Indeks (film) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Indeks
Gatunek

psychologiczny, obyczajowy

Rok produkcji

1977

Data premiery

25 maja 1981

Kraj produkcji

Polska

Czas trwania

94 minuty

Reżyseria

Janusz Kijowski

Scenariusz

Janusz Kijowski

Muzyka

Jacek Bednarek

Zdjęcia

Krzysztof Wyszyński

Scenografia

Wojciech Wołyński

Kostiumy

Marek Mierzejewski

Montaż

Irena Choryńska

Produkcja

Zespół Filmowy Pryzmat – produkcja w 1977 roku
Zespół Filmowy X – produkcja w 1980 roku

Indeks (podtytuł Życie i twórczość Józefa M.) – polski film psychologiczno-obyczajowy z 1977 roku w reżyserii Janusza Kijowskiego. Fabularny debiut Kijowskiego, należący do nurtu kina moralnego niepokoju, ukazuje losy pokolenia studentów wchodzących w życie po 1968 roku na przykładzie dziesięciolecia z życia Józefa Monety, uczestnika protestów studenckich z marca 1968, który zostaje wyrzucony z uczelni i próbuje na nowo odnaleźć się w rzeczywistości Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Fabuła

[edytuj | edytuj kod]

Akcja filmu rozpoczyna się klamrą narracyjną. Józef Moneta, nauczyciel historii, agresywnym krokiem przemierza korytarze szkoły[1][2].

Niemal dekadę wcześniej, w 1968 roku, Józef jako student historii składa protest przeciwko wyrzuceniu z uniwersytetu kolegi ze studiów, Tomaszewskiego, który uczestniczył w demonstracjach z marca 1968 roku. Po agresywnej wymianie zdań z dziekanem wydziału historycznego porzuca dalsze studia. Decyzja Józefa zostaje przyjęta z dezaprobatą przez jego matkę, natomiast jego ojciec to alkoholik. Józef zatrudnia się jako robotnik w składzie węgla, gdzie jest traktowany z politowaniem. Doświadczenia w pracy z węglarzami opisuje w swoim tekście literackim, w którym dokumentuje śmierć jednego z nich, Chłopca, pod zwałami węgla. Próba literacka Monety zostaje zatrzymana z powodu opisu tego wydarzenia. Moneta rzuca także pracę w węglobloku[1][2].

Poszukując bezradnie źródła zarobku, miota się między przystosowaniem do konformistycznego środowiska – np. przeżywając upokarzającą dlań rozmowę z rodzicami swej pierwszej partnerki Marii, rady swoich ustawionych życiowo kolegów i przełożonych – a oburzeniem wobec wywieranych na niego nacisków. Gdy Maria wyjeżdża do Francji, Józef znajduje zrozumienie tylko u nowej partnerki, Darii. Spotyka się z nią po raz pierwszy na tajnych kompletach studentów historii, gdzie padają namiętne wypowiedzi o tym, jak nauczanie historii łatwo staje się wpajaniem ideologii i że konieczne jest stanięcie jednoznacznie po którejś stronie konfliktu. Wraz z rozwojem akcji Józef stacza się w alkoholizm. Podejmuje jednocześnie studia zaoczne. Na weselu swym i Darii rozmawia z Marią, która opowiada mu o tym, jak go zdradziła we Francji. Reżyser przychylny władzy (acz krytykujący Krzyżaków) zamierza nakręcić paradokumentalny film o węglarzu na podstawie scenariusza Monety i składa mu propozycję ekranizacji pod warunkiem zmian w scenariuszu. Podczas spaceru Józef spotyka wszystkie ważniejsze postaci ze swego życia, których zachowanie go dodatkowo upokarza. W furii Moneta zdobywa się na ostatni poryw buntu, brutalnie wypraszając wszystkie osoby i kończąc wesele[1][2].

W finale jako rozgoryczony nauczyciel historii Moneta staje się dodatkowym pośmiewiskiem, gdy jeden z uczniów krytykuje go za sztywną realizację programu. Dając mu się wypowiedzieć, Józef każe buntowniczemu uczniowi wyjść z klasy, po czym zabiera swój indeks uczniów i sam opuszcza pomieszczenie. Krocząc w kierunku pokoju nauczycielskiego, zrezygnowany rzuca indeksem o stół[1][2].

Obsada

[edytuj | edytuj kod]

Źródło: Filmpolski.pl[2]

Produkcja i cenzura

[edytuj | edytuj kod]
Janusz Kijowski, reżyser filmu (2010)

Indeks był wspólnym przedsięwzięciem oraz debiutem dyplomowym reżysera Janusza Kijowskiego i operatora kamery Krzysztofa Wyszyńskiego[3]. Realizowano go w Zespole Filmowym „Pryzmat”; Wyszyński jako operator zaznaczył swój styl dynamiczną pracą kamery, wszechogarniającą całą rzeczywistość wokół postaci Józefa Monety[4].

Ze względu na podjęcie przez reżysera drażliwego tematu politycznego Indeks został zatrzymany przez cenzurę PRL (zob. półkownik)[5]. Za Indeks, podobnie jak za inny film „Pryzmatu” Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz (1978) Stanisława Barei, zespół został rozwiązany[6]. Dopiero po burzliwej pozytywnej kolaudacji 13 października 1980 roku, kiedy na fali przełomu solidarnościowego filmowcy zażądali „zdjęcia z półki” zakazanego dotąd filmu[5], możliwa stała się dystrybucja Indeksu. Premierę miał 25 maja 1981 roku[2]. Ponieważ film Kijowskiego i Wyszyńskiego ukazał się na ekranach kin jako drugi, w wyniku nieporozumienia to rzeczywiście drugi film Kijowskiego, Kung-fu (1980), został nagrodzony za debiut na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych[3].

Odbiór

[edytuj | edytuj kod]

Ksiądz Henryk Jankowski jeszcze w 1981 roku, na fali euforii wokół wydarzeń sierpniowych, przyznawał Indeksowi szczególną rolę w przejściowej demokratyzacji kultury polskiej:

Film ten mianowicie dowodzi, iż nawet w warunkach trudnych, przy licznych ograniczeniach, można jednak stworzyć dzieło o tendencjach ideowych, niezgodnych z intencjami decydenta. […] Powstał nie tylko przecież wysiłkiem Kijowskiego, lecz przy życzliwej i odważnej, by tak rzec, pomocy innych ludzi, którzy cenili wartości wyższe niż tylko własna pomyślność, własny komfort i bezpieczeństwo[7].

W podobnym tonie pisał Jerzy Płażewski, argumentując na łamach pisma „Ekran”, że „w dobie, kiedy naród pazernie obsprawiał się na kredyt, [reżyser] zaproponował sugestywny model młodego bohatera, który oparł się pokusom ułatwionej konsumpcji”[8]. Innego zdania był Marek Haltof, który w artykule z 1997 roku wytknął Indeksowi (a także Kung-fu Kijowskiego) uproszczony i ledwo zarysowany portret psychologiczny bohaterów[9].

Tadeusz Lubelski pisał, że materiał fabularny scenariusza „nie był wprawdzie wysokiej próby, ale film zwracał uwagę ostrością obserwacji (pierwsza w polskim kinie scena namowy do współpracy z UB [Służbą Bezpieczeństwa]) i przewrotną ramą”[10]. Zdaniem Lubelskiego w finale bohater rozumiał, że „mimo swojej bezkompromisowości może być postrzegany jako jeden z »onych«”[10]. Według Marcina Marona na uwagę zasługują przede wszystkim dwie sceny. W scenie konspiracyjnej debaty między studentami historii dyskutanci dochodzą do wniosku, iż „opowiadanie o historii, nawet jako opis rzeczywistych faktów, to zawsze jakiś rodzaj interpretacji zależnej od doboru tych faktów. Opis nigdy nie jest obiektywny”[11]. Dlatego próbą buntu wobec PRL-owskiej dyktatury miałby być nie tyle opis, ile artystyczny bunt[11]. Druga ważna scena, podczas której bohater na weselu spotyka się ze wszystkimi skonfliktowanymi z nim postaciami, odstępuje od ogólnie realistycznej formy całego filmu, tym bardziej że padają w niej fragmenty Wyzwolenia Stanisława Wyspiańskiego – wykorzystane też w innym filmie kina moralnego niepokoju, Aktorach prowincjonalnych (1978) Agnieszki Holland[12]. Zdaniem Tomasza Jopkiewicza z „Kina” film Kijowskiego i Wyszyńskiego jest nasycony „przesadną emocjonalnością” charakterystyczną dla reżysera, lecz „dotyka wprost kwestii kluczowych”[13].

Nagrody filmowe

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: Filmpolski.pl[2]
Rok Festiwal/instytucja Nagroda Odbiorca
1981 Międzynarodowe Forum Filmowe „Człowiek-Praca-Twórczość” I nagroda Janusz Kijowski
Lubuskie Lato Filmowe Nagroda Związku Socjalistycznej Młodzieży Polskiej
Festiwal Polskich Filmów Fabularnych Wyróżnienie honorowe za rolę Krzysztof Zaleski
Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Taorminie Brązowa Charybda Janusz Kijowski

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. a b c d Indeks [online], 35mm.online [dostęp 2024-03-13] (pol.).
  2. a b c d e f g Indeks w bazie filmpolski.pl
  3. a b Maron 2011 ↓, s. 139.
  4. Maron 2011 ↓, s. 138–139.
  5. a b Giza i Wyżyński 2023 ↓, s. 21.
  6. Skotarczak 2022 ↓, s. 25.
  7. Jankowski 1981 ↓, s. 15.
  8. Płażewski 1981 ↓.
  9. Haltof 1997 ↓, s. 146.
  10. a b Lubelski 2015 ↓, s. 445.
  11. a b Maron 2011 ↓, s. 141.
  12. Maron 2011 ↓, s. 140.
  13. Jopkiewicz 2018 ↓, s. 17.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]