Perm
298,9–251,902 mln lat temu
|
Średnia objętość w atmosferze |
Tlenu | ok. 23% obj.[a] |
Dwutlenku węgla | ok. 900 ppm[b] |
Inne uśrednione dane |
Temperatura | ok. 16 °C[c] |
Poziom morza (pow. obecnego) | We wczesnym permie względnie stabilny ok. 60 m, gwałtownie spada do wartości −20 m w późnym permie[1] |
Tabela stratygraficzna |
|
|
System | Oddział | Piętro | Wiek (mln lat) |
Trias | Dolny | Ind | młodsze |
Perm | Loping | Czangsing | 251,902–254,14 |
Wucziaping | 254,14–259,1 |
Gwadalup | Kapitan | 259,1–265,1 |
Word | 265,1–268,8 |
Road | 268,8–272,95 |
Cisural | Kungur | 272,95–283,5 |
Artinsk | 283,5–290,1 |
Sakmar | 290,1–293,52 |
Assel | 293,52–298,9 |
Karbon | Pensylwan | Gżel | starsze |
Podział według IUGS, styczeń 2020 |
Perm – termin o dwojakim znaczeniu:
Nazwa okresu (systemu) pochodzi od miasta Perm u stóp Uralu. Okres ten zakończył się największym masowym wymieraniem w dotychczasowej historii Ziemi.
Podstawą podziału permu są konodonty i amonity (goniatyty), podrzędnie także otwornice. Perm kiedyś dzielono na dwie epoki: perm wczesny i perm późny. Obecnie perm jest podzielony na trzy epoki: cisural, gwadalup i loping z wiekami[2]:
loping |
czangsing | (254,14 ± 0,07 – 251,902 ± 0,024 mln lat temu) |
wucziaping | (259,1 ± 0,5 – 254,14 ± 0,07 mln lat temu) |
gwadalup |
kapitan | (265,1 ± 0,4 – 259,1 ± 0,1 mln lat temu) |
word | (268,8 ± 0,5 – 265,1 ± 0,4 mln lat temu) |
road | (272,95 ± 0,11 – 268,8 ± 0,5 mln lat temu) |
cisural |
kungur | (283,5 ± 0,6 – 272,95 ± 0,11 mln lat temu) |
artinsk | (290,1 ± 0,26 – 283,5 ± 0,6 mln lat temu) |
sakmar | (295,0 ± 0,18 – 290,1 ± 0,26 mln lat temu) |
assel | (298,9 ± 0,15 – 295,0 ± 0,18 mln lat temu) |
Oprócz tego funkcjonuje tradycyjny, regionalny podział permu europejskiego na dwie jednostki wydzielone ze względu na charakter skał (związany z innymi warunkami środowiska): przeważnie lądowy czerwony spągowiec i morski cechsztyn. Czerwony spągowiec dodatkowo dzielono na dwie części: autun i sakson, natomiast cechsztyn na siedem cyklotemów: werra (PZ1), stassfurt (PZ2), leine (PZ3), aller (PZ4), ohre (PZ5), friesland (PZ6) i fulda (PZ7).
Na półkuli południowej, na kontynencie Gondwana, w środkowym permie kończy się długotrwałe zlodowacenie obejmujące Antarktydę oraz przylegające fragmenty południowej i środkowej Afryki, Ameryki Południowej, Australii oraz Indii. Następuje znaczne ocieplenie klimatu i zwiększa się tam powierzchnia lasów klimatu umiarkowanego, które dały początek złożom węgla kamiennego (znanym na przykład z Południowej Afryki i Australii).
We wczesnym i środkowym permie na półkuli północnej w warunkach gorącego i suchego klimatu powstają czerwone osady pustynne oraz utwory wulkaniczne. W późnym permie następuje w Europie zalew morski. W bardzo płytkim morzu i w jego zatokach, w ciepłym klimacie, powstają grube warstwy ewaporatów.
W czasie orogenezy waryscyjskiej dochodzi do wypiętrzenia gór Uralu. W Ameryce Północnej powstają Appalachy. Na południu dochodzi do stopniowego stopienia lądolodu, który przykrywał Gondwanę. W cechsztynie dochodzi do globalnej regresji mórz, wiele zbiorników ulega bardzo znacznemu zasoleniu. Duże obszary dawnej Laurazji zamieniają się w pustynie. W permie powoli kończą się ruchy orogenezy waryscyjskiej. W tej schyłkowej fazie ma miejsce bardzo silna działalność wulkaniczna, powstają wtedy wielkie wylewy law kwaśnych. Pod koniec permu dochodzi do największego w historii Ziemi wymierania gatunków, zwanego czasem barwnie matką wielkich wymierań[3]. Całkowicie znikają wtedy trylobity, koralowce czteropromienne i denkowce.
Według teorii tektoniki płyt Azja zderza się z Europą. Pod koniec permu Laurazja i Gondwana łączą się w Pangeę. Od wschodu wrzyna się w nią morze Tetydy. Pangea zaczyna dryfować na północ.
Największym bogactwem są złoża miedzi, wydobywane na monoklinie przedsudeckiej i już nie wydobywane w niecce północnosudeckiej, a także złoża soli kamiennej (wydobywane w Kłodawie), soli potasowych, surowców skalnych – czerwonych piaskowców („piaskowiec budowlany”) i zlepieńców, między innymi tak zwany „zlepieniec zygmuntowski”, z którego była wykonana pierwsza kolumna Zygmunta.
Zmiana klimatu z gorącego i wilgotnego w karbonie na gorący, ale suchy w permie spowodowała zmiany w składzie flory, zwłaszcza na półkuli północnej. Następuje rozwój roślin nagonasiennych, zwłaszcza rośnie liczba roślin iglastych, ale powstają też pierwsze liściaste: miłorzębowe i sagowce. Bardzo pospolite początkowo były paprocie nasienne, ale potem mocno podupadają. Jedynie na południowych kontynentach (Gondwana) lasy paproci nasiennych były powszechne przez cały perm (flora glossopterysowa). W trakcie permu całkowicie wymierają kordaity. We wczesnym permie (cisuralu) liczne były jeszcze rośliny zarodnikowe, jednak później dość szybko podupadają, zwłaszcza drzewiaste skrzypy i widłaki oraz część drzewiastych paproci. Natomiast zielne rośliny zarodnikowe nadal były pospolite i ograniczane tylko w strefach pustynnych.
W permie zmniejsza się powierzchnia żyznych obszarów szelfów, jednocześnie wiele akwenów jest mocno zasolonych, toteż generalnie spada bioróżnorodność i liczebność fauny wodnej w tym okresie. Podobny proces widać u fauny lądowej, co wiąże się głównie z pustynnieniem. Dość wyraźny wzrost obserwuje się u małży zarówno morskich, jak i słodkowodnych. Duży rozwój notują mszywioły, które wraz z glonami są dominującą grupą budującą ówczesne rafy. Dość pospolite są ciągle ślimaki i ramienionogi (zwłaszcza z rzędu Strophomenida), małżoraczki, a także pierwotniaki z gromady otwornic,w tym duże, np. rodzaj Schwagerina. Bardzo znaczny regres obserwuje się u głowonogów, w tym amonitów, szkarłupni, rzadkie są trylobity, koralowce.
Z ryb najpospolitsze są ryby kostnochrzęstne, zwłaszcza paleoniskidy oraz rekiny. Charakterystycznym dla permu jest wielki rozwój tylko w tym okresie rekinów słodkowodnych. Ryby dwudyszne i trzonopłetwe przeżywały okres swojego rozwoju, ale znacznie ustępowały liczebnością wyżej wymienionym grupom. Pojawiły się pierwsze przejściowce. W związku z postępującą suchością klimatu mocno podupadają w permie płazy z grupy labiryntodontów, a kilka pokrewnych im rzędów wymiera. Natomiast bardzo bujny rozwój przeżywają gady, szczególnie gady ssakokształtne, wśród których w późnym permie pojawiają się najwięksi lądowi (3-4 metry długości) drapieżcy, np. Inostrancevia i Dimetrodon. Jednocześnie wiele grup prymitywnych kotylozaurów oraz pierwsze wodne gady – mezozaury – wymierają.
- Włodzimierz Mizerski, Stanisław Orłowski, 2005: Geologia historyczna dla geografów. PWN
- Stanisław Orłowski, Michał Szulczewski, 1990: Geologia historyczna. Wydawnictwa Geologiczne.
← mln lat temu Perm |
←4,6 mld | 541 | 485 | 443 | 419 | 359 | 299 | 252 | 201 | 145 | 66 | 23 | 2 |
- W lewych kolumnach znajdują się eony; prawa kolumna: pogrubionym tekstem zaznaczone są ery; zwykłym tekstem zaznaczone są okresy
|
Hadeik (4,567 – 4,0 mld lat temu) | |
---|
Archaik (4,0 – 2,5 mld lat temu) | - Eoarchaik (4 – 3,6 mld lat temu)
- Paleoarchaik (3,6 – 3,2 mld lat temu)
- Mezoarchaik (3,2 – 2,8 mld lat temu)
- Neoarchaik (2,8 – 2,5 mld lat temu)
|
---|
Proterozoik (2,5 mld lat temu – 538,8 mln lat temu) | - Paleoproterozoik (2,5 – 1,6 mld lat temu)
- Sider (2,5 – 2,3 mld lat temu)
- Riak (2,3 – 2,05 mld lat temu)
- Orosir (2,05 – 1,8 mld lat temu)
- Stater (1,8 – 1,6 mld lat temu)
- Mezoproterozoik (1,6 – 1 mld lat temu)
- Kalim (1,6 – 1,4 mld lat temu)
- Ektas (1,4 – 1,2 mld lat temu)
- Sten (1,2 – 1 mld lat temu)
- Neoproterozoik (1 mld lat temu – 542 mln lat temu)
- Ton (1 mld lat temu – 720 mln lat temu)
- Kriogen (720 – 635 mln lat temu)
- Ediakar (635 – 538,8 mln lat temu)
|
---|
- Poziomo zaznaczono ery; W lewych kolumnach znajdują się okresy; prawa kolumna: pogrubionym tekstem zaznaczone są epoki; zwykłym tekstem zaznaczone są wieki
Kambr (538,8 – 485,4 mln lat temu) | - Terenew (538,8 – 521 mln lat temu)
- Fortun (538,8 – 529 mln lat temu)
- wiek 2 (529 – 521 mln lat temu)
- Epoka 2 (521 – 509 mln lat temu)
- wiek 3 (521 – 514 mln lat temu)
- wiek 4 (514 – 509 mln lat temu)
- Miaoling (509 – 497 mln lat temu)
- Wuliuan (509 – 504,5 mln lat temu)
- Drum (504,5 – 500,5 mln lat temu)
- Gużang (500,5 – 497 mln lat temu)
- Furong (497 – 485,4 mln lat temu)
- Paib (497 – 494 mln lat temu)
- Dziangszan (494 – 489,5 mln lat temu)
- wiek 10 (489,5 – 485,4 mln lat temu)
|
---|
Ordowik (485,4 – 443,8 mln lat temu) | - Wczesny ordowik (485,4 – 470,0 mln lat temu)
- Tremadok (485,4 – 477,7 mln lat temu)
- Flo (477,7 – 470,0 mln lat temu)
- Ordowik środkowy (470,0 – 458,4 mln lat temu)
- Daping (470,0 – 467,3 mln lat temu)
- Darriwil (467,3 – 458,4 mln lat temu)
- Ordowik późny (458,4 – 443,8 mln lat temu)
- Sandb (458,4 – 453,0 mln lat temu)
- Kat (453,0 – 445,2 mln lat temu)
- Hirnant (445,2 – 443,8 mln lat temu)
|
---|
Sylur (443,8 – 419,2 mln lat temu) | - Landower (443,8 – 433,4 mln lat temu)
- Ruddan (443,8 – 440,8 mln lat temu)
- Aeron (440,8 – 438,5 mln lat temu)
- Telicz (438,5 – 433,4 mln lat temu)
- Wenlok (433,4 – 427,4 mln lat temu)
- Szejnwud (433,4 – 430,5 mln lat temu)
- Homer (430,5 – 427,4 mln lat temu)
- Ludlow (427,4 – 423,0 mln lat temu)
- Gorst (427,4 – 425,6 mln lat temu)
- Ludford (425,6 – 423,0 mln lat temu)
- Przydol (423,0 – 419,2 mln lat temu)
|
---|
Dewon (419,2 – 358,9 mln lat temu) | - Wczesny dewon (419,2 – 393,3 mln lat temu)
- Lochkow (419,2 – 410,8 mln lat temu)
- Prag (410,8 – 407,6 mln lat temu)
- Ems (407,6 – 393,3 mln lat temu)
- Dewon środkowy (393,3 – 382,7 mln lat temu)
- Eifel (393,3 – 387,7 mln lat temu)
- Żywet (387,7 – 382,7 mln lat temu)
- Dewon późny (382,7 – 358,9 mln lat temu)
- Fran (382,7 – 372,2 mln lat temu)
- Famen (372,2 – 358,9 mln lat temu)
|
---|
Karbon (358,9 – 298,9 mln lat temu) | - Missisip (358,9 – 323,2 mln lat temu)
- Wczesny missisip/Turnej (358,9 – 346,7 mln lat temu)
- Środkowy missisip/Wizen (346,7 – 330,9 mln lat temu)
- Późny missisip/Serpuchow (330,9 – 323,2 mln lat temu)
- Pensylwan (323,2 – 298,9 mln lat temu)
- Wczesny pensylwan/Baszkir (323,2 – 315,2 mln lat temu)
- Środkowy pensylwan/Moskow (315,2 – 307,0 mln lat temu)
- Późny pensylwan (307,0 – 298,9 mln lat temu): Kasimow (307,0 – 303,7 mln lat temu)
- Gżel (303,7 – 298,9 mln lat temu)
|
---|
Perm (298,9 – 251,9 mln lat temu) | - Cisural (298,9 – 273,0 mln lat temu)
- Assel (298,9 – 293,5 mln lat temu)
- Sakmar (293,5 – 290,1 mln lat temu)
- Artinsk (290,1 – 283,5 mln lat temu)
- Kungur (283,5 – 273,0 mln lat temu)
- Gwadalup (273,0 – 259,5 mln lat temu)
- Road (273,0 – 266,9 mln lat temu)
- Word (266,9 – 264,3 mln lat temu)
- Kapitan (264,3 – 259,5 mln lat temu)
- Loping (259,5 – 251,9 mln lat temu)
- Wucziaping (259,5 – 254,1 mln lat temu)
- Czangsing (254,1 – 251,9 mln lat temu)
|
---|
Trias (251,9 – 201,3 mln lat temu) | - Wczesny trias (251,9 – 247,2 mln lat temu)
- Ind (251,9 – 251,2 mln lat temu)
- Olenek (251,2 – 247,2 mln lat temu)
- Środkowy trias (247,2 – 235 mln lat temu)
- Anizyk (247,2 – 242 mln lat temu)
- Ladyn (242 – 237 mln lat temu)
- Późny trias (237 – 201,3 mln lat temu)
- Karnik (237 – 227 mln lat temu)
- Noryk (227 – 208,5 mln lat temu)
- Retyk (208,5 – 201,4 mln lat temu)
|
---|
Jura (201,4 – 145,0 mln lat temu) | - Jura wczesna (201,4 – 174,7 mln lat temu)
- Hettang (201,4 – 199,5 mln lat temu)
- Synemur (199,5 – 192,9 mln lat temu)
- Pliensbach (192,9 – 184,2 mln lat temu)
- Toark (184,2 – 174,7 mln lat temu)
- Jura środkowa (174,7 – 161,5 mln lat temu)
- Aalen (174,7 – 170,9 mln lat temu)
- Bajos (170,9 – 168,2 mln lat temu)
- Baton (168,2 – 165,3 mln lat temu)
- Kelowej (165,3 – 161,5 mln lat temu)
- Jura późna (161,5 – 145,0 mln lat temu)
- Oksford (161,5 – 154,8 mln lat temu)
- Kimeryd (154,8 – 149,2 mln lat temu)
- Tyton (149,2 – 145,0 mln lat temu)
|
---|
Kreda (145,0 – 66 mln lat temu) | - Wczesna kreda (145,0 – 100,5 mln lat temu)
- Berrias (145,0 – 139,8 mln lat temu)
- Walanżyn (139,8 – 132,6 mln lat temu)
- Hoteryw (132,6 – 125,77 mln lat temu)
- Barrem (125,77 – 121,4 mln lat temu)
- Apt (121,4 – 113,0 mln lat temu)
- Alb (113,0 – 100,5 mln lat temu)
- Późna kreda (100,5 – 66 mln lat temu)
- Cenoman (100,5 – 93,9 mln lat temu)
- Turon (93,9 – 89,8 mln lat temu)
- Koniak (89,8 – 86,3 mln lat temu)
- Santon (86,3 – 83,6 mln lat temu)
- Kampan (83,6 – 72,1 mln lat temu)
- Mastrycht (72,1 – 66 mln lat temu)
|
---|
Paleogen (66 – 23,03 mln lat temu) | - Paleocen (66 – 56 mln lat temu)
- Dan (66 – 61,6 mln lat temu)
- Zeland (61,6 – 59,2 mln lat temu)
- Tanet (59,2 – 56 mln lat temu)
- Eocen (56 – 33,9 mln lat temu)
- Iprez (56 – 47,8 mln lat temu)
- Lutet (47,8 – 41,2 mln lat temu)
- Barton (41,2 – 37,71 mln lat temu)
- Priabon (37,71 – 33,9 mln lat temu)
- Oligocen (33,9 – 23,03 mln lat temu)
- Rupel (33,9 – 27,82 mln lat temu)
- Szat (27,82 – 23,03 mln lat temu)
|
---|
Neogen (23,03 – 2,58 mln lat temu) | - Miocen (23,03 – 5,332 mln lat temu)
- Akwitan (23,03 – 20,44 mln lat temu)
- Burdygał (20,44 – 15,97 mln lat temu)
- Lang (15,97 – 13,82 mln lat temu)
- Serrawal (13,82 – 11,63 mln lat temu)
- Torton (11,63 – 7,246 mln lat temu)
- Messyn (7,246 – 5,333 mln lat temu)
- Pliocen (5,333 – 2,58 mln lat temu)
- Zankl (5,333 – 3,600 mln lat temu)
- Piacent (3,600 – 2,58 mln lat temu)
|
---|
Czwartorzęd (2,58 mln lat temu – dziś) | - Plejstocen (2,58 mln lat temu – 11,7 tys. lat temu)
- Gelas (2,58 – 1,80 mln lat temu)
- Kalabr (1,80 mln lat temu – 774 tys. lat temu)
- Chiban (774 – 129 tys. lat temu)
- Późny plejstocen (129 – 11,7 tys. lat temu)
- Holocen (11,7 tys. lat temu – dziś)
- Grenland (11,7 – 8,2 tys. lat temu)
- Northgrip (8,2 – 4,2 tys. lat temu)
- Megalaj (4,2 tys. – dziś)
|
---|