Ormianie – Wikipedia, wolna encyklopedia

Ormianie
Ilustracja
Od lewej:
Tigranes Wielki, św. Grzegorz Oświeciciel, Iwan Ajwazowski, William Saroyan, Wiktor Ambarcumian i Tigran Petrosjan
Populacja

2010: 10–11 mln (szac.)

Miejsce zamieszkania

Armenia:   3 026 900 (2013 r.)[1]
Rosja:   1 500 000[2]
Stany Zjednoczone:   1 100 000
Francja:   700 000
Iran:   500 000[3]
Gruzja:   250 000
Syria:   190 000
Liban:   140 000
Górski Karabach[4]:   120 000
Ameryka Południowa:   150 000
Ukraina:   100 000
Turcja:   60 000[5]
Polska:   30 000-70 000
Jordania:   70 000
Kanada:   40 505
Grecja:   35 000
Bułgaria:   10 832
Irak:   10 000
Izrael:   9800
Hiszpania:   8333 (2006)
Egipt:   8200
Reszta świata:   100 000

Język

ormiański

Religia
Chrześcijaństwo
Apostolski Kościół Ormiański
Kościół katolicki obrządku ormiańskiego
Ormiański Kościół Ewangelicki
Prawosławie
Pokrewne

Indoeuropejczycy

Dwóch ormiańskich chłopców, 1893

Ormianie (orm. Հայեր, Hajér) – naród indoeuropejski zamieszkujący początkowo obszar Zakaukazia i Wyżyny Armeńskiej, posługujący się językiem ormiańskim. W wyniku wielowiekowych emigracji z terenów rdzennych etnicznie oraz ludobójstwa dokonanego przez Turków u schyłku XIX (masakry hamidiańskie) i na początku XX wieku (ludobójstwo Ormian), częściowo rozproszeni, tworzą 10-milionową diasporę. Jednym z filarów tożsamości Ormian jest przynależność do jednego z trzech głównych Kościołów ormiańskich. Ormianie to starożytny naród, mający prawie 2500-letnią historię[6]. Jednocześnie to najstarszy chrześcijański naród na świecie – chrzest przyjęli w 301 r. n.e.[7]

Ormianie czy Armeńczycy?[edytuj | edytuj kod]

Chociaż w języku polskim funkcjonuje określenie „Armeńczycy”, to jednak na określenie narodu właściwa jest forma tradycyjna – „Ormianie”, ukształtowana w czasie wielowiekowej obecności Ormian na terenach Rzeczypospolitej. Formę „Armeńczycy” należy stosować wyłącznie na określenie obywateli Republiki Armenii[8].

Język ormiański[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Język ormiański.

Religia[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Chrześcijaństwo ormiańskie.

Wyróżnia się trzy nurty Kościołów ormiańskich:

  1. Apostolski Kościół Ormiański (Narodowy), na który składają się cztery patriarchaty:
  2. Kościół katolicki obrządku ormiańskiego – siedziba patriarchatu w Bzommar – Liban.
  3. Ormiański Kościół Ewangelicki – zbiorcza nazwa licznych ormiańskich denominacji protestanckich.

Mała grupa Ormian żyjąca głównie w Turcji znana jako Hemshin(inne języki) wyznaje Islam w jego sunnickiej wersji.[9]

Literatura ormiańska[edytuj | edytuj kod]

Diaspora ormiańska
 Osobny artykuł: Literatura ormiańska.

Sztuka ormiańska[edytuj | edytuj kod]

Sztuka ormiańska rozwijała się już od IV w. i nawiązywała do bizantyjskiego kręgu kulturowego. W starożytności powstały też ważne dzieła historyczne i poetyckie (Agathangełos, Buzandaran Patmutiunk, Łazarz z Parpi, Ełisze — Elizeusz, itd). Wcześniej uważano, że najstarsze ormiańskie tradycje historyczne spisane zostały w Historii Armenii Mojżesza z Chorenu, jednak późniejsze odkrycia wskazują, że datuje się ona na koniec VIII lub początek IX w.[10]

Muzyka ormiańska[edytuj | edytuj kod]

Starożytna i średniowieczna muzyka ormiańska była jednogłosowa. Jej głównymi nurtami były śpiewy ludowe, pieśni gusanów[11] i pieśni sakralne. W liturgii kościelnej ważną rolę odgrywają tzw. szarakany (czyli hymny), z których najstarsze pochodzą jeszcze z V w. Popularna stała się grupa System of a Down. Artyści tego zespołu są pochodzenia ormiańskiego, łączą elementy metalu, rocka i muzyki ludowej Armenii, w swoich tekstach niejednokrotnie podejmują kwestie ludobójstwa Ormian w 1915 r.

Kuchnia ormiańska[edytuj | edytuj kod]

 Główny artykuł: Kuchnia ormiańska.

Kuchnia ormiańska wpisuje się w tradycję kuchni starożytnej Azji. Istnieje od ponad trzech tysięcy lat. Pomimo klęsk, wraz z kulturą i religią zachowały się tradycje kuchni narodowej Ormian. Jest ona bardzo różnorodna i aromatyczna. Nazwy niektórych potraw wywodzą się z połączenia nazwy samej potrawy i naczynia, w którym ją przyrządzano.

Przygotowanie potraw wymaga dużo wysiłku i jest czasochłonne. Inną cechą kuchni ormiańskiej jest ogromna waga przywiązywana do kolejności przygotowania, która najbardziej objawia się w wyrobach cukierniczych (np. wielowarstwowa pachlawa[12] lub gatha), tzn. całą pracę dzieli się na kilka części, w których przygotowuje się mniejsze składniki, a dopiero później łączy się je w jedną całość. W bardzo szczególny sposób przyrządza się również potrawy mleczne (np. spas, kathnow) oraz zupy z dodatkiem mięsa mielonego. Sekret tkwi w kolejności przyprawiania potraw.

W kuchni ormiańskiej bardzo ważną rolę odgrywają szaszłyki, chleb ormiański (lawasz[13]), a także warzywa i owoce, bowiem wykorzystuje się je do wyrobów konserwowanych lub suszy.

Święta ormiańskie[edytuj | edytuj kod]

Kalendarz Kościoła ormiańskiego oparty jest na kalendarzu gregoriańskim. Jedynie Ormiański patriarchat Jerozolimy używa kalendarza juliańskiego[14].

Rachuba lat w Kościele ormiańskim zaczyna się od 7 grudnia 552 r., czyli od II synodu w Dvin i nosi nazwę: Wielkiej Ery Armenii.

Nor Tari (Nowy Rok)[edytuj | edytuj kod]

W XVII wieku, za pontyfikatu Katolikosa Simeona Jerewanckiego 1 stycznia został przyjęty za pierwszy dzień Nowego Roku. Jednak już dużo wcześniej w różnych częściach Armenii dzień ten był obchodzony jako początek Nowego Roku. 31 grudnia spożywana jest w Armenii tradycyjna, noworoczna kolacja. Przy stole zbiera się cała rodzina, zaś wraz z przywitaniem Nowego Roku głowa rodziny podnosi toast życząc całej rodzinie pomyślności w nadchodzącym roku. Po złożeniu życzeń następuje rozdanie prezentów spod choinki. W tym dniu goście są szczególnie mile widziani.

Surb Cnund (Dzrorhneq) 6 stycznia (Boże Narodzenie)[edytuj | edytuj kod]

Boże Narodzenie jest jednym z najważniejszych świąt Kościoła Ormiańskiego. Obchodzi się je 6 stycznia jako Narodziny i Chrzciny Jezusa. Między 1 a 6 stycznia w domach zostawia się płomyk na znak jedności między Nowym Rokiem a Bożym Narodzeniem. W Kościele Apostolskim już 5 stycznia podczas mszy podaje się promyk światła. Natomiast 6 stycznia po mszy w wodach Jordanu obchodzi się symboliczne Chrzciny Syna Bożego, pod nazwą „dzrorhneq” (święcenie wody). Podczas tej ceremonii kapłan umieszcza w wodzie krzyż i dodaje krople „meronu” (mikstura przygotowana z oleju wielokwiatowego). Następnie święconą wodę rozdaje wśród wszystkich wiernych.

Trndez[edytuj | edytuj kod]

13 lutego obchodzi się w Armenii Trndez (Tiarn Aradż – Tirodżn endaradż: Witanie Pana). Tego dnia wieczorem ludzie palą ogniska i skaczą nad ogniem, w taki sposób jakby wyrzucają problemy, choroby itp. do ognia w ten sposób oczyszczają się zarówno duchowo jak i fizycznie. Owa tradycja przetrwała jeszcze z czasów przedchrześcijańskich. Po chrzcie Armenii (301) r. owa tradycja przetrwała, przekształciła się jednak w uroczystość Witania Pana.

Wardananc Ton (Święto Wardananc)[edytuj | edytuj kod]

W roku 451 u brzegów rzeki Txmut w wiosce Awarajr, miała miejsce bitwa pod Awarajr. W obronie ojczyzny i świętej wiary oddali życie niemal wszyscy ormiańscy żołnierze wraz z dowódcą armii, Wardanem Mamikonianem. W ten sposób dołączyli do grona świętych, a rocznicę bitwy włączono do kalendarza Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego.

Święto Wardananc obchodzi się pierwszego tygodnia Barekiendana (początek wielkiego postu) pierwszego tygodnia w czwartek (tzw. tłusty czwartek). „Wardananc Ton” jest nie tylko obchodzony jako święto kościelne, lecz jest również świętem państwowym. W tym dniu organizowane są uroczystości patriotyczne.

Cechaspanutjan Zoheri Hishataki (Dzień poświęcony pamięci Ofiar Ludobójstwa)[edytuj | edytuj kod]

Co roku 24 kwietnia tysiące Ormian udają się na poderewańskie wzgórze Cicernakaberd, by oddać hołd ofiarom ludobójstwa Ormian.

 Osobny artykuł: Ludobójstwo Ormian.

Cachkazard[edytuj | edytuj kod]

Siódma niedziela wielkiego postu nazywana jest Cachkazardem. Kościół ormiański uznaje ten dzień za pamiątkę przywitania w Jezusa w Jerozolimie gałązkami drzewa oliwnego. Dawniej przystrajano tego dnia kościoły gałązkami drzew, natomiast współcześnie gałązki są błogosławione i rozdawane wśród wiernych.

Surb Zatik (Harutjun) (Zmartwychwstanie)[edytuj | edytuj kod]

Jedno z najważniejszych świąt kościelnych. W dniu Surb Zatik świętuje się zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa.

Tradycją towarzyszącą temu świętu jest malowanie jajek. Jajko maluje się czerwonym barwnikiem. Według świętego Grzegorza z Tatev jajko jest symbolem świata. Skorupa zewnętrzna jest metaforą nieba, białko – wody, żółtko – ziemi. Zaś czerwony barwnik przypomina, że cały świat został ocalony krwią Chrystusa.

Surb Hambardzman (wiczaki) Ton (Święto Wniebowstąpienia)[edytuj | edytuj kod]

Po czterdziestu dniach Zmartwychwstania świętuje się wniebowstąpienie Chrystusa. Ten dzień również jest znany pod nazwą „losowania dobrej przyszłości”.

Słynni Ormianie[edytuj | edytuj kod]

Do słynnych Ormian i osób pochodzenia ormiańskiego należą:

Wśród polskich Ormian i osób pochodzenia ormiańskiego można wymienić takie postaci, jak:

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ National Statistical Service of the Republic of Armenia: The Demographic Handbook of Armenia, 2013 – Part 2. Population. [dostęp 2014-04-11]. (ang.).
  2. ↑ 2002 Rosyjski spis powszechny zarejestrował 1 130 491 Ormian (0,78% populacji).
  3. ↑ Encyclopedia Orientu podaje, że 500 000 mieszkańców Iranu należy do Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego.
  4. ↑ Państwa nieuznawane. De facto niezależne, ale de jure w Azerbejdżanie. Prawie wszyscy Ormianie mieszkają w Górskim Karabachu.
  5. ↑ name="https://web.archive.org/web/20100501063653/http://www.todayszaman.com/tz-web/detaylar.do?load=detay&link=161291 www.todayszaman.com: Turkish "Foreign Ministry: 89,000 minorities live in Turkey" "Containing detailed statistics about the minority groups in Turkey, the report reveals that 45,000 of approximately 60,000 Armenians reside in İstanbul">www.todayszaman.com: Turkish "Foreign Ministry: 89,000 minorities live in Turkey" "Containing detailed statistics about the minority groups in Turkey, the report reveals that 45,000 of approximately 60,000 Armenians reside in İstanbul.". todayszaman.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-05-01)].
  6. ↑ Poezja armeńska antologia od starożytności do lat 70. [online], multikulturalny, 1 sierpnia 2018 [dostęp 2021-01-19] (pol.).
  7. ↑ Data tradycyjna: nowsze badania wskazują, że mogło to być w 313 lub 314 r. (K. Stopka, Armenia Christiana. Unionistyczna polityka Konstantynopola i Rzymu a tożsamość chrześcijaństwa ormiańskiego (IV – XV w.), Kraków 2002, ISBN 83-88857-34-7.)
  8. ↑ Czy przymiotnikiem od nazwy „Armenia” jest „armeński”, czy „ormiański”? [online] [dostęp 2021-02-12] (pol.).
  9. ↑ The Hemshin: A Community of Armenians Who Became Muslims – Asbarez.com [online] [dostęp 2024-01-05] (ang.).
  10. ↑ Krzysztof Stopka, Armenia Christiana. Unionistyczna polityka Konstantynopola i Rzymu a tożsamość chrześcijaństwa ormiańskiego (IV-XV w.), Kraków: PAU, 2002, ISBN 83-88857-34-7, OCLC 68667720.
  11. ↑ gusan – ludowy poeta i kompozytor
  12. ↑ Odpowiednik polskich faworków
  13. ↑ Duszone warzywa (papryka, bakłażan, pomidory) – 250 g, oraz ryż – 200 g, delikatnie przyprawione, zawinięte w cienki chleb
  14. ↑ Armenian Church Calendar. [dostęp 2024-01-10]. (ang.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Arakel z Tebryzu, Księga dziejów, Warszawa 1981.
  • Balzer O., Sądownictwo ormiańskie w średniowiecznym Lwowie, Lwów 1909.
  • Barącz S., Żywoty sławnych Ormian w Polsce, Lwów 1856.
  • Barącz. S., Rys dziejów ormiańskich, Tarnopol 1869.
  • Drabina J., Religie na ziemiach Polski i Litwy w średniowieczu, Kraków 1989.
  • Gromnicki T., Ormianie w Polsce, ich historia, prawa i przywileje, Warszawa 1889.
  • Kaczmarczyk Z., Grzegorz Wielki (2. poł. XIV w.), biskup ormiański lwowski,[w:] Polski słownik biograficzny, t. 9, Wrocław-Warszawa-Kraków 1960-1961, s. 81-82.
  • Lechicki C., Kościół ormiański w Polsce. (Zarys historyczny), Lwów 1928.
  • Modzelewska B., Grzegorz zw. Wielki arcybiskup,[w:] Encyklopedia katolicka, t. 6, Lublin 1993, s. 343.
  • Obertyński Z., Ormianie,[w:] Historia Kościoła w Polsce, t. 1, cz. 1, Poznań-Warszawa 1974, s. 256-258.
  • Roszko K., Braun J., Katalog rękopisów ormiańskich i gruzińskich, Warszawa 1958.
  • Stopka K., Odpust bocheński z 1354 roku i jego ormiański kontekst,[w:] Polska i jej sąsiedzi w późnym średniowieczu, pod red. K. Ożoga i S. Szczura, Kraków 2002, s. 50-80.
  • Stopka K., Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej, Kraków 2000.
  • Stefanowicz K., Życie i twórczość Antoniego Stefanowicza, Biul. Orm. Tow. Kult. 48/49, 2007, Kraków, s. 36-46.
  • Stefanowicz K., Życie i twórczość Kajetana Stefanowicza, Biul. Orm. Tow. Kult. 50/51, 2007. Kraków, s. 42-60.
  • Stefanowicz Krzysztof, Rotmistrz Kajetan Stefanowicz, Sowiniec-Półrocznik Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 34/35, czerwiec-grudzień 2009, s. 81-86.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ormianie&oldid=73132113”