Köpeksi maymunlar - Vikipedi

Bu maddede kaynak listesi bulunmasına karşın metin içi kaynakların yetersizliği nedeniyle bazı bilgilerin hangi kaynaktan alındığı belirsizdir. Lütfen kaynakları uygun biçimde metin içine yerleştirerek maddenin geliştirilmesine yardımcı olun. (Haziran 2021) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin)

Köpeksi maymunlar Yaşadığı dönem aralığı: 19-0 myö Burdigaliyen-Günümüz[1][2]  PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
Mandril (Mandrillus sphinx)
Biyolojik sınıflandırma
Âlem: Animalia Şube: Chordata Sınıf: Mammalia Takım: Primates Alt takım: Haplorhini İnfra takım: Simiiformes Üst familya: Cercopithecoidea Gray, 1821[3] Familya: Cercopithecidae Gray, 1821[4]
Alt familyalar
Cercopithecinae Colobinae kardeş: Hominoidea

Köpeksi maymunlar veya uzun kuyruklu maymungiller (Cercopithecidae), Eski Dünya maymunları grubundan bir maymun familyasıdır. Kuyruklu Eski Dünya maymunlarının (Cercopithecoidea) tek yaşayan familyası, ve 135 türü ile en kalabalık maymun familyasıdır. Üyeleri Afrika ve Asya'da yaşamaktadır. En tanınmış cinsleri uzun kuyruklu maymun, babun, şebek, mandril, langur ve uzun burunlu maymunlardır.

Özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Köpeksi maymunlar gayet büyük ve ağır yapılı maymunlardır. Boyları 32 – 110 cm arası değişir, ve eğer kuyruk mevcutsa 103 cm kadar uzun olabilir. Kuyruk tutunmak için kullanılamaz, sadece dengeyi sağlar. Ancak berberi şebeği gibi kuyruksuz türler de vardır. En hafifleri ancak 1 kiloya kadar varan cüce uzun kuyruklu maymun ve en ağırları 50 kiloya varan mandril'dir. Çoğu türlerde seksüel dimorfizme raslanır; bazı türlerde erkekler dişilerden büyüktür, ve hatta dişinin iki katı ağırlığına ulaşır. Mantolu babun gibi bazılarında erkekler dişilerden daha renkli olur.

Renkleri çoğunlukla gri, kahverengi ve siyah tonlarındadır. Eller, ayak tabanları ve yüzleri çıplaktır, ve kollar bacaklardan kısa olur. Kafatası yuvarlakımsı ve ağız çoğu türlerde, köpeklerdeki gibi uzundur. İsimleri de buradan kaynaklanmakta. Burun delikleri gayet bitişiktir, ve bundan dolayı Eski Dünya maymunlarına Dar burunlu maymunlar da denir. Bütün türlerde 32 diş mevcuttur.

Yayılım ve habitat[değiştir | kaynağı değiştir]

Köpekimsi maymunlar neredeyse tüm Afrika'da (Madagaskar hariç) ve Asya'nın neredeyse yarısında yaygındır. Asya'da Arap yarımadasından Güney- ve Güneydoğu Asya'ya ve Japonyaya kadar raslanırlar. Avrupa'da sadece Cebelitarık'ta yaşayan berberi şebeği vardır.

Çoğu türler ormanda yaşar, ama savan'da ve dağlık bölgelerde yaşayanlarda vardır. Resus maymunu ve hanuman languru hatta şehirlerde yaşamaya ayak uydurmuştur.

Yaşam şekli[değiştir | kaynağı değiştir]

Köpeksi maymunların yaşam şekli yaşadıkları habitata göre farklı olabilir. Sadece ağaçta yaşayan türlerin yanında, bazen yere inen türler, hem ağaç hem yerde yaşayan türler, veya celada gibi sadece yerde yaşayan türler de var.

Köpekimsi maymunlar neredeyse sadece gündüz faaldir. Uyumak için ağaca tırmanır (yerde yaşayanları da) veya ulaşılması zor kayalıklara ve mağarala saklanırlar.

Sosyal davranış[değiştir | kaynağı değiştir]

Köpeksi maymunların çoğu bir grup içinde yaşar ve iyi gelişmiş sosyal davranış sergiler. İki ayrı grup şekli olur; birisinde tek bir erkek birçok dişilerden harem oluşturur, diğerinde ise birçok erkek, dişi ve yavrular bir arada yaşar. Büyük gruplar yiyecek arayışı için daha küçük gruplara bölünür ve uyumak için tekrar bir araya gelir. Aralarında farklı sesler, pozlar ve surat işaretleri ile iletişimi kurarlar.

Beslenme[değiştir | kaynağı değiştir]

Familyanın iki alt familyasında beslenme farklıdır:

Cercopithecinae alt familyasına ait türler, meyve ağırlıklı hepçildir. Çekirdek, fındık, yaprak, çiçek, kök, böcek ve diğer küçük hayvanlar ile de beslenirler. Esnek yanaklarını kese olarak kullanır, yiyecekleri ağzında toplar ve sakin bir anda onları çiğnerler.

Colobinae alt familyasının türleri neredeyse sırf otoburdur, ve en çok yaprak ile beslenir. Ayrıca çiçek, meyve ve diğer bitki bölümleri ile beslenirler. Böcek ve diğer küçük hayvanları çok nadir yerler. Beslendikleri sindirilmesi zor olan yapraklardan dolayı gevişgetirenler'de olduğu gibi çok odalı bir miğdeye sahibler. Diğer alt familyada var olan yanak keseleri bu alt familyada yoktur.

Üreme[değiştir | kaynağı değiştir]

Çoğu türlerde belli bir çiftleşme zamanı yoktur. Harem oluşturan türlerde grubun tek erkeği tüm dişiler ile çiftleşir ve başka bir erkeğin dişilerine yaklaşmasına izin vermez. Çok erkekli gruplarda bütün erkekler her dişi ile çiftleşebilir, ama genel olarak sırf hiyerarşi seviyesi yüksek olan erkekler çiftleşmeyi başarır.

Gebelik 6 - 7 ay kadar sürer ve sonunda çoğunlukla tek bir yavru doğar. Yeni doğan yavruların rengi çoğu türlerde yetişkinlerden farklıdır, ve ancak aylar sonra değişir. Yavru hayatının ikinci yılında sütü burakır ve 3 - 8 yıl içinde ergenleşir. Tutsak bireyler 50 yaşına kadar varabilir.

İnsanlar ve köpeksi maymunlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Birkaç köpeksi maymun türü insanlara uyum sağlamış ve şehirlere yayılmıştır. Bunlardan en çok tanılanları özellikle Hindistan'da resus maymunu ile hanuman languru'dur. Hinduizm inancının da bu gelişimi desteklemiş olması mümkündür.

Ancak birçok ormanda yaşayan diğer türlerin de nesli tehlikeye girmiştir. Ormanların daraltılması, ve etleri yüzünden avlanılmaları sayılarını günden güne azaltmaktadır. Özellikle Afrika'da maymunların bazı organlarının yenilmesi geleneksel ilaç veya güç veren sihir olarak görüldüğü için yoğun avlanılmakta ve neredeyse yok olmak üzereler.

Ayrıca ilaç ve kozmetik üretimi amaçlı deneyler için de resus- ve cava maymunu türleri tercih edilir.

Sınıflandırma[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış sistematik ve evrim tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

Köpeksi maymunlar kuru burunlu maymunlar alt takımının Eski Dünya maymunları grubuna aittir. Alttaki soyağacında da görüldüğü gibi kardeş taksonları insansılardır:

Maymunlar (Primates) ├─ Nemli burunlu maymunlar (Strepsirrhini) └─ Kuru burunlu maymunlar (Haplorhini)   ├─ Cadı makigiller (Tarsiidae)   └─ Asıl maymunlar (Anthropoidea)    ├─ Yeni Dünya maymunları (Platyrrhini)    └─ Eski Dünya maymunları (Catarrhini)      ├─ İnsansılar (Hominoidea)      └─ Kuyruklu Eski Dünya maymunları (Cercopithecoidea) 

Kuyruklu Eski Dünya maymunları üst familyası günümüzde tek yaşayan temsilcileri köpeksi maymunların yanında nesli tükenen Victoriapithecidae ve Prohylobatidae familyalarını kapsar.

Köpeksi maymunların diğerlerinden ayrılması ancak Miyosen devrinin sonlarına doğru başlamıştır. Önceleri başka Eski Dünya maymunları ve çeşitli insansılar yaygınken artık Asya ve Afrikanın en yaygın maymunları köpeksi maymunları olmuştur.

İç Sistematik[değiştir | kaynağı değiştir]

Familya iki alt familyaya ayrılır, Cercopithecinae ve Colobinae. İlkinin üyeleri hepçil, kese olarak kullandıkları esnek yanaklı ve normal miğdelidir. Diğerleri ise yaprak ile beslenir, çok odalı miğdeleri olur ve kese yanakları yoktur.

Köpeksi maymunlar ikişer oymağa ayrılan 2 alt familyaya, toplam 22 cinse ve 135 türe ayrılır:

• Alt familya Kese yanaklı köpeksi maymunlar (Cercopithecinae)
  • Oymak Uzun kuyruklu maymunlar (Cercopithecini)
    • Asıl uzun kuyruklu maymun (Cercopithecus), 25 tür
    • Yeşil uzun kuyruklu maymun (Chlorocebus), 6 tür
    • Bataklık uzun kuyruklu maymunu (Allenopithecus nigriviridis)
    • Cüce uzun kuyruklu maymun (Miopithecus), 2 tür
    • Husar maymunu (Erythrocebus patas)
  • Oymak Babunsular (Papionini)
    • Şebek (Macaca), 22 tür
    • Babun (Papio), 5 tür
    • Mandril (Mandrillus), 2 tür
    • Celada (Theropithecus gelada)
    • Beyaz kirpikli mangap (Cercocebus), 6 tür
    • Kara mangap (Lophocebus), 6 tür
    • Kipunji maymunu veya Dağ mangabı (Rungwecebus kipunji)
• Alt familya Zayıf maymunlar (Colobinae)
  • Oymak Kolobus maymunu (Colobini)
    • Kara beyaz kolobus (Colobus), 5 tür
    • Kırmızı kolobus (Piliocolobus), 9 tür
    • Yeşil kolobus (Procolobus verus)
  • Oymak Zayıf maymunlar (Presbytini)
    • Alt oymak Langurlar (Presbytina)
      • Hanuman languru (Semnopithecus), 7 tür
      • Takkeli langur (Trachypithecus), 17 tür
      • Şapkalı langur (Presbytis), 11 tür
      • Giyinik maymun (Pygathrix), 3 tür
      • Düz burunlu maymun (Rhinopithecus), 4 tür
      • Pageh düz burunlu maymunu (Simias concolor)
      • Uzun burunlu maymun (Nasalis larvatus)

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Kitaplar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Thomas Geissmann: Vergleichende Primatologie, Springer-Verlag 2003, ISBN 3-540-43645-6
• Ronald M. Nowak: Walker's Mammals of the World. Johns Hopkins University Press, 1999 ISBN 0-8018-5789-9
• Wolfgang Maier: Primates, Primaten, Herrentiere. In: Wilfried Westheide, Reinhard Rieger (Hrsg.): Spezielle Zoologie. Teil 2. Wirbel- oder Schädeltiere. Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg/Berlin 2004. ISBN 3-8274-0307-3

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Köpeksi maymunlar ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Animal Diversity Web'de bilgiler 11 Şubat 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.