Masakra w Dynowie (1939) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Masakra w Dynowie (1939)
Państwo

Polska pod okupacją III Rzeszy

Miejsce

Dynów

Data

od 15 do 28 września 1939

Liczba zabitych

200-600 osób

Typ ataku

masowy mord

Sprawca

III Rzesza

Położenie na mapie Polski w 1939
Mapa konturowa Polski w 1939, na dole znajduje się punkt z opisem „miejsce zdarzenia”
Ziemia49°48′53″N 22°13′54″E/49,814722 22,231667

Masakra w Dynowie (1939) – pogrom żydowskiej ludności Dynowa dokonany przez funkcjonariuszy niemieckich Einsatzgruppen podczas kampanii wrześniowej 1939 roku.

Masakra w Dynowie była elementem szerszego planu realizowanego przez kierownictwo III Rzeszy, zmierzającego do sprowokowania masowego exodusu polskich Żydów na obszary znajdujące się pod okupacją sowiecką. W połowie września 1939 funkcjonariusze tzw. Einsatzkommando 1/I zamordowali w Dynowie kilkuset Żydów – mieszkańców miasta oraz uciekinierów z innych regionów Polski (źródła podają różne daty tych wydarzeń). Co najmniej kilkadziesiąt ofiar zostało spalonych żywcem w miejscowej synagodze. Pod koniec września 1939 pozostałych przy życiu dynowskich Żydów przepędzono wpław przez San do strefy okupowanej przez Armię Czerwoną.

Preludium[edytuj | edytuj kod]

W wyniku zwycięskiej kampanii wrześniowej pod kontrolą Niemiec znalazły się tereny zachodniej i centralnej Polski, zamieszkiwane przez 2,2 mln Żydów[1]. Dla nazistowskich przywódców, którzy z rasizmu i antysemityzmu uczynili rdzeń swej ideologii, była to sytuacja wysoce niepożądana[2]. W pierwszej fazie wojny władze III Rzeszy rozważały rozmaite warianty „rozwiązania kwestii żydowskiej”. Jeszcze przed zakończeniem kampanii wrześniowej SS-Gruppenführer Reinhard Heydrich, szef służb bezpieczeństwa III Rzeszy, zaproponował, aby wysiedlić polskich Żydów na ziemie wschodniej Polski, które zgodnie z zapisami układu Ribbentrop-Mołotow miały znaleźć się pod okupacją ZSRR. Plan ten został najprawdopodobniej zaakceptowany przez naczelne dowództwo Wehrmachtu. Może o tym świadczyć chociażby dyrektywa z 12 września 1939, skierowana przez generała Eduarda Wagnera (Generalnego Kwatermistrza Wojsk Lądowych) do dowództwa Grupy Armii „Południe”, zawierająca rozkaz „wywiezienia za San” wszystkich Żydów z polskiej części Górnego Śląska. Jednocześnie chcąc przyspieszyć masowy exodus ludności żydowskiej do strefy sowieckiej, Niemcy rozpoczęli brutalne pogromy i wysiedlenia[2][3]. Szczególną rolę w tej akcji odegrały tzw. Einsatzgruppen – specjalne grupy operacyjne niemieckiej służby bezpieczeństwa i policji bezpieczeństwa, podążające w ślad za oddziałami regularnej armii z zadaniem „zwalczania wszystkich wrogich Rzeszy i Niemcom elementów na tyłach walczących wojsk” oraz „ujęcia osób niepewnych pod względem politycznym”.

Plan wysiedlenia polskich Żydów na tereny zajęte przez Armię Czerwoną nie został ostatecznie zrealizowany – m.in. z powodu niechęci władz sowieckich do przyjmowania tak wielkiej liczby uchodźców. Zanim jednak Sowieci uszczelnili granicę, funkcjonariusze Einsatzgruppen zdążyli wypędzić tysiące Żydów za Bug i San. Niemcy dopuścili się przy tym szeregu mordów, rabunków, gwałtów i podpaleń. Szczególnie brutalny przebieg miało zwłaszcza wypędzanie ludności żydowskiej z terenów południowej Polski (Górny Śląsk, Małopolska), gdzie operowała Einsatzgruppe I dowodzona przez SS-Brigadeführera Bruno Streckenbacha. Jeden z pododdziałów tej grupy – Einsatzkommando 3/I dowodzone przez SS-Sturmbanführera dr Alfreda Hasselberga – na samym tylko odcinku między Sandomierzem a Jarosławiem wypędził za San ok. 18 tys. Żydów[4]. Licznych zbrodni dopuściły się także inne pododdziały grupy Streckenbacha. Punktem kulminacyjnym niemieckiej akcji stały się masowe mordy na żydowskiej ludności Przemyśla (16-19 września)[5]. Nieco wcześniej ofiarą pogromu padli natomiast Żydzi z Dynowa[4].

Przebieg masakry[edytuj | edytuj kod]

13 września 1939 roku oddziały Wehrmachtu wkroczyły do Dynowa[6]. Niedługo później do miasta dotarło tzw. Einsatzkommando 1/I. Był to jeden z pododdziałów grupy Streckenbacha, złożony w większości z byłych funkcjonariuszy placówki Gestapo w Weimarze. Jednostką dowodził SS-Sturmbannführer Ludwig Hahn[7][8]. Esesmani natychmiast przystąpili do mordowania i terroryzowania żydowskiej społeczności Dynowa. W zależności od źródła podawane są jednak różne daty rozpoczęcia pogromu. Większość autorów, opierając się m.in. na zeznaniach żydowskich świadków, podaje, że Einsatzkommando pojawiło się w mieście w pierwszym dniu żydowskiego święta Rosz ha-Szana – tj. 14 września[9][10][11][12]. W niektórych źródłach można jednak znaleźć informację, iż masakra rozpoczęła się 15 września[13] lub 18 września[6].

Po przybyciu do Dynowa podwładni Hahna rozpoczęli łapankę na ulicach miasta, wymierzoną w mężczyzn narodowości żydowskiej. Ze względu na fakt, iż Żydzi próbowali kryć się w budynkach, Niemcy zaczęli się także wdzierać do domów i mieszkań. Wszystkich zatrzymanych gromadzono na podwórzu miejscowej szkoły powszechnej. Po pewnym czasie Żydów zaprowadzono do jednej ze szkolnych sal, po czym w godzinach wieczornych załadowano do samochodów ciężarowych i wywieziono w nieznane. Niemcy oświadczyli żydowskim kobietom, że mężczyzn zabrano na roboty do Jawornika Ruskiego[10]. W rzeczywistości wywożono ich do podmiejskiego lasu Żurawiec lub na tzw. Plebańskie Pole, położone nieopodal ul. ks. Józefa Ożoga (na tyłach plebanii katolickiej parafii św. Wawrzyńca). Tam w świetle reflektorów samochodowych ofiary ustawiano w rzędach po 10 osób, po czym rozstrzeliwano ogniem broni maszynowej[10][14]. Zamordowanych pogrzebano na miejscu kaźni, przysypując ich ciała cienką warstwą ziemi[14]. Tej nocy ofiarą egzekucji padło co najmniej 150-170 Żydów[10][11]. Masakrę przeżył jedynie kupiec Jakob Guttman, który udał zabitego, a po odejściu oprawców uciekł na drugą stronę Sanu[10].

Pogrom był kontynuowany również następnego dnia. Esesmani wdarli się wówczas do miejscowej synagogi, gdzie zebrali rodały i książki na jeden stos, oblali benzyną i podpalili. Ogniem zajęła się najpierw cała synagoga, a następnie dwa pobliskie domy modlitwy wraz z rodałami i księgozbiorem pism talmudycznych. Sacher Grünbaum, świadek tych wydarzeń, zeznał, że do płonącej synagogi Niemcy wrzucili dwóch młodych Żydów – Israela Kehra (pomocnika piekarskiego) i Józefa Rogela (cholewkarza)[15]. W wielu innych źródłach można jednak znaleźć informację, że tego dnia Niemcy spalili żywcem w synagodze co najmniej 50 Żydów[11][12][13]. Niektórzy autorzy szacowali nawet liczbę zamordowanych w ten sposób ofiar na blisko 200[6]. Żydów usiłujących uciec z płonącej bożnicy esesmani mieli wrzucać do pobliskiej studni, którą później zasypali wraz z ciałami ofiar[16].

Łącznie w trakcie kilkudniowej masakry Niemcy zamordowali w Dynowie kilkuset Żydów. Dokładna liczba ofiar nie jest znana. Najbardziej ostrożne szacunki mówią o blisko 200 zamordowanych[11][12][4]. W niektórych źródłach liczba ofiar jest jednak szacowana w przedziale od 300[12] do 600[6]. W gronie zamordowanych znaleźli się zarówno miejscowi Żydzi, jak też uchodźcy z innych miast – Brzozowa, Gorlic, Jasła, Krosna i Nowego Sącza[10][11]. Ofiarami pogromu byli głównie mężczyźni, choć w gronie zamordowanych znalazła się także pewna liczba kobiet i dzieci[12]. Ponadto we wrześniu 1939 Niemcy zamordowali na terenie Dynowa co najmniej 9 Polaków – w tym sześciu mieszkańców miasta (pięciu mężczyzn i kobietę) oraz dwóch żołnierzy WP przebranych w ubrania cywilne[17].

Ostatni akt pogromu nastąpił 28 września 1939, w pierwszy dzień żydowskiego święta Sukkot. Tego dnia policjant gminny ogłosił przy dźwiękach bębna, iż niemieckie władze zarządziły, aby Żydzi w ciągu 15 minut zgromadzili się na dynowskim rynku. Nie podano celu tego zgromadzenia, opornym zagrożono natomiast karą śmierci[15]. Gdy wszyscy Żydzi zgromadzili się w wyznaczonym miejscu, rynek został otoczony przez funkcjonariuszy SS i policji niemieckiej. Około 1500 Żydów[13] (w większości kobiety i dzieci) uformowano w kolumnę, po czym przy dźwiękach orkiestry pognano nad brzeg Sanu. Niemcy strzelając na postrach w powietrze zmusili następnie wszystkich Żydów, aby przeszli wpław przez rzekę, na tereny okupowane przez Armię Czerwoną. Ze względu na fakt, iż woda była w tym miejscu głęboka, a nurt bystry, co najmniej kilka starszych kobiet utonęło podczas przeprawy[8][15]. Żydzi, którzy przeszli na drugi brzeg Sanu zostali otoczeni przez sowieckich żołnierzy. Mokrzy i zziębnięci przez całą dobę musieli oczekiwać pod gołym niebem na decyzję o swoim losie. Ostatecznie większość z nich wywieziono w głąb ZSRR[13]. Pozostawione w Dynowie żydowskie mienie przepadło[15].

Epilog[edytuj | edytuj kod]

Po wydarzeniach z 28 września w Dynowie pozostały jedynie dwie rodziny żydowskie. Zostały one później wywiezione do getta w Brzozowie[13].

W 1940 roku gmina żydowska w Krośnie uzyskała zgodę władz okupacyjnych na ekshumację ofiar masakry oraz złożenie ich ciał w zbiorowych mogiłach na nowym cmentarzu żydowskim przy ul. Karolówka w Dynowie. Po wojnie na cmentarzu wzniesiono pomnik ku czci dynowskich ofiar Holocaustu[12][14].

Ludwig Hahn przeżył wojnę. Przed zachodnioniemieckim sądem stanął dopiero w 1972 roku, lecz w akcie oskarżenia nie ujęto czynów popełnionych przez oskarżonego w trakcie kampanii wrześniowej 1939 roku. Ostatecznie Hahn został uznany winnym zarządzenia egzekucji 100 więźniów warszawskiego Pawiaka i skazany na karę 12 lat pozbawienia wolności. W kolejnym procesie, dotyczącym tym razem jego udziału w masowych deportacjach warszawskich Żydów do obozu zagłady w Treblince, został skazany na karę dożywotniego pozbawienia wolności (1975). Po upływie 8 lat Hahn został jednak zwolniony z więzienia z przyczyn zdrowotnych (choroba nowotworowa)[18]. Zmarł 10 listopada 1986.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Bardach, Leśnodorski i Pietrzak 1977 ↓, s. 596.
  2. ↑ a b Böhler 2009 ↓, s. 233.
  3. ↑ Böhler 2011 ↓, s. 244–245.
  4. ↑ a b c Böhler 2011 ↓, s. 245.
  5. ↑ Böhler, Mallmann i Matthäus 2009 ↓, s. 90.
  6. ↑ a b c d Dynów 2003 ↓, s. 23.
  7. ↑ Böhler, Mallmann i Matthäus 2009 ↓, s. 22 i 142.
  8. ↑ a b Radziwończyk 1966 ↓, s. 53–54.
  9. ↑ Böhler 2009 ↓, s. 230.
  10. ↑ a b c d e f Böhler, Mallmann i Matthäus 2009 ↓, s. 143.
  11. ↑ a b c d e Datner 1967 ↓, s. 392.
  12. ↑ a b c d e f Rejestr 1983 ↓, s. 25.
  13. ↑ a b c d e Dynów – społeczność żydowska przed 1989. sztetl.org.pl. [dostęp 2014-06-12].
  14. ↑ a b c Plebańskie Pole przy ul. ks. Józefa Ożoga – miejsce egzekucji. sztetl.org.pl. [dostęp 2014-06-12].
  15. ↑ a b c d Böhler, Mallmann i Matthäus 2009 ↓, s. 144.
  16. ↑ Synagoga w Dynowie – miejsce egzekucji. sztetl.org.pl. [dostęp 2014-06-12].
  17. ↑ Rejestr 1983 ↓, s. 26.
  18. ↑ Kopka 2007 ↓, s. 100.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Masakra_w_Dynowie_(1939)&oldid=72682089”