Olsza – Wikipedia, wolna encyklopedia

Olsza
Ilustracja
Morfologia olszy czarnej
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

bukowce

Rodzina

brzozowate

Rodzaj

olsza

Nazwa systematyczna
Alnus Mill.
Gard. Dict. Abr. ed. 4. 28 Jan 1754[3]
Typ nomenklatoryczny

A. glutinosa (L.) Gaertn[3]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Olsza, olcha[4] (Alnus Mill.) – rodzaj drzew i krzewów z rodziny brzozowatych (Betulaceae A. Gray). Według różnych źródeł zalicza się do niego od 25[5] do 41[6]–44[7] gatunków. Występują one naturalnie w strefie umiarkowanej i borealnej półkuli północnej, na wschodzie ich zasięg występowania dociera do indyjskiego stanu Asam, Azji Południowo-Wschodniej[8][5] i Japonii, gdzie rośnie 10 gatunków[9]. Najdalej na południe sięga A. acuminata, rosnąca w Ameryce Południowej w kolumbijskich Andach[8][9]. W Europie rośnie 5 gatunków[9], z czego w Polsce trzy: olsza czarna A. glutinosa, olsza szara A. incana i olsza zielona A. alnobetula (poza tym status gatunku nadawany jest introdukowanej i zadomowionej olszy pomarszczonej A. rugosa[10], w innych ujęciach mającej status podgatunku olszy szarej A. incana subsp. rugosa[11].

Gatunki z tego rodzaju rosną często na siedliskach wilgotnych i zalewowych. Wykorzystywane jest ich drewno, cenione ze względu na łatwość obróbki i trwałość, w tym odporność na gnicie w wodzie. Wyrabiano z niego m.in. węgiel drzewny i proch. Drzewa sadzone są w celu rekultywacji słabych i zniszczonych gruntów, jako ozdobne, bywają też wykorzystywane jako lecznicze.

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Pokrój olszy czarnej (A. glutinosa)
Pokrój
Zrzucające liście drzewa lub krzewy. Osiągają zwykle niezbyt okazałe rozmiary, do największych gatunków należy chińska A. cremastogyne (do 40 m wysokości) i olsza czarna (do 35 m wysokości)[12]. Pędy i kora zwykle ciemno zabarwione[9], czasem szara, za młodu gładka, z licznymi okrągłymi lub eliptycznymi przetchlinkami[13]. Korzenie mają brodawki, które w symbiozie z bakteriami wiążą azot atmosferyczny[14], zwykle zasiedlone przez nie korzenie są czerwone i spęczniałe[9]. Skupienia brodawek korzeniowych mogą osiągać u tego rodzaju wielkość jabłek[15]. Pąki zwykle na trzonkach[12][9], okryte 3–6 łuskami, dość duże, czasem lepkie, zaostrzone lub tępe[13].
Liście
Naprzemianległe, pojedyncze[14]. Blaszka liściowa jest eliptyczna, jajowata lub okrągława[13], piłkowana lub ząbkowana na brzegu, często podwójnie, rzadko całobrzega[14][13]. Przylistki drobne, łuskowate, szybko opadające[13].
Kwiaty
Promieniste, jednopłciowe, zebrane w zwisające kotki o cylindrycznym kształcie. Poszczególne kwiaty są bardzo drobne i pozbawione okwiatu[12]. Kwiatostany męskie mają postać zwisających, wąskich kotek[13]. Zbudowane są z licznych segmentów, z których każdy składa się z 3–5 przysadek i 3 pojedynczych kwiatów. Poszczególne kwiaty zawierają po cztery pręciki z czerwonymi zwykle pylnikami[9]. Kwiaty żeńskie wyrastają pojedynczo lub w parach w kątach łuskowatych przysadek tworząc zredukowany kwiatostan typu wierzchotka wsparty czterema podsadkami. Wierzchotki te tworzą szyszkokształtny kwiatostan złożony. Poszczególne kwiaty żeńskie zawierają dwukomorową zalążnię z pojedynczym zalążkiem i słupek z dwoma nitkowatymi szyjkami[13].
Owoce
Spłaszczone orzeszki z błoniastymi lub papierzastymi skrzydełkami[13], stąd mające postać drobnych skrzydlaków[5]. W czasie owocowania osie kwiatostanów wraz ze zrośniętymi z sobą podsadkami i podkwiatkami drewnieją i tworzą niewielkie „szyszki”, które wiszą na drzewach zwykle długo po wysypaniu się owoców[15].

Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]

Rośliny z tego rodzaju są jednopienne i wiatropylne[13]. Kwitną wiosną lub jesienią (sekcje Cremastogyna i Clethropsis). Wszystkie gatunki olszy mają brodawki korzeniowe, w których żyją bakterie promieniowce z rodzaju Actinomycetes, mające zdolność asymilowania wolnego (atmosferycznego) azotu. Dzięki temu mogą zasiedlać gleby ubogie i bagienne. Większość gatunków rośnie na siedliskach wilgotnych, mokrych lub zalewanych – wzdłuż brzegów rzek i jezior. Rośliny z tego rodzaju zasiedlają odsłoniętą glebę po zalewach lub uwalnianą spod ustępujących lodowców[9]. Podrodzaj subg. Alnobetula obejmuje gatunki krzewów zaadaptowane do klimatu chłodnego[5], w tym stanowiące w wielu miejscach istotny komponent lasotundry[16].

Systematyka[edytuj | edytuj kod]

Liść olszy szarej (A. incana)
Kora olszy japońskiej (A. japonica)
Kwiatostany meskie i żeńskie olszy czarnej (A. glutinosa)
Owoce olszy czerwonej (Alnus rubra)
Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny brzozowate z rzędu bukowców. W obrębie rodziny zaliczany do podrodziny Betuloideae Arnott, jako takson siostrzany rodzaju brzoza Betula[2].

Lista gatunków[6][12]

Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]

  • W przemyśle do produkcji sklejki. Jest to doskonałe drewno w obróbce stąd wykorzystywane bywa m.in. w rzeźbiarstwie[8].
  • Ze względu na odporność na gnicie drewno olszy wykorzystywane jest w konstrukcjach podwodnych (na olszach zbudowano m.in. Wenecję i Amsterdam)[9].
  • Wykorzystywana jest w lutnictwie do wyrobu pudeł instrumentów strunowych[9], w tym wykorzystywane były do wyrobu skrzypiec przez Antonio Stradivariego[8].
  • Drewno używane jest do budowy stępek łodzi i jachtów drewnianych[8].
  • Drewno wykorzystywane było do wyrobu węgla drzewnego i prochu[8].
  • Olsza wykorzystywana jest do zalesiania nieużytków o niskiej zawartości azotu w glebie, w tym poprzemysłowych[12], olsza szara uprawiana bywa jako przedplon[17].
  • Szybko rosnąca i zachowująca długo liście jesienią olsza sercowata stosowana jest do tworzenia pasów wiatrochronnych[9].
  • Niektóre gatunki wykorzystywane były jako lecznicze[8].
  • Rzadko bywają sadzone jako ozdobne[12].
  • Drewno olszy czerwonej uchodzi za najbardziej wartościowe drewno stosowane do wędzenia ryb[8].

Zagrożenia i ochrona[edytuj | edytuj kod]

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych jest wymienionych 28 gatunków olszy – 19 z nich ma status gatunków najmniejszej troski, po jednym jest uznanych za bliski zagrożenia i krytycznie zagrożony[18].

Gatunek Status zagrożenia Tendencja populacji
Alnus acuminata nieznana
Alnus cordata stabilna
Alnus cremastogyne stabilna
Alnus fauriei nieznana
Alnus ferdinandi-coburgii nieznana
Alnus firma nieznana
Alnus formosana stabilna
Alnus glutinosa stabilna
Alnus hakkodensis nieznana
Alnus henryi nieznana
Alnus hirsuta nieznana
Alnus incana stabilna
Alnus japonica stabilna
Alnus jorullensis stabilna
Alnus mandshurica nieznana
Alnus maritima nieznana
Alnus maximowiczii nieznana
Alnus nepalensis stabilna
Alnus nitida stabilna
Alnus oblongifolia stabilna
Alnus orientalis nieznana
Alnus pendula stabilna
Alnus rhombifolia stabilna
Alnus rubra stabilna
Alnus serrulata stabilna
Alnus serrulatoides nieznana
Alnus sieboldiana nieznana
Alnus trabeculosa stabilna

Obecność w kulturze i symbolice[edytuj | edytuj kod]

  • W mitologii greckiej była drzewem poświęconym Foroneusowi – wynalazcy ognia.
  • W tradycji niemieckiej pojawia się Olchowa Kobieta (Else, Elsa, Elise), która najpierw kusi, a później karze mężczyzn zmieniając się we włochate stworzenie.
  • Ballada Johanna Wolfganga von Goethego zatytułowana jest "Król Olch", chociaż tytuł ten jest dyskusyjny, gdyż jej duński pierwowzór mówi o królu elfów.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-01] (ang.).
  3. ↑ a b Alnus. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2016-06-09]. (ang.).
  4. ↑ Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. wydanie II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 596. ISBN 83-214-1305-6.
  5. ↑ a b c d Alnus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2013-02-25]. (ang.).
  6. ↑ a b Alnus Mill.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-04-30].
  7. ↑ Alnus. The Plant List. [dostęp 2016-06-09]. (ang.).
  8. ↑ a b c d e f g h David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 33, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  9. ↑ a b c d e f g h i j k Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 122. ISBN 0-333-73003-8.
  10. ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 30, ISBN 978-83-62975-45-7.
  11. ↑ Alnus incana subsp. rugosa. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-04-15].
  12. ↑ a b c d e f Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste A–B. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1991, s. 189-207. ISBN 83-01-10135-0.
  13. ↑ a b c d e f g h i Maria Gostyńska-Jakuszewska, Betulaceae, Brzozowate, [w:] Adam Jasiewicz (red.), Flora Polski. Rośliny naczyniowe, t. III, Kraków: PAN, 1992, s. 14, ISBN 83-85444-06-8.
  14. ↑ a b c Alnus. Plantes et botanique. [dostęp 2016-06-09]. (fr.).
  15. ↑ a b Wielka encyklopedia przyrody. Rośliny kwiatowe. 1. Warszawa: Muza S.A., 1998, s. 98. ISBN 83-7079-778-4.
  16. ↑ L. S. Berg: Przyroda ZSRR. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962, s. 27–30.
  17. ↑ Olsza szara. MojeDrzewa.pl. [dostęp 2016-06-09]. (pol.).
  18. ↑ Alnus. The IUCN Red List of Threatened Species. Version 2015-4. [dostęp 2016-06-09]. (ang.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Olsza&oldid=73142709”