Mobilna komora gazowa – Wikipedia, wolna encyklopedia

Mobilna komora gazowa (niem. Gaswagen; ros. душегубка, trans. duszegubka, w dosłownym tłumaczeniu „zabójca dusz”) – samochód ciężarowy przystosowany do użytku jako komora gazowa. Podczas II wojny światowej i Holokaustu nazistowskie Niemcy opracowały i wykorzystywały na szeroką skalę mobilne komory gazowe jako metodę eksterminacji więźniów (głównie Polaków, Romów i Żydów) w okupowanej Polsce, Jugosławii i na zachodnich obszarach Związku Radzieckiego, a także w innych, opanowanych przez Wehrmacht regionach Europy^[2][3]. Mniej znany pozostaje fakt, że podczas Wielkiego terroru sowieckie NKWD również mordowało więźniów we własnych ruchomych komorach gazowych.

Nazistowskie Niemcy[edytuj | edytuj kod]

Wykorzystanie przez Niemców mobilnych komór gazowych do mordowania Żydów, Polaków, Romów, osób chorych psychicznie i innych więźniów na terenach okupowanych w czasie II wojny światowej zostało zapoczątkowane w ramach Akcji T4 w 1939 roku. Niemiecki Kriminaltechnisches Institut der Sicherheitspolizei podlegający pod Reichssicherheitshauptamt (RSHA) zdecydował o gazowaniu ofiar tlenkiem węgla^[4]. W październiku 1939 roku hitlerowcy rozpoczęli gazowanie więźniów w Forcie VII w Poznaniu. Pierwszymi ofiarami byli polscy i żydowscy więźniowie zakładów dla chorych psychicznie^[5]. Świadkowie podają, że od grudnia 1939 roku w ruchomych komorach gazowych zabijano więźniów na Pomorzu, Prusach Wschodnich i w Generalnym Gubernatorstwie^[6]. Specjalne samochody zostały zbudowane dla Sonderkommando Lange, a ich użycie miało przyspieszyć proces likwidacji więźniów. Zamiast transportować ofiary do komór gazowych, komory gazowe były przywożone do ofiar. Najprawdopodobniej zostały one opracowane przez specjalistów z Referatu II D RSHA. Ruchome komory gazowe działały na takich samych zasadach jak stacjonarne komory gazowe: przez gumowy wąż kierowca wypuszczał czysty tlenek węgla ze stalowych butli do szczelnej, specjalnej komory, która miała kształt zwykłej paki samochodu dostawczego, umieszczonej na jego ramie. Pojazdy te z zewnątrz niczym nie różniły się od normalnych furgonetek, a ponadto w celu ukrycia ich przeznaczenia oznaczono je oficjalnie jako Kaiser’s Kaffee Geschäft („Kawiarnia Kajzera”). Na początku wojny nie nazywano ich jeszcze „ruchomymi komorami gazowymi”, lecz Sonder-Wagen lub Spezialwagen (samochody specjalne), a także Entlausungswagen (samochody do odwszawiania)^[6][7]. Sonderkommando Lange zamordowało przy ich użyciu pacjentów wielu szpitali w Kraju Warty w 1940 roku: hitlerowcy przyjeżdżali do placówki, zbierali pacjentów, ładowali ich do „samochodów dostawczych” i gazowali w drodze na miejsce pogrzebania ciał^[8]. Tylko od 21 maja do 8 czerwca 1940 roku Sonderkommando Lange zabiło 1558 chorych psychicznie z obozu koncentracyjnego Soldau^[9].

W sierpniu 1941 roku szef SS Heinrich Himmler wziął udział w zorganizowanej przez Arthura Nebe demonstracji masowego rozstrzelania Żydów w Mińsku, po której zwymiotował. Odzyskując opanowanie nad sobą, Himmler zdecydował, że należy znaleźć alternatywne metody zabijania^[10]. Nakazał Nebe zbadać bardziej „wygodne” sposoby uśmiercania ludzi, mniej stresujące dla zabójców, aby ci nie stali się w przyszłości zagrożeniem dla niemieckiego społeczeństwa. Nebe postanowił przeprowadzić swoje eksperymenty, mordując pacjentów radzieckich szpitali psychiatrycznych, najpierw przy użyciu materiałów wybuchowych w pobliżu Mińska, a następnie spalinami samochodowymi w Mohylewie^[11]. Eksperymenty Nebego doprowadziły do opracowania nowego modelu mobilnej komory gazowej, wykorzystującej spaliny samochodowe kierowane zakręconą rurą wydechową do wnętrza pojazdu^[12].

Ruchome komory gazowe były używane przez hitlerowców, zwłaszcza w obozie zagłady w Chełmnie, do czasu opracowania stacjonarnych komór gazowych jako skuteczniejszej metody jednoczesnego zabijania dużej liczby ludzi. W mobilnej komorze gazowej pod Chełmnem zginęła m.in. grupa czeskich dzieci ze wsi Lidice, wymordowana w odwecie za zamach na Reinharda Heydricha^[13][14].

W Europie Wschodniej i na Bałkanach Einsatzgruppen używały dwóch modeli mobilnych komór gazowych: zbudowanej na bazie ciężarówki Opel Blitz, która ważyła 3,5 tony, oraz większego samochodu Saurer, o ciężarze 7 ton^[15]. W Belgradzie samochód był znany jako „dušegupka”, a w okupowanych częściach ZSRR podobnie, jako „duszegubka”; w obu przypadkach słowo to oznacza dosłownie „zabójca dusz” lub „eksterminator”^[16]. W większości przypadków ofiary zostały uduszone – zatrute tlenkiem węgla i toksynami zawartymi w spalinach podczas przewożenia do wąwozów lub celowo wykopanych dołów w celu masowego pogrzebania ciał^[17].

Zastosowanie mobilnych komór gazowych miało dwie wady:

• było powolne – niektóre ofiary umierały przez dwadzieścia minut;
• było głośne – kierowcy słyszeli krzyki ofiar, które ich rozpraszały i niepokoiły^[17].

Ponadto zdarzały się przypadki, kiedy niektóre ofiary wciąż żyły po przybyciu do masowego grobu i oprawcy musieli powtórzyć procedurę gazowania^[17].

Do czerwca 1942 roku główny producent mobilnych komór gazowych, Gaubschat Fahrzeugwerke GmbH, dostarczył do Einsatzgruppen 20 samochodów w dwóch wersjach (mieszczącej 30–50 więźniów oraz 70–100 ofiar), z 30 zamówionych w tym przedsiębiorstwie^[18]. Do końca wojny nie zachował się żaden egzemplarz. Istnienie mobilnych komór gazowych po raz pierwszy wyszło na jaw w 1943 roku podczas procesu kolaborantów hitlerowskich, którzy brali udział w zagazowaniu około 30–60 cywilów w Krasnodarze: 21 i 22 sierpnia 1942 roku członkowie Sonderkommando 10a Einsatzgruppe D, przy wsparciu miejscowych kolaborantów, zamordowali około 2000 Żydów. Od 30 do 60 Żydów uciekających z miejsca kaźni złapano potem i uduszono w mobilnych komorach gazowych. Ponadto Einsatzgruppe D wymordowało tą samą metodą tysiące radzieckich cywilów, w tym pacjentów szpitali psychiatrycznych i Romów w rejonie Krasnodaru^[19]. Całkowita liczba zabitych przez mobilne komory gazowe jest nieznana^[20], lecz Muzeum Żydowskie w Pradze szacuje, że od grudnia 1941 do czerwca 1942 roku zginęło w nich ok. 97 000 ludzi^[21].

Związek Radziecki[edytuj | edytuj kod]

Podczas Wielkiego terroru w Związku Radzieckim, szef oddziału administracyjno-gospodarczego NKWD obwodu moskiewskiego Isaj Berg używał specjalnie przystosowanej, szczelnej furgonetki do gazowania więźniów na zasadzie eksperymentalnej^[22]. Więźniowie byli gazowani w drodze do Butowa, tzw. strzelnicy wojskowej, gdzie NKWD na ogół rozstrzeliwało więźniów i grzebało ich ciała^[23]. Zgodnie z zeznaniami złożonymi przez oficera NKWD Nikołaja Charitonowa w 1956 roku, Isaj Berg odegrał kluczową rolę w opracowaniu mobilnych komór gazowych^[24]. Berg został szefem wydziału administracyjno-ekonomicznego w moskiewskim NKWD latem 1937 roku^[25]. W październiku tego roku powierzono mu nadzór nad strzelnicą Butowo^[24]. Berg musiał przygotować to miejsce na masowe egzekucje więźniów z Moskwy i zapewnić, że egzekucje te przebiegną sprawnie^[26]. Zgodnie z zeznaniami złożonymi w 1956 roku przez Fiodora Szczesnokowa, członka ekipy egzekucyjnej Berga, jego oddział używał ciężarówek wyposażonych w zawory, przez które można było kierować gaz do wnętrza pojazdów. Przesłuchania ujawniły także, że więźniowie byli rozbierani do naga, związywani, kneblowani i wrzucani do ciężarówek; ich przedmioty osobiste kradziono^[24]. Berg został aresztowany 3 sierpnia 1938 roku^[27] i skazany na śmierć za udział w „kontrrewolucyjnej organizacji konspiracyjnej w ramach NKWD”, a następnie stracony 3 marca 1939 roku^[24].

Skala używania w ZSRR ruchomych komór gazowych jest nieznana. Tomasz Kizny zakłada, że były one używane, gdy Berg nadzorował egzekucje (od października 1937 do 4 sierpnia 1938 roku). Wskazują na to wykopaliska archeologiczne przeprowadzone w 1997 roku, w ramach których ekshumowano 59 zwłok, należących do osób najprawdopodobniej zamordowanych za czasów Berga. Tylko cztery szkielety miały przestrzeliny w czaszkach, co skłania Kiznego do wniosku, że przynajmniej część ofiar została zagazowana^[24].

Spór o „twórcę” mobilnej komory gazowej[edytuj | edytuj kod]

Rosyjska dziennikarka opozycyjna Jewgienija Albac utrzymuje, że mobilne komory gazowe były „radzieckim wynalazkiem”^[28]. Z kolei Kizny ich „wynalazcą” nazywa Berga^[24]. Natomiast historycy Holokaustu, tacy jak Henry Friedlander, twierdzą, że mobilne komory gazowe zostały wynalezione w 1940 roku^[8]. Katrin Reichelt wymienia Alberta Widmanna i Arthura Nebe jako tych, którzy wynaleźli metodę zabijania ludzi w samochodach dostawczych przez ich spaliny kierowane do środka. Szczegóły modyfikacji samochodów zostały opracowane przez Waltera Rauffa, Friedricha Pradela i Harry’ego Wentritta^[29]. Matthias Beer nazywa mobilne komory gazowe „specjalnym produktem III Rzeszy”^[30]. Robert Gellately zwraca uwagę, że podczas Akcji T4 w okupowanej Polsce nazistowscy zbrodniarze poszukiwali bardziej efektywnego oraz tajnego procesu zabijania i w ten sposób „wynaleźli pierwszą furgonetkę z gazem, która rozpoczęła działalność w Kraju Warty 15 stycznia 1940 roku pod kierunkiem Herberta Langego”^[31]. Zauważa również, że „władze sowieckie czasami używały furgonetki z gazem (duszegubka), jak w Moskwie w latach trzydziestych XX wieku, ale żeby odpowiedzieć na pytanie, na jaką skalę, potrzeba dalszych badań. Używali krematoriów do usuwania tysięcy ciał, lecz nie mieli komór gazowych”^[32].

Odniesienia w kulturze[edytuj | edytuj kod]

Zobacz multimedia związane z tematem: Mobilna komora gazowa

Mobilne komory gazowe są szeroko omawiane w niektórych wywiadach zawartych w filmie Claude’a Lanzmanna Shoah^[33]. Scena zamordowania w ruchomej komorze gazowej czeskich dzieci pojawiła się w filmie fabularnym Lidice z 2011 roku^[34].

Kontur mobilnej komory gazowej ukazany jest także na płaskorzeźbie na Pomniku Ofiar Faszyzmu w Lesie Rzuchowskim^[35].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

• Mobilne krematorium

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

• Yevgenia Albats. KGB: The State Within a State. The secret police and its hold on Russia’s past, present and future. „International Affairs”. 72, 1995. London: Tauris. (ang.). 
• Michael Alberti: Die Verfolgung und Vernichtung der Juden im Reichsgau Wartheland 1939-1945. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag, 2006. ISBN 978-3-447-05167-5. (niem.).
• Paul R. Bartrop: The Holocaust: An Encyclopedia and Document Collection. T. 1. Santa Barbara: ABC-CLIO, 2017. ISBN 978-1-4408-4084-5. (ang.).
• Mathias Beer. Die Entwicklung der Gaswagen beim Mord an den Juden. „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte”. 35, s. 403–417, 1987. (niem.). 
• Christopher Browning: The Path to Genocide: Essays on Launching the Final Solution. Cambridge: Cambridge University Press, 1992. ISBN 978-0521558785. (ang.).
• Timothy J. Colton: Moscow: Governing the Socialist Metropolis. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1995. ISBN 978-0-674-58749-6. (ang.).
• Henry Friedlander: The Origins of Nazi Genocide: From Euthanasia to the Final Solution. Chapel Hill: Univ. of North Carolina Press, 1997. ISBN 978-0-8078-4675-9. (ang.).
• Robert Gellately: Lenin, Stalin, and Hitler: The Age of Social Catastrophe. New York: Knopf, 2007. ISBN 978-1400032136. (ang.).
• Tomasz Kizny, Dominique Roynette: La grande terreur en URSS 1937–1938. Lausanne: Noir sur Blanc, 2013. ISBN 978-2-88250-303-9. (fr.).
• The gas-vans (3. 'A new and better method of killing had to be found’). W: Ernst Klee, Willi Dressen, Volker Riess: The Good Old Days: The Holocaust As Seen by Its Perpetrators and Bystanders. Konecky Konecky, 1991. ISBN 1-56852-133-2. (ang.).
• Guenter Lewy: The Nazi Persecution of the Gypsies. Oxford: Oxford University Press, 2000. ISBN 0-19-512556-8. (ang.).
• Peter Longerich: Heinrich Himmler: A Life. Oxford: Oxford University Press, 2012. ISBN 978-0-19-959232-6. (ang.).
• Catherine Merridale: Night of Stone: Death and Memory in Twentieth-Century Russia. New York: Penguin, 2002. ISBN 978-0-14-200063-2. (ang.).
• The Gas Vans (Appendix I). W: Patrick Montague: Chełmno and the Holocaust: The History of Hitler’s First Death Camp. Univ. of North Carolina Press, 2012. ISBN 978-0807835272. (ang.).
• Katrin Reichelt: Handbuch des Antisemitismus. Judenfeindschaft in Geschichte und Gegenwart. T. 4. München: De Gruyter Saur, 2011. DOI: 10.1515/9783110255140. (niem.).
• Alexander Vatlin: Agents of Terror: Ordinary Men and Extraordinary Violence in Stalin’s Secret Police. Madison, Wisconsin: University of Wisconsin Press, 2016. ISBN 978-0-299-31080-6. (ang.).
• Kurt Wallach: Man’s Inhumanity To Man. Lulu.com, 2020. ISBN 978-1678104627. (ang.).