Wyrak – Wikipedia, wolna encyklopedia

Wyrak
	Tarsius
	Storr, 1780
	; Wyrak upiorny (Tarsius tarsier)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Infragromada	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Infrarząd	wyrakokształtne
Rodzina	wyrakowate
Rodzaj	wyrak
	Typ nomenklatoryczny
	Lemur tarsier Erxleben, 1777
Synonimy
	Macrotarsus Link, 1795; Rabienus J.E. Gray, 1821; Rubienus J.E. Gray, 1870;
	Macrotarsus Link, 1795; Rabienus J.E. Gray, 1821; Rubienus J.E. Gray, 1870;
Gatunki
	12 gatunków – zobacz opis w tekście
	12 gatunków – zobacz opis w tekście
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Wyrak^[5] (Tarsius) – rodzaj ssaków z rodziny wyrakowatych (Tarsiidae).

Rozmieszczenie geograficzne

Rodzaj obejmuje gatunki występujące endemicznie na Celebes należącej do Indonezji^[6]^[7]^[8].

Morfologia

Długość ciała (bez ogona) 9,7–14 cm, długość ogona 20–31 cm; masa ciała samic 52–143 g, samców 48,1–150 g^[7]^[9].

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1780 roku niemiecki lekarz, chemik i przyrodnik Gottlieb Conrad Christian Storr w książce swojego autorstwa poświęconej wstępnym badaniom nad ssakami^[1]. Gatunkiem typowym jest (oznaczenie monotypowe) wyrak upiorny (T. tarsier).

Etymologia

Tarsius: gr. ταρσος tarsos ‘stęp’^[10].
Macrotarsus: gr. μακρος makros ‘długi’; ταρσος tarsos ‘stęp’^[11]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Macrotarsus buffoni Link, 1795 (= Lemur tarsier Erxleben, 1777).
Rabienus (Rubienus): autor opisu rodzaju nie wyjaśnił etymologii^[12]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Tarsius spectrum Pallas, 1778 (= Lemur tarsier Erxleben, 1777).

Podział systematyczny

Do rodzaju należą następujące gatunki^[13]^[9]^[6]:

Gatunek	Autor i rok opisu	Nazwa zwyczajowa^[5]	Podgatunki^[7]^[6]^[9]	Rozmieszczenie geograficzne^[7]^[6]^[9]	Podstawowe wymiary^[7]^[9]^[b]	Status IUCN^[14]
Tarsius dentatus	G.S. Miller & Hollister, 1921	wyrak sulaweski	gatunek monotypowy	wschodnio-środkowy Celebes do półwyspowej części na wschodzie, na północ do przesmyku Palu, południowe granice zasięgu nieznane; zakres wysokości: 1000–1500 m n.p.m.	DC: około 11,8 cm DO: 25–27 cm MC: 95–135 g	VU
Tarsius pumilus	G.S. Miller & Hollister, 1921	wyrak karłowaty	gatunek monotypowy	środkowy i południowy Celebes, rozproszony na szczytach gór Rano Rano i Gunung Latimojong; zakres wysokości: 1800–2200 m n.p.m.	DC: około 9,7 cm DO: 20–21 cm MC: 48–57 g	EN
Tarsius lariang	Merker & Groves, 2006	wyrak skoczny	gatunek monotypowy	zachodnio-środkowy Celebes w dorzeczu rzeki Lariang w pobliżu ujścia do rzeki Meweh, na północ do Gimpu; granice zasięgu niejasne; zakres wysokości: 1100–1500 m n.p.m.	DC: 11,8–12,1 cm DO: 24–25 cm MC: 102–118 g	DD
Tarsius niemitzi	Shekelle, Groves, Maryanto, Mittermeier, Salim & Springer, 2019		gatunek monotypowy	Wyspy Togian u wybrzeży wschodniej, półwyspowej części Celebesu	DC: brak danych^[15] DO: 24,5–26,1 cm^[15] MC: 104–138 g^[15]	EN
Tarsius pelengensis	Sody, 1949	wyrak wyspowy	gatunek monotypowy	Wyspy Banggai (wyspa Peleng, być może pozostałe) u wybrzeży wschodniej, półwyspowej części Celebesu; zakres wysokości: do 520 m n.p.m.	DC: 12–14 cm DO: 25–27 cm MC: brak danych	EN
Tarsius sangirensis	A.B. Meyer, 1897	wyrak archipelagowy	gatunek monotypowy	archipelag Wyspy Sangihe (wyspa Sangir Besar, być może pozostałe), u wybrzeży północnego Celebesu	DC: około 15 cm DO: 30–31 cm MC: 143–150 g	EN
Tarsius tumpara	Shekelle, Groves, Merker & Supriatna, 2008	wyrak wulkaniczny	gatunek monotypowy	archipelag Sangihe (wyspa Siau, być może na bardzo małych pobliskich wyspach), u wybrzeży północnego Celebesu	DC: około 15 cm DO: około 26 cm MC: około 104 g	CR
Tarsius tarsier	(Erxleben, 1777)	wyrak upiorny	gatunek monotypowy	wyspa Selayar u wybrzeży południowo-zachodniej półwyspowej części Celebesu; zakres wysokości: 0–1100 m n.p.m.	DC: 12–14 cm DO: 23–26 cm MC: 98–103 g	VU
Tarsius fuscus	G. Fischer, 1804		gatunek monotypowy	południowo-zachodnia półwyspowa część Celebesu, prawdopodobnie na południe od depresji jeziora Danau Tempe; zakres wysokości: do około 1500 m n.p.m.	DC: 12,4–12,8 cm DO: 24–26 cm MC: 113–133 g	VU
Tarsius wallacei	Merker, Driller, Dahruddin, Wirdateti, Sinaga, Perwitasari-Farajallah & Shekelle, 2010	wyrak nizinny	gatunek monotypowy	północno-zachodni Celebes (nieciągle w prowincji Celebes Środkowy)	DC: 11,3–12,4 cm DO: 24–27 cm MC: 84–124 g	VU
Tarsius spectrumgurskyae	Shekelle, Groves, Maryanto & Mittermeier, 2017		gatunek monotypowy	wschodnia część północno-wschodniej półwyspowej części Celebesu od Tangkoko na północy do Suwawy na zachodzie (na zachód od Parku Narodowego Bogani Nani Wartabone)	DC: brak danych^[16] DO: 21,3–26,8 cm^[16] MC: 95–126 g^[16]	VU
Tarsius supriatnai	Shekelle, Groves, Maryanto & Mittermeier, 2017		gatunek monotypowy	północno-zachodnia półwyspowa część Celebesu od przesmyku Gorontalo na zachód co najmniej do Sejoli, prawdopodobnie do Ogatemuku	DC: brak danych^[17] DO: 23,2–24,6 cm^[17] MC: 104–135 g^[17]	VU

Kategorie IUCN: VU – gatunek narażony, EN – gatunek zagrożony, CR – gatunek krytycznie zagrożony, DD – gatunki o nieokreślonym stopniu zagrożenia.

Uwagi

↑ Niepoprawna późniejsza pisownia Rabienus J.E. Gray, 1821
↑ DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała

Przypisy

↑ ^a ^b G.C.Ch. Storr: Prodromus methodi mammalium. Tubingae: Litteris Reissianis, 1780, s. 33. (łac.).
↑ J.H.F. Link: Beyträge zur Naturgeschichte. Zweytes Stück. Ueber die Lebenskräfte in naturhistorischer Rücksich, und die Classification der Säugethiere. Rostock: K.C. Stiller, 1795, s. 51, 65. (niem.).
↑ J.E. Gray. On the Natural Arrangement of Vertebrose Animals. „The London Medical Repository”. 15, s. 299, 1821. (ang.).
↑ J.E. Gray: Catalogue of Monkeys, Lemurs, and Fruit-eating Bats in the collection of the British Museum. London: The Trustees, 1870, s. 96. (ang.).
↑ ^a ^b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 36. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 170–172. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e M. Shekelle, S. Gursky-Doyen & M.C. Richardson: Family Tarsiidae (Tarsiers). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 258–261. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Tarsius. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-04].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 110–111. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
↑ Palmer 1904 ↓, s. 664.
↑ Palmer 1904 ↓, s. 394.
↑ Palmer 1904 ↓, s. 600.
↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, J. Zijlstra & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.13) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2024-09-23]. (ang.).
↑ Taxonomy: Tarsius – Genus. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-09-23]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c M. Shekelle, C.P. Groves, I. Maryanto, R.A. Mittermeier, A. Salim & M.S. Springer. A New Tarsier Species from the Togean Islands of Central Sulawesi, Indonesia, with References to Wallacea and Conservation on Sulawesi. „Primate Conservation”. 33, s. 66, 2019. (ang.).
↑ ^a ^b ^c Shekelle i in. 2017 ↓, s. 3.
↑ ^a ^b ^c Shekelle i in. 2017 ↓, s. 4.

Bibliografia

T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.).
M. Shekelle, C.P. Groves, I. Maryanto & R.A. Mittermeier. Two New Tarsier Species (Tarsiidae, Primates) and the Biogeography of Sulawesi, Indonesia. „Primate Conservation”. 31 (1), s. 1–9, 2017. (ang.).

[4] Niepoprawna późniejsza pisownia Rabienus J.E. Gray, 1821

[15] DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała

[Storr-1] G.C.Ch. Storr: Prodromus methodi mammalium. Tubingae: Litteris Reissianis, 1780, s. 33. (łac.).

[Link-2] J.H.F. Link: Beyträge zur Naturgeschichte. Zweytes Stück. Ueber die Lebenskräfte in naturhistorischer Rücksich, und die Classification der Säugethiere. Rostock: K.C. Stiller, 1795, s. 51, 65. (niem.).

[gray21-3] J.E. Gray. On the Natural Arrangement of Vertebrose Animals. „The London Medical Repository”. 15, s. 299, 1821. (ang.).

[gray70-5] J.E. Gray: Catalogue of Monkeys, Lemurs, and Fruit-eating Bats in the collection of the British Museum. London: The Trustees, 1870, s. 96. (ang.).

[Cichocki&inni-6] Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 36. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[Burgin&inni-7] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 170–172. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).

[Shekelle&inni-8] M. Shekelle, S. Gursky-Doyen & M.C. Richardson: Family Tarsiidae (Tarsiers). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 258–261. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).

[Wilson&Reeder-9] D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Tarsius. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-04].

[amw-10] Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 110–111. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/item/88553#page/672/mode/1up_664]-11] Palmer 1904 ↓, s. 664.

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/item/88553#page/402/mode/1up_394]-12] Palmer 1904 ↓, s. 394.

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/item/88553#page/608/mode/1up_600]-13] Palmer 1904 ↓, s. 600.

[mdd-14] N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, J. Zijlstra & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.13) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2024-09-23]. (ang.).

[16] Taxonomy: Tarsius – Genus. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-09-23]. (ang.).

[she&inni-17] M. Shekelle, C.P. Groves, I. Maryanto, R.A. Mittermeier, A. Salim & M.S. Springer. A New Tarsier Species from the Togean Islands of Central Sulawesi, Indonesia, with References to Wallacea and Conservation on Sulawesi. „Primate Conservation”. 33, s. 66, 2019. (ang.).

[CITEREFShekelleGrovesMaryantoMittermeier20173-18] Shekelle i in. 2017 ↓, s. 3.

[CITEREFShekelleGrovesMaryantoMittermeier20174-19] Shekelle i in. 2017 ↓, s. 4.

[1]

[2]

[3]

[a]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[b]

[14]

[15]

[16]

[17]