Doğum kontrolü - Vikipedi

Doğum kontrolü, geçici veya kalıcı olarak hamileliği engellemek ya da hamile kalma olasılığını azaltmak amacıyla çeşitli yöntemlerin, araç-gereçlerin ya da ilaçların kullanılmasıdır.

Bu yöntemlerden aile planlaması adına herkes faydalanabilir.

Kürtaj gebeliğe son vermeyi amaçlarken doğum kontrolü gebeliği önlemeyi hedef alır.

Doğum kontrol yöntemleri, gebeliği önlemeyi amaçlar ancak bunun için kullanılan yöntemler bazılarınca çocuk düşürme yöntemi olarak eleştirilmektedir.

Doğum kontrolü birçok kültürde ve din açısından siyasi ve etik tartışmalara neden olmaktadır.

Bu muhalefet farklı şekillerde kendini gösterir.

Bazı çevreler cinsellikten kaçınma dışında tüm yöntemlere karşı çıkar.

Bazıları "doğal olmayan" yöntemler diye niteledikleri prezervatif, doğum kontrol hapı gibi teknikleri eleştirir sadece doğal yollardan korunma tekniklerini (geri çekme, takvim) kabul eder.

Yöntemler[değiştir | kaynağı değiştir]

Kullanımın ilk yılında hamilelik şansı[1][2]
Yöntem Tipik kullanım (%) Mükemmel kullanım (%)
Doğum kontrolü yok 85 85
Kombine hap 9 0.3
Sadece progestin içeren hap 13 1.1
Kısırlaştırma (kadın) 0.5 0.5
Kısırlaştırma (erkek) 0.15 0.1
Kadın kondomu 21% 5%
Prezervatif (erkek) 18% 2%
Bakır RİA 0.8 0.6
Hormonal RİA 0.2 0.2
Bant 9 0.3
Vajinal halka 9 0.3%
MPA shot 6% 0.2%
İmplant 0.05% 0.05%
Diyafram ve spermisit 12% 6%
Doğurganlık farkındalığı 24% 0.4–5%
Geri çekilme 22% 4%
Laktasyonel amenore
(6 aylık oran)		 0–7.5%[3] <2%[4]

Bariyer Yöntemler[değiştir | kaynağı değiştir]

Condom (rolled-up)

Bariyer yöntemleri, fiziksel olarak spermin rahme ulaşmasını engelleyen aletlerden oluşur. Bunlar arasında prezervatif (kondom), vajinal kondom, spiral, servikal başlık, diyafram ve spermisit içeren sünger yer almaktadır.[5]

1-Penis Kondomu:[değiştir | kaynağı değiştir]

Bariyer yöntemleri arasında en sık kullanılan penis prezervatifidir ve 2019 verilerine göre dünyada doğum kontrolü kullanan insanların %21'i düzenli olarak bu yönteme başvurmaktadır.[6] Penisinin sertleşmesinin ardından üzerine takılan birer kılıf olan prezervatifler, kişi boşaldığında spermin rahim içeren vücudun içine girmesini fiziksel olarak engeller. Günümüzde prezervatifler genelde lateksten yapılsa da, poliüretan veya kuzu bağırsağı gibi farklı materyallerden yapılmaları da mümkündür.[7]

2-Vajinal Kondom[değiştir | kaynağı değiştir]

Bariyer yöntemlerinden biri olan ve sıklıkla kullanılan bu yöntem Türkiye’de henüz yaygınlaşmamıştır. Cinsel birliktelik sırasında bulaşıcı hastalık önleme ve gebelikten korunma yöntemi olarak kullanılan kondomlar, vajinanın iç kısmına yerleştirilerek kullanılır.[8] Kullanılan malzeme olarak genellikle lateks ve poliüretan seçilir. Silindir cebinin içinde daire şeklinde bir çeper ile basit bir yapısı olan bu alet, çember kısmı vajinanın ucuna konumlandırılır ve cebin ucu dışarıda bırakılır.[9] Bu yöntemin temel çalışma prensibi spermin vajinadan içeri girmesini engelleyip blokaj ile gebeliği ve bulaşıcı hastalıkları önlemektir. En büyük avantajlarından biri normal kondomlar gibi bireysel olup penisi olan bireylerin katılımından bağımsızdır.[10]

3-Spiral (Rahim İçi Araç (İUD)):[değiştir | kaynağı değiştir]

İUD (Spiral), diğer bariyer yöntemlere göre daha uzun koruma ömrü sağlar. Rahim içine yerleştirilen ve T şeklinde olan bu ufak küçük cihaz tipine bağlı olarak 3 ile 10 yıl arası koruma sağlayabilmektedir. İUD'nin kullanım amacı spermin rahim içerisine ulaşmasını engelleyerek doğal yollardan gebeliği önlemektir.

Spiral (Rahim İçi Araç (İUD)) kuIlanımının avantajları[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Spiral takıldıktan sonra, günlük kullanım için sürekli hatırlanması gereken bir yöntem olmadığından, kullanıcıya zamansal rahatlık sağlar. Gebelikten korunmak için geliştirilmiş günlük yöntemlerden olmadığından, kullanıcının sürekli kendine hatırlatma yapması zorunluluğunu ortadan kaldırır.[11]
  • Spiral kullanımı doğurganlık oranını etkilemediğinden, kullanımı bırakıldığında yani cihaz vücuttan çıkarıldığında gebe kalma şansınız etkilenmemektedir. Hamilelik şansınızı düşürmemektedir.
  • Spiral çeşitlerinin hepsi hormon içermemektedir. Bu nedenle hormonsal yan etkilerden korunmak isteyen kullanıcılar hormonsuz versiyonlarını seçerek, yan etkilerden korunabilmektedir. Böylece hormon tedavisi almak istemeyen kullanıcılara hitap eden de bir korunma yöntemi çeşidi olmaktadır.[12]
  • Spiral kullanımıyla ilgili yapılan bazı araştırmalarda, rahim iç tabakasını incelttiğinden, rahim ağzı kanserinden korunmaya yardımcı olabildiği, kanser riskini azaltabilen etkileri olabiliceği söylenmektedir.[13] Aynı zamanda rahim ağzı enfeksiyonlarına karşı koruma sağlayabilmesi gibi etkilerinden kaynaklı da kanser riskini azaltmaya katkı sağlayabilir.
  • Spiral kullanımı ağır ve uzun süren adet kanamalarını engelleyebilme ihtimali olmasından dolayı, anemi riskini de azaltabileceği gözlemlenmektedir.[14]
Spiral (Rahim İçi Araç (İUD)) kullanımının dezavantajları[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Spiral rahim içine yerleştirilen yabancı bir cihaz olmasından dolayı, rahim içi enfeksiyon kapılabilmektedir. Bu tarz durumların görülmesinde veya hisssedilmesinde (ateş, kas ağrıları, vajinal akıntı ve alt karın ağrısı) bir doktora başvurulması önerilmektedir.[13]
  • Spiral takılıp, çıkarılırken delinme ve yaralanma riski taşıyabilmesiyle birlikte, bu durum oldukça nadir görülmektedir.
  • Bazı kadınlarda Spiral takıldıktan sonra ağrı ve rahatsızlık gözlemlenmektedir. Zamanla hissine alışıldığı durumlar olsa da, çıkarıldığı durumlarda olmaktadır.
  • Spiral kullanırken çok nadir görülse de rahim dışında gebelik görülebilir. Acil tıbbi müdahale gerektiren bir durumdur.[15]
  • Spiral kullanımının çok yaygın olmamakla birlikte başka yan etkileri de vardır. Baş ağrısı, ruh hali değişiklikleri, bulantı, göğüs hassasiyeti, veya kusma gibi etkiler görülebilmektedir.[12]

Hormonal yöntemler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ortho Tri-cyclen, oral kontraseptif

1-Doğum Kontrol Hapı[değiştir | kaynağı değiştir]

En sık kullanılan hormonal yöntem doğum kontrol haplarıdır. Ağızdan alınan hem gebelikten korunmayı hem de hormonları dengelemeyi amaçlayan 21 günlük haplardır. Her 21 günlük sirkülden 7 günlük ara verilir bu aralıkta kadın suni olarak regl (aylık kanama) olur.

Bu hormonal yöntemin hem fiziksel hem de mental etkileri farklı kişilerde farklı şekillerde meydana gelebilmektedir. Bu nedenle doğum kontrol yöntemi olarak doğum kontrol haplarını kullanan ve menstural döngüsü olan bireylerin deneyimleri birbirinden farklıdır. Doğum kontrol haplarının fiziksel etkilerine örnek olarak göğüs hassasiyetleri, vajinal akıntılar, menstural düzensizliklerin oluşumu, enfeksiyon tehlikesi, baş ağrısı, bulantı ve kusma, karın ağrısı ve kramplar ve cilt değişiklikleri verilebilir. Hormonal etkilerinden dolayı ciltte çoğunlukla sivilcelenme, yağ bezesi gibi etkileri, göğüs uçlarının gebelik döneminde olduğu gibi hassaslaşıp ağrıya sebep olma gibi sonuçları mevcuttur.[16]

Doğum kontrol haplarının duygusal etkilerine örnek olarak ruhsal durumda ani değişiklikler (anksiyete ve hafif dozda depresyon gibi etkileri de görünmekle beraber), libido değişikliği (bazı insanlarda düşüklüğe sebep olurken bazılarında artışa neden olmaktadır), sinirlilik, asabiyet ve huzursuzluk verilebilir.[17]

Tüm bu etkiler kişiden kişiye değişmekle beraber kullanılan hapın içeriği, markası, dozajı ve kişinin kendi fiziksel ve duygusal durumuna bağlı göre de farklılık göstermektedir.

En sık kullanılan yöntemlerden biri olmasına ve genel inanışa rağmen koruyuculuğu en yüksek oranda olan yöntem değildir.

2-Vajinal Kontraseptif Halka[değiştir | kaynağı değiştir]

Vajinaya yerleştirilerek kullanılan bir doğum kontrol türüdür. Etki etme şekli bakımından doğum kontrol haplarına benzemektedir. Yerleştirilen halka 3 hafta vajinada kalır ve bu süreç boyunca çıkartılmasına gerek yoktur. Çıkartıldıktan sonra ise diğer kulllanımı için 1 hafta ara vermek gerekir. Diğer doğum kontrol yöntemlerine göre kullanımı bakımından zahmetli bir yöntem değildir. Ancak bu tür hormonal yöntemlerin CYBH ve HIV hastalıklarına karşı herhangi bir koruyucu özellikleri yoktur. Yan etkileri bakımından doğum kontrol haplarına paralellik göstermektedir. Kişiden kişiye değişmekle birlikte çeşitli fiziksel ve duygusal etkileri mevcuttur.[18]

Vajinal kontraseptif halka kullanımının avantajları[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Bazı araştırmalara göre gebelikten korunma açısından %91-99 gibi bir yüzdeye sahip olduğu için doğru kullanımı sonucunda oldukça etkili bir yöntemdir.[19]
  • Diğer doğum kontrol türleri ile kıyaslandığı zaman çok daha zahmetsiz bir doğum kontrol türü olduğu anlaşılmaktadır.[8]
  • Bazı insanlar üzerinde adet döngüsü ağrılarını azaltması gibi etkileri vardır.
  • Adet döngüsünü stabilize etmek ve düzenli bir döngüye sokmak için de etkilidir.[20]
  • Kullanımı bırakıldığı zaman doğurganlığı olumsuz yönde etkileyecek bir özelliği yoktur. Geri dönülebilirlik açısından herhangi bir problemi olmayan bir doğum kontrol yöntemidir.
Vajinal kontraseptif halka kullanımının dezavantajları[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Halkanın yerleştirilmesi bazı insanlar üzerinde rahatsız edici veya acı verici olabilir. Yerleştirilmenin doğru yapılmaması gibi durumlarda halka yerleştirilen yerden kayabilir veya çıkabilir.
  • Her insan üzerinde değişebilen baş ağrısı, mide bulantısı, göğüs ağrısı, meme hassasiyeti, vajinal akıntı ve genital bölgede kaşıntı gibi olumsuz yan etkileri vardır.[12]
  • Vajinal mantar enfeksiyonları veya bakteriyel vaginozis gibi bazı riskleri içinde barındırır.
  • Hormonal bir yöntem olmasından ötürü CYBH ve HIV gibi cinsel yollarla da bulaşabilen hastalıklara karşı herhangi bir koruyucu özelliği bulunmamaktadır.[21]

3-Kontraseptif Bant[değiştir | kaynağı değiştir]

Yapışkan bir bandın vücudun karın, kalça, kol,bacak ve sırt gibi bölgelerine yerleştirilmesiyle uygulanan bir doğum kontrol türüdür. Bu bantların toplamda 3 hafta boyunca vücutta kalmasının yanında kullanılan bantlar her hafta yenilenir. 3 haftanın sonunda 1 hafta ara verilir. Bu yöntemin çalışma mekanizması doğum kontrol haplarıyla benzerdir ve CYBH ve HIV hastalıklarına karşı herhangi bir koruyucu özellikleri yoktur.[22]

4-Deri Altı İmplant Çubuğu[değiştir | kaynağı değiştir]

Deri altı implant çubuğu, ince bir plastikten yapılmış deri altına yerleştirilerek uygulanan bir kadın doğum kontrol yöntemidir. Bu implant, progesteron hormonu salgılayarak çalışır. Kadın vücuduna belirli aralıklarla sürekli hormon salgılayan bu cihaz, salgıladığı progesteron hormonu sayesinde gebelik görülmesini durdurmak için kadının yumurtlamasını engeller. Genellikle ilk yerleştirildikten sonra 3 ile 5 sene arasında kullanım ömrü olan bir çubuktur. Ancak gebeliğe karşı korusa da cinsel hastalıklara karşı bir koruma yöntemi değildir.

Cerrahi Yöntemler[değiştir | kaynağı değiştir]

1-Vazektomi[değiştir | kaynağı değiştir]

Vazektomi, penisi olan bireyler üzerinde uygulanan bir doğum kontrol türüdür ve amaç doğurganlığın sonlandırılmasıdır. Bu cerrahi müdahale testislerden iletilen spermleri taşıyan “Vas deferens” kanallarının kesilmesi veya bağlanması şeklinde yapılır. Bu cerrahi müdahale yaklaşık yarım saat sürmektedir ve oldukça basit, güvenli ve etkilidir. Bu yöntemin geri dönüşü yani bireylerin doğurganlığının yeniden kazandırılması teorik olarak mümkündür ancak uygulamanın aksine geri işlemi oldukça uzun ve kesin olmayan bir süreçtir. Maliyeti, kesinliğinin olmaması ve bunun gibi nedenlerden ötürü karar verilmeden önce tüm yönleriyle düşünülmesi gereken bir doğum kontrol türü olduğu söylenebilir.[23][24]

2-Tubal Sterilizasyon[değiştir | kaynağı değiştir]

Tubal Sterilizasyon, vajina üzerinde uygulanan, sürekli koruma sağlayan cerrahi bir yöntemdir. Yumurtalıklardaki fallop tüplerinin kesilmesi veya kapatılması şeklinde uygulanır ve geri dönüşü olmayan bir yöntemdir. Yani bu cerrahi işlemin sonucunda yeniden hamilelik mümkün değildir. Ancak bazı durumlarda bu cerrahi müdahalenin geri döndürülebildiği nadir de olsa görülmüştür.[25][26]

Doğum kontrolü savunucuları[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğum kontrolü üzerine çalışmalar yapan bazı aktvistler de vardır. Bunlara örnek olarak Marie Stopes verilebilir. Onun Contraception: Its Theory, History and Practice[27] (1923: Doğum Kontrolü: Kuramı, Tarihi ve Uygulaması) adlı eseri yayımlandığı dönemde doğum kontrolü uzerine yazılmış en kapsamlı kaynak olma özelliğini taşımaktadır. Kendisi dogum kontrolü üzerine çalışma yapılan ilk kliniği ise 1921 yılında eşiyle beraber Londra Holloway'de açmıştır.[28]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Trussell, James (Mayıs 2011). "Contraceptive failure in the United States". Contraception. 83 (5). ss. 397-404. doi:10.1016/j.contraception.2011.01.021. PMC 3638209 $2. PMID 21477680. 
    Trussell, James (2011). "Contraceptive efficacy". Hatcher, Robert A.; Trussell, James; Nelson, Anita L.; Cates, Willard Jr.; Kowal, Deborah; Policar, Michael S. (Ed.). Contraceptive technology (20th revised bas.). New York: Ardent Media. ss. 779-863. ISBN 978-1-59708-004-0. ISSN 0091-9721. OCLC 781956734. 
  2. ^ Division of Reproductive Health, National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, Centers for Disease Control and Prevention (CDC) (June 21, 2013). "U.S. Selected practice recommendations for contraceptive use, 2013: adapted from the World Health Organization Selected practice recommendations for contraceptive use, 2nd edition". MMWR Recommendations and Reports. 62 (5). ss. 1-60. PMID 23784109. July 10, 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  3. ^ Van der Wijden, C; Manion, C (12 Ekim 2015). "Lactational amenorrhoea method for family planning". The Cochrane Database of Systematic Reviews, 10. ss. CD001329. doi:10.1002/14651858.CD001329.pub2. PMC 6823189 $2. PMID 26457821. 
  4. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Blenning2005 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  5. ^ Neinstein, Lawrence (2008). Adolescent health care : a practical guide (5.5ölüurl=hayır bas.). Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. s. 624. ISBN 978-0-7817-9256-1. June 17, 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  6. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 4 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 5 Mart 2020. 
  7. ^ Hamilton, Richard (2012). Pharmacology for nursing care (8.8ölüurl=hayır bas.). St. Louis, MO: Elsevier/Saunders. s. 799. ISBN 978-1-4377-3582-6. June 3, 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  8. ^ a b "Planned Parenthood: A Practical Guide to Birth-Control Methods". JAMA: The Journal of the American Medical Association. 148 (12): 1068. 22 Mart 1952. doi:10.1001/jama.1952.02930120090036. ISSN 0098-7484. 
  9. ^ "How to Use a Internal Condom | CDC". www.cdc.gov (İngilizce). 10 Şubat 2022. 12 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2023. 
  10. ^ Hill, Brandon J.; Amick, Erick E.; Sanders, Stephanie A. (2011). "Condoms and US college-aged men and women: briefly assessing attitudes toward condoms and general condom use behaviours". Sexual Health. 8 (3): 372. doi:10.1071/sh10058. ISSN 1448-5028. 
  11. ^ Print, Mayo Clinic Staff. "Resilience training - Research". Mayo Clinic (İngilizce). 4 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2023. 
  12. ^ a b c "Page Not Found". www.acog.org (İngilizce). 21 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2023. 
  13. ^ a b "IUD Birth Control | Info About Mirena & Paragard IUDs". www.plannedparenthood.org (İngilizce). 28 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2023. 
  14. ^ Kraetschmer, Kurt (13 Kasım 2017). "Birth Control and Family Planning: Low-Cost Methods of Contraception Acknowledged by Updated Research""Birth Control and Family Planning: Low-Cost Methods of Contraception Acknowledged by Updated Research". Research in Medical & Engineering Sciences. 2 (3). doi:10.31031/rmes.2017.02.000537. ISSN 2576-8816. 
  15. ^ "World Health Organization (WHO)". www.who.int (İngilizce). 6 Aralık 1998 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2023. 
  16. ^ "Birth control: Your questions, answered". Mayo Clinic (İngilizce). 27 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2023. 
  17. ^ "Birth Control Pills | The Pill | Contraceptive Pills". www.plannedparenthood.org (İngilizce). 28 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2023. 
  18. ^ Öztürk,H.(2004)."Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi": DOĞUM KONTROL YÖNTEMLERİNDE YENİLİKLER, s86-87. https://icproxy.khas.edu.tr:4851/tr/download/article-file/983333
  19. ^ Baker, Meghan; Yokoe, Deborah S.; Stelling, John; Kaganov, Rebecca E.; Letourneau, Alyssa R.; O'Brien, Thomas; Kulldorff, Martin; Babalola, Damilola; Barrett, Craig; Drees, Marci; Platt, Richard (2015). "Automated Outbreak Detection of Hospital-Associated Infections". Open Forum Infectious Diseases. 2 (suppl_1). doi:10.1093/ofid/ofv131.60. ISSN 2328-8957. 
  20. ^ Lee, Raymond A. (Haziran 1990). "Vaginal Surgery". Mayo Clinic Proceedings. 65 (6): 919-920. doi:10.1016/s0025-6196(12)62600-7. ISSN 0025-6196. 
  21. ^ Mena, Gabriela P.; McLindon, Lucas A. (31 Mayıs 2023). "Fertility awareness education improves fertility cycle knowledge and may reduce time-to-pregnancy in subfertile women". Human Fertility: 1-8. doi:10.1080/14647273.2023.2214952. ISSN 1464-7273. 
  22. ^ Öztürk,H.(2004)."Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi": DOĞUM KONTROL YÖNTEMLERİNDE YENİLİKLER, s87-88. https://icproxy.khas.edu.tr:4851/tr/download/article-file/983333
  23. ^ Mayo Clinic. (n.d.). (2023) https://www.mayoclinic.org/tests-procedures/vasectomy/about/pac-20384580 21 Mayıs 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  24. ^ Planned Parenthood. (n.d.). Vasectomy. https://www.plannedparenthood.org/learn/birth-control/vasectomy 29 Mayıs 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  25. ^ American College of Obstetricians and Gynecologists. (2017). Sterilization of Women: Ethical Issues and Considerations. Ethics Committee Opinion No. 695. Obstetrics & Gynecology, 130(5), e275–e281. https://doi.org/10.1097/AOG.0000000000002408
  26. ^ Centers for Disease Control and Prevention. (2016). Sterilization. In U.S. Medical Eligibility Criteria for Contraceptive Use, 2016 (pp. 59–61). https://www.cdc.gov/reproductivehealth/contraception/mmwr/mec/appendixb.html 15 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  27. ^ "Marie Stopes: Contraception, its theory, history and practice (1923)" (PDF). muvs.org. 20 Aralık 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2016. 
  28. ^ Marie Charlotte Carmichael Stopes (Ana Yayıncılık bas.). AnaBritannica - 20. Cilt. s. 97. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Doğum_kontrolü&oldid=32508069" sayfasından alınmıştır