Iryd – Wikipedia, wolna encyklopedia

Iryd
	osm ← iryd → platyna
	Wygląd
	srebrzystobiały
	; Widmo emisyjne irydu
	Ogólne informacje
Nazwa, symbol, l.a.	iryd, Ir, 77; (łac. iridium)
Grupa, okres, blok	9, 6, d
Stopień utlenienia	II, III, IV, VI
Właściwości metaliczne	metal przejściowy
Właściwości tlenków	średnio zasadowe
Masa atomowa	192,22 ± 0,01
Stan skupienia	stały
Gęstość	22420 kg/m³
Temperatura topnienia	2466 °C
Temperatura wrzenia	4428 °C
Numer CAS	7439-88-5
PubChem	23924
Właściwości atomowe
Promień; • atomowy; • walencyjny	; 135 (obl. 180) pm; 137 pm
Konfiguracja elektronowa	[Xe]4f145d76s2
Zapełnienie powłok	2, 8, 18, 32, 15, 2; (wizualizacja powłok)
Elektroujemność; • w skali Paulinga; • w skali Allreda	; 2,20; 1,55
Potencjały jonizacyjne	I 880 kJ/mol; II 1680 kJ/mol; III 2600 kJ/mol
Właściwości fizyczne
Ciepło parowania	605 kJ/mol
Ciepło topnienia	26,1 kJ/mol
Ciśnienie pary nasyconej	1,47 Pa (2716 K)
Konduktywność	19,7×106 S/m
Ciepło właściwe	130 J/(kg·K)
Przewodność cieplna	147 W/(m·K)
Układ krystalograficzny	regularny ściennie centrowany
Twardość; • w skali Mohsa	; 6,5
Prędkość dźwięku	4825 m/s (293,15 K)
Objętość molowa	8,52×10−6 m³/mol
Najbardziej stabilne izotopy
Niebezpieczeństwa
	Karta charakterystyki: dane zewnętrzne firmy Sigma-Aldrich [dostęp 2011-10-05]
	Globalnie zharmonizowany system; klasyfikacji i oznakowania chemikaliów
	Na podstawie podanej karty charakterystyki
Zwroty H	H228, H319
Zwroty P	P210, P305+P351+P338
	NFPA 704
Na podstawie; podanego źródła	0 2 3
	Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą; warunków normalnych (0 °C, 1013,25 hPa)
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Iryd (Ir, łac. iridium) – pierwiastek chemiczny, metal przejściowy. Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa iris oznaczającego tęczę.

Występowanie[edytuj | edytuj kod]

Iryd występuje w skorupie ziemskiej w ilości 0,001 ppm^[4]. Odkryty w 1803 r. przez Smithsona Tennanta. Najważniejszym minerałem irydu jest osmiryd – naturalny stop osmu i irydu. Drugim minerałem irydu jest platynoiryd – stop platyny i irydu. Większe ilości irydu – nawet ok. 0,5 ppm – znaleziono w osadach skalnych pochodzących z pogranicza kredy i trzeciorzędu – m.in. w osadach skalnych krateru Chicxulub położonego na półwyspie Jukatan w Meksyku, a także w wielu miejscach w Europie – w Danii, Hiszpanii czy we Włoszech^[5]. Takie anormalne stężenie ww. metalu jest przesłanką świadczącą, że pod koniec kredy z Ziemią zderzył się meteoryt lub planetoida, powodując wymieranie wielu organizmów, w tym dinozaurów. Iryd jest bowiem metalem często znajdowanym w obiektach kosmicznych, natomiast jego naturalna zawartość w skorupie ziemskiej jest bardzo niska.

Właściwości fizyczno-chemiczne[edytuj | edytuj kod]

Iryd jest twardym, kruchym srebrzystobiałym metalem. Należy do najcięższych pierwiastków – jego gęstość wynosi około 22000 kg/m³ (22 g/cm³). Jest metalem szlachetnym, jednym z najmniej reaktywnych pierwiastków chemicznych. W stanie standardowym (T = 298 K (25 °C), p = 1013 hPa) nie ulega działaniu tlenu, chloru, kwasów, ani zasad. Nie roztwarza go nawet tzw. woda królewska, czyli mieszanina kwasu azotowego z kwasem solnym (w stos. obj. 1:3), która atakuje takie szlachetne metale jak platyna czy złoto. W ten sposób możliwe jest oddzielenie irydu od innych metali szlachetnych, z którymi współwystępuje w przyrodzie (patrz wyżej). W podwyższonej temperaturze iryd reaguje z tlenem, tworząc tlenki – ditlenek irydu IrO₂ oraz tritlenek diirydu Ir₂O₃, które są nietrwałe i dysocjują w wyższych temperaturach na pierwiastki składowe. Niemetalem, z którym iryd reaguje najchętniej jest siarka, a także selen. Ma on podobne właściwości chemiczne do dwóch sąsiednich pierwiastków – osmu i platyny, z tego też powodu łączone one są w grupę noszącą nazwę platynowce ciężkie – w analogii do triady żelaza (Fe, Co, Ni) i platynowców lekkich (Ru, Rh, Pd).

Iryd, podobnie jak i pokrewne mu metale, łatwo tworzy liczne związki kompleksowe (koordynacyjne) z wieloma ligandami, zarówno prostymi (np. aniony i cząsteczki nieorganiczne), jak i złożonymi (np. duże cząsteczki organiczne). Kompleksy irydu, obok rodu czy platyny, mają szerokie zastosowanie w przemyśle.

Znaczenie biologiczne[edytuj | edytuj kod]

Działanie biologiczne irydu i jego związków jest słabo poznane. Prawdopodobnie nie jest tak szkodliwy, jak większość metali ciężkich, jednakże niektóre jego związki mogą być toksyczne.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Anomalia irydowa

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

↑ Podana wartość stanowi przybliżoną standardową względną masę atomową (ang. abridged standard atomic weight) publikowaną wraz ze standardową względną masą atomową, która wynosi 192,217 ± 0,002 (patrz: Thomas Prohaska i inni, Standard atomic weights of the elements 2021 (IUPAC Technical Report), „Pure and Applied Chemistry”, 94 (5), 2021, s. 573–600, DOI: 10.1515/pac-2019-0603 (ang.)).

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ ^a ^b David R.D.R. Lide David R.D.R. (red.), CRC Handbook of Chemistry and Physics, wyd. 90, Boca Raton: CRC Press, 2009, s. 4-18, ISBN 978-1-4200-9084-0 (ang.).
↑ Iridium (nr 209686) (ang.) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck) na obszar Stanów Zjednoczonych. [dostęp 2011-10-05]. (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)
↑ ThomasT. Prohaska ThomasT. i inni, Standard atomic weights of the elements 2021 (IUPAC Technical Report), „Pure and Applied Chemistry”, 94 (5), 2021, s. 573–600, DOI: 10.1515/pac-2019-0603 (ang.).
↑ Norman N.N.N. Greenwood Norman N.N.N., AlanA. Earnshaw AlanA., Chemistry of the Elements, wyd. 2, Oxford–Boston: Butterworth-Heinemann, 1997, s. 1113, ISBN 0-7506-3365-4 (ang.).
↑ AnnaA. Wieczorek AnnaA., TomaszT. Brachaniec TomaszT., Anomalie platynowców w historii Ziemi, „Acta Societatis Metheoriticae Polonorum”, 7, Polskie Towarzystwo Meteorytowe, 2016, s. 177-181 .

[3] Podana wartość stanowi przybliżoną standardową względną masę atomową (ang. abridged standard atomic weight) publikowaną wraz ze standardową względną masą atomową, która wynosi 192,217 ± 0,002 (patrz: Thomas Prohaska i inni, Standard atomic weights of the elements 2021 (IUPAC Technical Report), „Pure and Applied Chemistry”, 94 (5), 2021, s. 573–600, DOI: 10.1515/pac-2019-0603 (ang.)).

[CRC-1] David R.D.R. Lide David R.D.R. (red.), CRC Handbook of Chemistry and Physics, wyd. 90, Boca Raton: CRC Press, 2009, s. 4-18, ISBN 978-1-4200-9084-0 (ang.).

[Aldrich-US-2] Iridium (nr 209686) (ang.) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck) na obszar Stanów Zjednoczonych. [dostęp 2011-10-05]. (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)

[CIAAW-4] ThomasT. Prohaska ThomasT. i inni, Standard atomic weights of the elements 2021 (IUPAC Technical Report), „Pure and Applied Chemistry”, 94 (5), 2021, s. 573–600, DOI: 10.1515/pac-2019-0603 (ang.).

[greenwood-5] Norman N.N.N. Greenwood Norman N.N.N., AlanA. Earnshaw AlanA., Chemistry of the Elements, wyd. 2, Oxford–Boston: Butterworth-Heinemann, 1997, s. 1113, ISBN 0-7506-3365-4 (ang.).

[6] AnnaA. Wieczorek AnnaA., TomaszT. Brachaniec TomaszT., Anomalie platynowców w historii Ziemi, „Acta Societatis Metheoriticae Polonorum”, 7, Polskie Towarzystwo Meteorytowe, 2016, s. 177-181 .

[7] Alternatywnie do skandowców zalicza się często nie lutet i lorens, lecz lantan, aktyn oraz hipotetyczny unbiun.

[8] Budowa 8. okresu jest przedmiotem badań teoretycznych i dokładne umiejscowienie pierwiastków tego okresu w ramach układu okresowego jest niepewne.

[a]

[3]

[1]

[2]

[4]

[5]

[i]

[ii]