1930'lar - Vikipedi

1930'lar ("bin dokuzyüz otuzlar" olarak telaffuz edilir, "Otuzlar" olarak da kısaltılır), 1 Ocak 1930'da başlayan ve 31 Aralık 1939'da sona eren, Gregoryen takviminin içinde bulunan bir onyıldır.

30'lar, İkinci Dünya Savaşı'nda zirveye ulaşacak olan, küresel ölçekte büyük bir ekonomik ve politik krizle kapandı. Amerikan tarihindeki en büyük borsa çöküşü olan Wall Street çöküşü, ABD'de travmatik bir etki yarattı. Bu çöküşle beraber ağır endüstrisiye sahip, gelişmiş ülkelerde de krizler ve enflasyonlar görüldü. Böylece, küresel ölçekte bir bunalım oldu. Bu bunalıma Büyük Depresyon veya Büyük Buhran denildi. Ekonomik süper güç olan ABD'deki Dust Bowl tarım kıtlığını oluşturdu ve I. Dünya Savaşı'ndaki mağlubiyeti yüzünden tazminatlarla uğraşmak zorunda kalan Almanya ekonomisini de şiddetli bir şekilde vurdu. 31. ABD başkanı cumhuriyetçi Herbert Hoover, finansal bütçeyi vergilerle dengelemeye yönelik yaptığı başarısız girişimi ile durumu daha da kötüleştirdi. Yerine demokrat Franklin D. Roosevelt, 1933'te cumhuriyetçilere bir tepki olarak seçildi ve Yeni Anlaşmayı tanıttı. Sivil Koruma Kolordusu'nun (SKK) kurulması ve çok sayıda projenin (örneğin Hoover Barajı) finanse edilmesi ABD'deki refahın geri kazanılmasına yardımcı oldu.

Bu on yıl ayrıca, Liberal demokrasinin hızla gerilediğini de gördü; çünkü otoriter rejimler Avrupa ve Güney Amerika'daki ülkelerde, özellikle Almanya'daki Üçüncü Reich ile birlikte çokça ortaya çıktı. Nürnberg'de Adolf Hitler, Yahudiler'e ve diğer etnik azınlıklara karşı ayrımcılığı yasalaştırdı ve Nürnberg Yasaları'nı yürürlüğe koydu. Etiyopya, Çin ve Polonya gibi daha zayıf devletler, yayılmacı dünya güçleri tarafından işgal edildi. Bu saldırıların sonuncusu, 1 Eylül 1939'da Polonya'nın işgali oldu. Milletler Cemiyeti, dünya çapında barış çağrısına rağmen, hükûmetler savaş çabası adına para harcadıklarından dolayı, Büyük Depresyon'da sona ermiş oldu. 1930'lar, özellikle kıtalararası havacılık, radyo ve film alanlarında yeni teknolojilerin çoğaldığını da gördü.

Politikalar ve savaşlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Çatışmalar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Chaco Savaşı (15 Haziran 1932 – 10 Haziran 1935) — tartışmalı Gran Chaco bölgesi sebebiyle Bolivya ve Paraguay arasında yapılan ve Paraguay'ın zaferi ile sonuçladı.
• İkinci Çin-Japon Savaşı (7 Temmuz 1937 – 9 Eylül 1945) — Çin Cumhuriyeti ile Japonya İmparatorluğu arasında yapılan bir savaştır. Bu savaş Asya'da yapılan, 20. yüzyılın en büyük savaşıydı. Ayrıca Pasifik Savaşı'ndaki kayıpların %50'sinden fazlasını oluşturdu.^[1]
• Kolombiya–Peru Savaşı (1 Eylül 1932 – 24 Mayıs 1933) — Kolombiya Cumhuriyeti ile Peru Cumhuriyeti arasında olan savaştır.
• Polonya İşgali (1 Eylül 1939) — II. Dünya Savaşı'nın, Avrupa'da patlak vermesine sebep olan, Nazi Almanyası'nın, Polonya'ya karşı yaptığı işgal.
• Suudi–Yemen Savaşı (Mart 1934 – 12 Mayıs 1934) — Suudi Arabistan ile Yemen Mütevekkili Krallığı arasında bir savaştır.

İç çatışmalar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Castellammarese Savaşı (1929 – 10 Eylül 1931)
• Dersim İsyanı (20 Mart 1937 – Aralık 1938)
• Çin İç Savaşı (1927 – 1949)
• İspanya İç Savaşı (17 Temmuz 1936 – 1 Nisan 1939)

Büyük politik değişiklikler[değiştir | kaynağı değiştir]

Almanya - Nazizm'in yükselişi[değiştir | kaynağı değiştir]

• Adolf Hitler liderliğindeki Nazi Partisi, 1933'te Almanya'da iktidara yükseldi; beraberinde Versay Antlaşması kuralları fesedildi. Yahudilere, Çingenelere, komünist ve homoseksüellere karşı ayrıştırmalar başladı. 30'ların sonlarına doğru daha da bu faaliyetler şiddetlendi. Almanya'da, topraklarını genişletme ve komünizmin yayılmasına karşı çıkma konusunda ısrarlı olacak bir faşizm merkezli rejim kurdu.
• Hitler, Almanya'yı Milletler Cemiyeti'nden çekti. Ancak yeni Reich'ını dünyaya tanıtmak için, sözde Aryan sporcularının başarılı atletizmini göstermek için 1936 Yaz Olimpiyatlarına ev sahipliği yaptı.
• Birleşik Krallık Başbakanı Neville Chamberlain (1937–1940), diktatörün Südetenland'ı (Çekoslovakya'nın Almanca konuşan bölgeleri) ilhak etmesine izin vererdi.
• Alman diplomat Ernst vom Rath, Almanya doğumlu bir Polonya Yahudisi tarafından Paris'te öldürüldü ve 9/10 Kasım 1938'de, Gestapo ve SS tarafından gerçekleştirilecek olan Kristallnacht Gecesi olayları tetiklenmiş oldu. Bu gece olayları aynı zamanda, Almanya'nın, Yahudiler'in ellerinde bulunan ateşli silahların toplanması için bir bahane oldu.
• Avusturya'da yaşayan Yahudi nüfusunun birçoğu saldırıya uğradı. 91 Yahudi öldürüldü ve 25.000–30.000 kadar kişi tutuklandı ve toplama kamplarına gönderildi. 267 sinagog kullanılamaz hale getirildi, Yahudiler'e ait binlerce ev ve iş yeri yağmalandı.
• Almanya ve İtalya, bölgesel yayılmacılığını devam ettirdi. Almanya, Avusturya Federal Devleti'nin ve Avrupa'daki diğer Almanca konuşulan bölgelerin ilhak edilmesi kararını aldı. 1935–1936 arasında Almanya, Saar'ı kuşattı ve tekrar bünyesine kattı; Renanya'ı yeniden militarize etti. İtalya, başlangıçta Almanya'nın Avusturya ile birleşme fikrine karşı çıktı, ancak 1936'da II. İtalya-Habeşistan Savaşı'nın başlaması ve diplomatik tecrit sonrasındaki farklılıklarını çözerek, Almanya ile nihai müttefik haline geldiler. Almanya ve İtalya 1936'da, gördükleri komünizm tehtidine karşı Anti-Komintern Paktı'nı imzaladılar. Bu antlaşma ile, komünizme karşı bir ittifak kurdular. Anschluss olarak bilinen bir etkinlikte Almanya, Avusturya'yı ilhak etti. 1939'da İtalya, Arnavutluk'u işgal etti ve Arnavutluk Krallığını, bir İtalyan korumasına dönüştürdü.^[2] Almanya, Memel bölgesini Litvanya'dan aldı ve Çekoslovakya'nın geri kalanını da işgal etti. Daha sonraki girişimi olacak Polonya işgali ise, II. Dünya Savaşı'nın Avrupa kolunun resmen başlangıcı oldu.

Birleşik Devletler - Depresyonla mücadele[değiştir | kaynağı değiştir]

• Franklin D. Roosevelt, Kasım 1932'de Amerika Birleşik Devletleri Başkanı seçildi. Roosevelt, Büyük Depresyon'un ekonomik ve sosyal yıkımı ile mücadele etmek için "Yeni Anlaşma" adı verilen yaygın bir sosyal refah projesini başlattı. Yeni Anlaşma'nın ekonomik gündemi, daha önceki laissez-faire ekonomisinden radikal bir çıkış olmuştu.

İspanya - İç çatışma[değiştir | kaynağı değiştir]

• Cumhuriyetçi partiler, yerel seçimleri kazanır ve XIII. Alfonso'nun monarşisini kabul ederek İkinci Cumhuriyeti ilan ettiler.
• Temmuz 1936'da, yönetime darbe yapıldı ve bu hamle, İspanya İç Savaşı'nı tetikledi.

Suudi Arabistan - Kuruluş[değiştir | kaynağı değiştir]

• Hicaz ve Necid Krallığı dağıldı; yerine yeni Suudi Arabistan Krallığı ilan edildi ve taht, İbn Suud'a verildi.

Sömürgeleştirme[değiştir | kaynağı değiştir]

• Etiyopya İmparatorluğu, 1935–1936 arasındaki II. İtalya-Habeş Savaşı sırasında İtalya Krallığı tarafından işgal edildi. İşgal sonrası İtalya, Etiyopya İmparatorluğu'nu II. Dünya Savaşı'nın son yıllarına kadar sömürgesi halinde tuttu.
• Japonya İmparatorluğu, 1931'de Mançurya'yı işgal ederek bölgede Mançukuo kukla devletini kurar. Çin'in son Qing hanedanı İmparatoru olan Puyi, Mançukou'nun ilk ve son lideri olarak başa getirildi.^[3]

Bağımsızlıklar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Mart 1930'da Mahatma Gandi, Hindistan'ın Bağımsızlık Bildirgesi'nin yayımlanması için Tuz Yürüyüşü'ne çıktı.
• 1935 Hindistan Hükümeti Yasası sınırlı bir imtiyaz olmasına rağmen, doğrudan seçilen yeni organlar oluşturdu ve Britanya Hindistanı Başkanları'nın, yerel halktan seçilmesi arttırıldı.

Öne çıkan diğer politik olaylar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Adolf Hitler yönetimindeki NSDAP (Nazi Partisi), Mart 1933'te Alman federal seçimlerini kazandı. Hitler Almanya Şansölyesi oldu. 1934'te Paul von Hindenburg'un ölümünden sonra, Hitler'in kabine cumhurbaşkanlığını ilan edecek bir yasa çıkarıldı ve devlet başkanının rolünü ve yetkilerini Führer und Reichskanzler (lider ve şansölye) olarak Hitler'e devredildi. Weimar Cumhuriyeti yerini totaliter-otokratik, ulusal-sosyalist ve diktatörlük merkezli Nazi Almanyası'na bıraktı.
• Büyük Depresyon, dünyadaki tüm gelişmiş ülkeleri ekonomik, politik ve sosyal alandan vurdu ve büyük bir depresyon, bunalım yarattı.
• Chaco Savaşı, İkinci İtalya–Habeşistan Savaşı, İspanyol İç Savaşı, Çin İç Savaşı, İkinci Çin–Japonya Savaşı ve 1 Eylül 1939'da II. Dünya Savaşı'nın patlak vermesi gibi dünyada büyük savaşlar ve politik gerilimler yaşandı.
• Almanya, İtalya ve Japonya gibi ülkeler Milletler Cemiyeti'nden çekildi.

Felaketler[değiştir | kaynağı değiştir]

• 1931'e kadar kaydedilen en büyük doğal afetlerden biri olan Çin Seli gerçekleşti.
• 1935 İşçi Bayramı Kasırgası yaşandı. Kategori 5 şiddetine sahip kasırga, Atlantik havzasında başlayıp Florida'nın Keys şehrini vurarak ilerledi. ABD'de görülmüş en ölümcül kasırgalardan biri oldu ve finansal olarak yaklaşık $6 milyon zarar verip, 408 insan öldürdü.
• Alman zeplin şirketi Zepplin'e ait Hindenburg, 6 Mayıs 1937’de Lakehurst, New Jersey semalarında, gökyüzünde inflak etti ve 36 kişi öldü. Olaydan sonra, Helyum hakkında daha farklı bilgiler edinildi ve bu alternatif, ölümcül olduğu için havayolu ulaşım sektöründen çıkarıldı.
• Karaya çıkmadan önce şiddeti kategori 3, çıktıktan sonra kategori 5 olan 1938 New England Kasırgası yaşandı. 682 ila 800 arası kişi öldü ve yaklaşık $306 milyon (2010 enflasyonu ile hesaplandığında $4,72 milyar olduğu saptandı) finansal zarar verdi. 57 binden fazla evi ise kullanılamaz hâle getirdi.
• 1930'dan 1936'ya kadar süren Dust Bowl, Orta ABD kırlarında büyük ekolojik hasara ve tarımsal kıtlığa sebep oldu. Aşırı kuraklık nedeniyle ekin rotasyonu, nadas tarlaları, bitki örtüleri ve erozyonu etkilendi. Bu olay sonrası, bölgeden dışarı büyük kitle göçleri yaşandı. Aynı zamanda çoklu ölümlere, değişik hastalıklara ve kum ishallerine sebep oldu.
• 1938'de Çin'de, Sarı Nehir seli yaşandı. Huayuankou'da 54 bin km² büyüklüğünde araziyi kullanılamaz hale getirdi ve tahmini 500 bin can aldı.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]