French
DeutschJęzyk gyyz – Wikipedia, wolna encyklopedia
Język gyyz (także: geez, ge’ez) – język z grupy etiopskich (etiosemickich), używany w królestwie Aksum w mowie i piśmie od IV wieku. Między XI a XIX wiekiem był to język literacki, obecnie jest jedynie językiem liturgicznym Ortodoksyjnego Kościoła Etiopskiego.
Tradycja etiopska wskazuje na jego pochodzenie od przybyłego z terenów królestwa Saby, posiadającego hegemonię w królestwie Aksum ludu Agazjan.
Ze współcześnie używanych języków największe podobieństwo do gyyz wykazuje język tigrinia, używany na terenach z grubsza pokrywających się z obszarem dawnego królestwa Aksum.
Wyróżnia się trzy okresy rozwoju języka gyyz w literaturze:
- język inskrypcji aksumskich (do ok. IV w. n.e.)
- język przekładów z greki (w tym Biblii) sprzed roku 1000
- język z okresu po roku 1000 – głównie w kronikach cesarskich
Pismo[edytuj | edytuj kod]
Fonetyka[edytuj | edytuj kod]
Spółgłoski[edytuj | edytuj kod]
| wargowe | zębowe | boczne | twardo- podniebienne | miękko- podniebienne | labio- welarne | języczkowe | gardłowe | krtaniowe | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| zwarte | bezdźwięczne | p | t | k | kʷ | ʾ [ʔ] | ||||
| dźwięczne | b | d | g [ɡ] | gʷ [ɡʷ] | ||||||
| emfatyczne | ṗ [pʼ] | ṭ [tʼ] | q [q, kʼ] | qʷ [qʷ, kʷʼ] | ||||||
| szczelinowe | bezdźwięczne | f | s | ś [ɬ] | ḫʷ [χʷ] | ḫ [χ] | ḥ [ħ] | h | ||
| dźwięczne | z | ʿ [ʕ] | ||||||||
| emfatyczne | ṣ [ʦʼ] | ḍ [ɬʼ] | ||||||||
| nosowe | m | n | ||||||||
| półotwarte i płynne | w | l | y [j] | |||||||
| drżące | r | |||||||||
System spółgłoskowy gyyzu, podobnie jak innych języków etiopskich, wyróżnia się na tle języków semickich rozwojem spółgłosek labiowelarnych i glottalizowanych (emfatycznych). Charakterystyczny jest również brak [ġ] i [š].
Samogłoski[edytuj | edytuj kod]
Występuje 7 fonemów samogłoskowych: /a/, /u/, /i/, /ā/, /e/, /ə/, /o/. Nie ma dyftongów. Różnica między /a/ i /ā/ jest iloczasowa.
Akcent[edytuj | edytuj kod]
Rekonstrukcje systemu akcentowego gyyz są jedynie teoretyczne. Przyjmuje się, że czasowniki akcentowane były na przedostatniej, zaś rzeczowniki na ostatniej sylabie.
Gramatyka[edytuj | edytuj kod]
Rzeczowniki[edytuj | edytuj kod]
Większość rzeczowników tworzona jest od trójspółgłoskowego rdzenia przez zastosowanie określonego wzorca samogłoskowego i ewentualnie dołączenie afiksu. Np. wzorzec -a-ā-i służy do tworzenia nazw wykonawców czynności: nagādi „pielgrzym”, sakāri „pijak”.
Występują dwie liczby – pojedyncza i mnoga. Liczba mnoga jest tworzona przez sufiks (np. kāhən „kapłan” > kāhənāt „kapłani”) lub zmianę wokalizacji rdzenia (tzw. liczba mnoga łamana, łac. pluralis fractus np. dəngəl „dziewica” > danāgəl „dziewice”).
Istnieją dwa przypadki określane jako mianownik i biernik. Biernik tworzy się przez dodanie do mianownika końcówki -a.
Nie ma w gyyz kategorii określoności/nieokreśloności ani jej wykładników takich jak np. arabska nunacja.
,_15th_century_(The_S.S._Teacher%27s_Edition-The_Holy_Bible_-_Plate_XII,_1).jpg)
Czasowniki[edytuj | edytuj kod]
Czasowniki gyyz odmieniają się przez liczby i osoby w trzech koniugacjach: dwóch prefiksalnych i jednej sufiksalnej np. nagarku „powiedziałem”, 'anaggər „będę mówił”, 'angər „obym mówił”.
Nie ma w gyyz czasów w indoeuropejskim rozumieniu. Czasowniki wyrażają raczej aspekt dokonany bądź niedokonany czy też jednoczesność lub wielokrotność czynności, a nie umiejscowienie na osi czasu.
Podobnie jak w innych językach semickich czasowniki można modyfikować przez dodanie prefiksu np. od gabra „czynić” mamy: tagabra „być uczynionym”, agbara „kazać zrobić”, astagabra „przykładać się do zrobienia”.
Składnia[edytuj | edytuj kod]
Zdania z orzeczeniem imiennym tworzone są przy użyciu kopuły wə'ətu o znaczeniu „on, ten”. Zdania proste z orzeczeniem czasownikowym mają szyk VSO.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Witold K. Brzuski. Gramatyka języka gyyz (etiopskiego klasycznego). Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego: Warszawa 1972.
- В. П. Старинин. Эфиопский язык. Изд. „Наука”: Москва 1967.