Powstanie łódzkie – Wikipedia, wolna encyklopedia

Powstanie łódzkie

rewolucja 1905 roku w Królestwie Polskim
Pomnik Czynu Rewolucyjnego w Łodzi upamiętniający wydarzenia z 1905 roku, czerwiec 2023
Czas	22–24 czerwca 1905
Miejsce	Łódź
Terytorium	Królestwo Kongresowe
Przyczyna	bunt przeciwko władzom carskim na tle klasowym i narodowościowym
Wynik	stłumienie powstania
Strony konfliktu
polscy robotnicy  Imperium Rosyjskie
Dowódcy
n/n n/n
Siły
ponad 3 000 6 pułków piechoty, kilka pułków kawalerii
Straty
151–200 zabitych, 150–2000 rannych n/n
brak współrzędnych
Multimedia w Wikimedia Commons

Powstanie łódzkie, znane również jako powstanie czerwcowe – powstanie zbrojne robotników w Łodzi przeciwko Imperium Rosyjskiemu między 21 a 25 czerwca 1905. Wydarzenie to było jednym z największych zamieszek w kontrolowanej przez Rosjan Kongresówce podczas rewolucji 1905. Polska była głównym ośrodkiem walk rewolucyjnych w Imperium Rosyjskim w latach 1905-1907, a powstanie łódzkie było kluczowym wydarzeniem tamtych wydarzeń.

Od miesięcy robotnicy w Łodzi byli w stanie niepokoju, doszło do kilku poważnych strajków, które zostały siłą stłumione przez rosyjską policję i wojsko. Powstanie rozpoczęło się spontanicznie, bez poparcia żadnej zorganizowanej grupy. Polskie ugrupowania rewolucyjne zostały zaskoczone i nie odegrały większej roli w późniejszych wydarzeniach. Około 21-22 czerwca, po starciach z władzami w poprzednich dniach, rozwścieczeni robotnicy zaczęli budować barykady i atakować patrole policyjne oraz wojskowe. Władze wezwały dodatkowe wojska, które ogłosiły stan wojenny. 23 czerwca w mieście nie działały żadne firmy, ponieważ policja i wojsko zaatakowały dziesiątki barykad robotniczych. Ostatecznie do 25 czerwca powstanie zostało stłumione. Liczbę zabitych i rannych szacuje się na kilkaset. Powstanie było relacjonowane w prasie międzynarodowej i szeroko dyskutowane przez działaczy socjalistycznych i komunistycznych na całym świecie. Niepokoje w Łodzi trwały przez następne wiele miesięcy, choć bez protestów na tak dużą skalę jak w czerwcu 1905.

Tło[edytuj | edytuj kod]

Na początku XX wieku pogarszające się warunki ekonomiczne przyczyniły się do narastania napięć w Rosji i Polsce: wojna rosyjsko-japońska zniszczyła gospodarkę Królestwa Polskiego, a pod koniec 1904 pracę straciło ponad 100 tys. polskich robotników^[1]. Pod koniec XIX i na początku XX wieku Łódź była głównym polskim ośrodkiem przemysłowym, silnie zurbanizowanym i uprzemysłowionym, a jej liczna klasa robotnicza uczyniła z niej ważną ostoję polskiego ruchu socjalistycznego^[2][3][4]. Wiadomości o rewolucji rosyjskiej 1905, wraz z jego rewolucyjnym duchem, szybko rozprzestrzeniły się w kontrolowanej przez Rosję Polsce z Petersburga, gdzie demonstranci zostali zmasakrowani 22 stycznia. Polska była głównym ośrodkiem walk rewolucyjnych w Imperium Rosyjskim w latach 1905-1907, a powstanie łódzkie było kluczowym wydarzeniem tamtych wydarzeń^[5][6]. Robotnicy w Łodzi zaczęli strajkować już przed 22 stycznia, a 31 stycznia carska policja donosiła o demonstrantach niosących transparenty z hasłami „Precz z autokracją! Precz z wojną!”^[1]. Wykorzystały to frakcje w Rosji i Polsce, które chciały mniej lub bardziej radykalnych zmian. Wkrótce ponad 400 tys. robotników wzięło udział w strajkach na terenie Polski^[5].

Wierne Józefowi Piłsudskiemu skrzydło Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) uważało, że Polacy powinni wykazać się determinacją w odzyskaniu niepodległości poprzez aktywne, gwałtowne protesty przeciwko Rosjanom^[7]. Poglądu tego nie podzielała Narodowa Demokracja (ND) Romana Dmowskiego^[8], ani bardziej lewicowe (lub „młode”) skrzydło PPS (tj. Polska Partia Socjalistyczna – Lewica)^[9]. Narodowi Demokraci opowiadali się za współpracą z władzami rosyjskimi^[8], podczas gdy PPS-Lewica chciała współpracować z rosyjskimi rewolucjonistami w celu obalenia caratu i postrzegała walkę klasową jako ważniejszą aniżeli wyłącznie uzyskanie niepodległości^[9].

Wojna rosyjsko-japońska spowodowała wzrost niezgody w całym Imperium Rosyjskim, w tym w jego polskich prowincjach. 26 stycznia 1905 w Łodzi odbył się strajk, w których wzięło udział ok. 6 tys. robotników. Następnego dnia ogłoszono strajk generalny, a następnego dnia strajkowało już 70 000 robotników. Żądali 8-godzinnego dnia pracy i wsparcia dla chorych. Do demonstracji robotniczych przyłączyli się studenci, którzy domagali się zakończenia polityki rusyfikacji. Kolejny duży strajk miał miejsce podczas Święta Pracy 1 maja. Dotknęło to blisko połowy przemysłu miasta. 3 maja, w rocznicę Konstytucji Majowej odbyła się kolejna manifestacja o wydźwięku patriotycznym. 30 maja łódzcy przemysłowcy zwrócili się o pomoc do rosyjskiego gubernatora generalnego^[10].

Zamordowanie robotnika Jerzego Grabczyńskiego z fabryki Grohmana przez rosyjską jazdę kozacką wymieniane jest jako jedna z iskier powstania^[11]. 18 czerwca 1905 rosyjska policja otworzyła ogień do jednej z wielu demonstracji robotniczych w Łodzi, zabijając około dziesięciu robotników. W ich pogrzebie brało udział ponad 50–70 tys. osób, co w praktyce przerodziło się w wielką demonstracje 20 i 21 czerwca^[6][10][11]. Na pogrzeb 21 czerwca ponownie pojawiła się kawaleria kozacka; tłum rzucał kamieniami, a rosyjska kawaleria odpowiedziała ogniem, zabijając tym razem 25 osób i raniąc setki^[6][10]. Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL) wezwała do strajku generalnego 23 czerwca^[11].

PPS Piłsudskiego, nie planując wówczas wielkiego powstania, prowadziła politykę popierania protestu i nękania sił rosyjskich. Zarówno PPS, jak i inne organizacje socjalistyczne, m.in. żydowski Bund i SDKPiL, były tak samo zaskoczone skalą spontanicznego buntu, jak władze rosyjskie; Siły PPS w Łodzi składały się z 10 regularnych i uzbrojonych członków oraz kilkudziesięciu robotników^[6][11]. Większa grupa wysłana z Warszawy pod dowództwem Walerego Sławka nigdy nie zdążyła przejąć kontroli lub wpłynąć na powstanie; ostatecznie był to niezorganizowany brutalny protest przeciwko rosyjskiej władzy^[6].

Przebieg[edytuj | edytuj kod]

Napięcie narastało dalej, natomiast wieczorem 21 lub 22 czerwca rozgniewani robotnicy zaczęli budować barykady i atakować patrole policyjne oraz wojskowe, zabijając tych, którzy się nie poddali^[6][10]. W ciągu kilku następnych dni zbudowano około stu barykad^[11].

W rejonie ul. Wschodniej robotnicy otworzyli ogień do kompanii żołnierzy i kawalerii, a na ul. Południowej (obecnie ul. Rewolucji 1905 r.) okrążono oddział żandarmów. W mieście wybuchło kilka pożarów, ponieważ robotnicy podpalili sklepy monopolowe, a siły rządowe zaatakowały pierwsze barykady, początkowo bez większego sukcesu. Przedstawiciele carscy wezwali posiłki, które przyjeżdżały z Częstochowy, Warszawy i letnich obozów treningowych^[11]. Do miasta wkroczyło kilka pułków piechoty^[6]. Ostatecznie siły rosyjskie wysłane do stłumienia robotników liczyły sześć pułków piechoty i kilka pułków kawalerii. Mimo to sytuacja się zaogniała, aż do pełnego powstania. 23 czerwca wszystkie fabryki, warsztaty, sklepy i biura zostały zamknięte, ze względu na regularne starcia wojsk oraz policji z robotnikami^[11].

Do najcięższych walk doszło u zbiegu ulic Wschodniej i Południowej (gdzie znajdowały się cztery barykady), w pobliżu fabryki Scheiblera w parku Źródliska i przy ul. Rokociny (obecnie al. Marszałka Józefa Piłsudskiego)^[10]. Na tej ostatniej barykady obsadzone były przez trzytysięczną milicję robotniczą, która ostatecznie została zmuszona do wycofania się do parku Źródliska^[11]. Powstańcy nie mieli zorganizowanej agendy i powszechnie walczyli pod czerwonymi sztandarami; wspólnymi postulatami była poprawa warunków życia robotników i większe prawa dla ludności polskiej^[6]. 23 czerwca (lub dopiero 26 czerwca^[11] – źródła różnią się) car podpisał w mieście dekret o stanie wojennym^[6].

Wspierane przez PPS frakcje robotnicze stanęły w obliczu nie tylko rosyjskiej policji i regularnych oddziałów, ale także endeckich bojówek. Doszło do starć zbrojnych między robotnikami lojalnymi wobec PPS Piłsudskiego i lojalnymi wobec Dmowskiego. W ciągu „dni czerwcowych”, jak w Polsce rozsławiło się powstanie łódzkie, między PPS Piłsudskiego a endekami Dmowskiego toczyła się miniaturowa wojna domowa^[6][7][8].

Powstańcy byli słabo uzbrojeni i ostatecznie zostali przytłoczeni przez carskie wojsko regularne. Większość barykad padła do 24 czerwca; ostatnia z barykad (w parku Źródliska i ul. Wschodniej) zostały zdobyte przez wojska rosyjskie do końca 24 czerwca^[11] lub do południa 25 czerwca (źródła różnią się), ale niepokoje – w tym sporadyczne strzały w policję lub patrole wojskowe – trwały jeszcze kilka dni później^[6].

Następstwa[edytuj | edytuj kod]

Powstanie zostało ostatecznie stłumione przez władze rosyjskie. Oficjalne raporty wskazują na śmierć 151 cywilów (55 Polaków, 79 Żydów i 17 Niemców) oraz 150 rannych^[11]; nieoficjalne raporty mówią o ponad 200 ofiarach śmiertelnych i od 800^[6][12] do aż 2000 rannych^[5][11].

Powstanie łódzkie nie było ani pierwszym, ani ostatnim zakłóceniem tego, co w polskiej historiografii określa się mianem Rewolucji 1905 roku w Królestwie Polskim^[5]. Różne protesty i strajki miały miejsce w przeciągu następnego roku w największych polskich zaboru rosyjskiego^[1], jednak wydarzenia w Łodzi należały do najbardziej dramatycznych^[6]. We wrześniu 1905 dwóch działaczy PPS zamordowało Juliusza Kunitzera, właściciela fabryki Heinzel & Kunitzer, znanego ze złego traktowania robotników^[13][14]. Strajki w Łodzi trwały do połowy 1906, kiedy to liczna rosyjska obecność wojskowa i masowe zwolnienia strajkujących robotników z fabryk ostatecznie spacyfikowały miasto^[6][12]. Nawet później Łódź nie była spokojnym miastem; w latach 1910–1914 była siedzibą radykalnej, anarchistycznej Grupy Rewolucjonistów Mścicieli, określanej mianem „najbardziej ekstremalnej, terrorystycznej grupy w historii Polski”^[3][15].

Powstanie było relacjonowane w prasie międzynarodowej i zauważone przez działaczy socjalistycznych i komunistycznych na całym świecie^[11]. Lenin uznał je za pierwsze zbrojne wystąpienie robotników w Imperium Rosyjskim^[16].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

• Powstanie Łódzkie na mapie miasta [online], Rewolucja1905.pl, 17 lutego 2014  (pol.).