9]

Onarım[değiştir | kaynağı değiştir]

1990'larda Macaristan'a demokrasinin geri gelmesiyle onarımlar başlayabilmiştir. 3 senelik yeniden yapılandırma programı, Macar Yahudi göçmen Estée Lauder'in verdiği 5 milyon dolarlık bağışla gerçekleşmiştir ve tadilat 1996'da tamamlanmıştır.^[10]^[11]

Sinagog sitesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Yahudi Müzesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Yahudi Müzesi, Dohany Sinagogu'nun yanında, Theodor Herzl'in klasik stilli iki katlı evinin bulunduğu yerde alır.^[12] Sinagogun mimari stiline sadık kalınarak 1930'da inşa edilen müze 1931'de ana binaya bağlanmıştır. Müzede, Pest Hevra Kadişa (Peşte Yahudi Defin Toplumu)'dan gelen kalıntılar Yahudi Dini ve Tarihi Koleksiyonu adı altında sergilenir; ayrıca Şabat ve Yüksek Bayramlarda kullanılan dini nesnelerin barındığı müzede bir de Holokost odası bulunur.

Kahramanların Tapınağı[değiştir | kaynağı değiştir]

Kahramanların Tapınağı ve kemer altı, 250 sandalyesiyle kış günlerinde hafta içi dualarında kullanılır ve 1931'de Dohany Sokağı Sinagogu'na bağlanmıştır. Kahramanların Tapınağı, Lázlo Vágó ve Ferenc Faragó tarafından tasaralanmış olup, I. Dünya Savaşı'nda ölen Macar Yahudilerine ithafen anıt mahiyetindedir.

Yahudi mezarlığı[değiştir | kaynağı değiştir]

Mezarlık, Kahramanların Tapınağı'nın arka bahçesinde yer alır; Yahudi Müzesi ve Dohany Sinagogu ile çevrelenmiştir. Yahudi geleneklerince mezarlıklar dua evlerinin yakınında bulunmamalıdır. Bu mezarlık, II. Dünya Savaşı'nın trajik tarihi olaylarının bir ürünüdür. 1944'te Dohany Sokağı Sinagogu Yahudi gettosunun bir parçasıydı ve birçok kişi için sığınak görevi gördü. 1944 ve 1945 kışlarında açlık ve soğuktan ölen iki binden fazla kişi sinagogun avlusuna gömülmüştür.

Macar Yahudi Şehitler Anıtı (Imre Varga, 1989)

Raoul Wallenberg Holokostu Anma Parkı[değiştir | kaynağı değiştir]

Raoul Wallenberg Emlékpark (anıt parkı)'nda Macar Yahudi Şehitleri Anıtı bulunur; en az 400.000 Macar Yahudisi Naziler tarafından öldürülmüştür.^[13] Imre Varga tarafından yapılan anıt ağlayan söğüte benzer ve her bir yaprağında kurbanların isimleri bulunur. Ayrıca başta Wallenberg olmak üzere, aralarında İsviçre Vizkonsülü Carl Lutz; aslen İtalyan olan fakat hileyle kendisini İspanyol konsül olarak gösterip 5000 Yahudi'nin hayatının kurtaran Giorgio Perlasca; 15.000 Yahudiyi kurtaran Vatikan Papalığının Budapeşte elçisi Başpiskopos Angelo Rotta ve onun on binlerce Macar Yahudisini kurtaran sekreteri Gennaro Verolino anısına Uluslararası Dürüstler anıtı bulunur.

Ek bilgi[değiştir | kaynağı değiştir]

Macarca'da Dohány tütün anlamına gelir. Theodor Herzl demeçlerinde^[14] ve Yahudi Ansiklopedisi, Dohany Sokağı Sinagogu için "Tütün Sinagogu" anlamına gelen Tabakgasse Sinagogu ismini kullanır. Yidiş dilinde ise Dohany Sinagogu'nun birebir karşılığı olan Tabak-Şul ismi kullanılır.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Ujpest Sinagogu
Leopoldstädter Tempel
Merkez Sinagogu (New York)

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Notlar

^ Kulish, Nicholas (30 Aralık 2007). "Out of Darkness, New Life". The New York Times. 25 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2008.
^ See Synagogue#World's largest synagogues
^ Förster, Ludwig (1859). "Das Israelitische Verhaus in der Wiener Vorstadt Leopoldstadt". Allgemeine Bauzeitung (Almanca). Viyana. Erişim tarihi: 29 Ocak 2012.
^ "Arşivlenmiş kopya". 14 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2012.
^ "Arşivlenmiş kopya". 8 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2012.
^ Tibor, Frank, (Ed.) (2003). Discussing Hitler : Advisers of U.S. Diplomacy in Central Europe : 1934-1941. Budapeşte: Central European University Press. ISBN 963-9241-56-3.
^ ^a ^b Frojimovics, Kinga; Komoróczy, Géza; Pusztai, Viktória; Strbik, Andrea (1999). Jewish Budapest : Memories, rites, history. Budapeşte: Central European University Press. ISBN 963-9116-37-8.
^ Perlman 1991, s. 72
^ Jehmlich Orgelbau Dresden GmbH. "Organ of the Budapest Synagogue". 3 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2008.
^ Mars 2003
^ Troen 1998, s. 135
^ Herzl, Theodor (Ocak 1898). "An Autobiography". London Jewish Chronicle. s. 20. 18 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2008. I was born in 1860 in Budapest in a house next to the synagogue where lately the rabbi denounced me from the pulpit in very sharp terms (...)
^ Rosen 2004, s. 3
^ Herzl, Theodor (1960). "Herzl Speaks: His Mind on Issues, Events and Men". Herzl Institute Pamphlet. Cilt 16. New Yotk: The Herzl Press. 19 Kasım 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2012. I went...to the synagogue [in Paris] and found the services once again solemn and moving. Much reminded me of my youth and the Tabakgasse synagogue in Pest.

Bibliyografi

Troen, Selwyn Ilan (1998). Jewish centers & peripheries : Europe between America and Israel fifty years after World War II. New Brunswick: Transaction Publishers. ISBN 1-56000-373-1.
Perlman, Robert (1991). Bridging three worlds : Hungarian-Jewish Americans, 1848-1914. Amherst: University of Massachusetts Press. ISBN 0-87023-468-4.
Kalmar, Ivan Davidson (2001). "Moorish Style: Orientalism, the Jews, and Synagogue Architecture" (PDF). Jewish Social Studies History Culture and Society. 7 (3). ss. 68-100. doi:10.2979/JSS.2001.7.3.68. JSTOR 4467611. 8 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 19 Mart 2008.
Rosen, Ilana (2004). Hungarian Jewish Women Survivors Remember the Holocaust. Dallas: University Press of America. ISBN 0-7618-2704-8.
Mars, Leonard (Nisan 2003). "Coming Out: Jewish Identity in Contemporary Hungary". Acta Ethnographica Hungarica. 48 (1–2). ss. 35-48. doi:10.1556/AEthn.48.2003.1-2.4.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Official Home page of the Synagogue in Hungarian (English, Hungarian)
YouTube'da The Dohány Street Synagogue in Budapest
Official interactive 3D virtual tour using 360° panoramic images Photo by Csaba Legány
360° interactive high resolution panoramic photo of the interiors of the Synagogue 8 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Photo by Hans von Weissenfluh
360° high resolution panoramic photos of the interiors of the Synagogue Photo by Sandor Veress

[1] Kulish, Nicholas (30 Aralık 2007). "Out of Darkness, New Life". The New York Times. 25 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2008.

[2] See Synagogue#World's largest synagogues

[3] Förster, Ludwig (1859). "Das Israelitische Verhaus in der Wiener Vorstadt Leopoldstadt". Allgemeine Bauzeitung (Almanca). Viyana. Erişim tarihi: 29 Ocak 2012.

[4] "Arşivlenmiş kopya". 14 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2012.

[5] "Arşivlenmiş kopya". 8 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2012.

[6] Tibor, Frank, (Ed.) (2003). Discussing Hitler : Advisers of U.S. Diplomacy in Central Europe : 1934-1941. Budapeşte: Central European University Press. ISBN 963-9241-56-3.

[froj-7] Frojimovics, Kinga; Komoróczy, Géza; Pusztai, Viktória; Strbik, Andrea (1999). Jewish Budapest : Memories, rites, history. Budapeşte: Central European University Press. ISBN 963-9116-37-8.

[8] Perlman 1991, s. 72

[9] Jehmlich Orgelbau Dresden GmbH. "Organ of the Budapest Synagogue". 3 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2008.

[10] Mars 2003

[11] Troen 1998, s. 135

[12] Herzl, Theodor (Ocak 1898). "An Autobiography". London Jewish Chronicle. s. 20. 18 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2008. I was born in 1860 in Budapest in a house next to the synagogue where lately the rabbi denounced me from the pulpit in very sharp terms (...)

[13] Rosen 2004, s. 3

[14] Herzl, Theodor (1960). "Herzl Speaks: His Mind on Issues, Events and Men". Herzl Institute Pamphlet. Cilt 16. New Yotk: The Herzl Press. 19 Kasım 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2012. I went...to the synagogue [in Paris] and found the services once again solemn and moving. Much reminded me of my youth and the Tabakgasse synagogue in Pest.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]