Gubernia chełmska – Wikipedia, wolna encyklopedia

Gubernia chełmska
Холмская губерния
gubernia
1912–1915
Herb
Herb
Państwo

 Imperium Rosyjskie

Siedziba

Chełm

Powierzchnia

10 460 km²

Populacja (1909)
• liczba ludności


703 000

• gęstość

67,2 os./km²

Szczegółowy podział administracyjny
Plan guberni chełmskiej
Liczba powiatów

8

brak współrzędnych

Gubernia chełmska (ukr. Холмська губернія, ros. Холмская губерния) – gubernia utworzona z części guberni siedleckiej i lubelskiej ustawą z 6 lipca 1912 roku[1], powstała przez odłączenie od Królestwa Polskiego (Kraju Przywiślańskiego) jako ziemie „rdzennie ruskie”.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Inicjatywę utworzenia guberni chełmskiej wysunął prawosławny biskup chełmski Eulogiusz, który poczuł się zagrożony skutkami ukazu, w wyniku którego unici siłą włączeni do prawosławia w 1875 roku przechodzili na katolicyzm. W maju 1911 roku pomimo protestów posłów polskich w Dumie Państwowej Rosji uchwalono wniosek o wyodrębnienie guberni chełmskiej z Królestwa Polskiego. Po roku ustawę zaaprobowała Rada Państwa Imperium Rosyjskiego, a cesarz Mikołaj II Romanow podpisał ją 10 lipca 1912 roku. Delimitację zakończono w kwietniu 1913 roku. Dekretem z 4 kwietnia 1915 roku Mikołaj II wyłączył ją z Królestwa Polskiego. Objęła obszar ok. 16 tys. km² z 896 316 mieszkańcami. Zgodnie z danymi zawartymi w tablicach statystycznych Dumy, w nowej guberni mieszkało 404 633 katolików, 327 322 prawosławnych, 29 123 protestantów i 135 238 żydów[2], choć inne źródła twierdzą, że katolicy stanowili tu prawie 53% ludności[3], a np. w powiecie zamojskim Polacy stanowili prawie 75% całkowitej ludności[potrzebny przypis].

Gubernia została wydzielona przez władze rosyjskie w obawie przed oderwaniem Kraju Przywiślańskiego od Rosji w razie europejskiego konfliktu zbrojnego i w celu zintensyfikowania rusyfikacji. W 1912 roku nową gubernię wyjęto spod władzy generał-gubernatora warszawskiego, podporządkowując ją bezpośrednio ministerstwu spraw wewnętrznych Rosji. Instytucje oświatowe i sądowe podporządkowano władzom generał-guberialnym w Kijowie. Zachowano większość praw obowiązujących w Królestwie Polskim. Przeciw utworzeniu guberni chełmskiej wznoszono liczne protesty, także w dumie rosyjskiej. Ukazały się m.in. publikacje o polskości ziemi chełmskiej Lubomira Dymszy, Stefana Dziewulskiego i Henryka Wiercieńskiego[4].

Gubernia została włączona do generał-gubernatorstwa kijowskiego formalnie dopiero w 1915 roku, jednakże z powodu okupacji guberni przez państwa centralne decyzja o odłączeniu nie weszła faktycznie w życie.

Rozporządzeniem z 18 września 1915, w poszczególnych obwodach dawnych rosyjskich guberni lubelskiej i chełmskiej utrzymano granice, które istniały przed utworzeniem guberni chełmskiej w 1912 roku. Oznaczało, że nowy podział obwodów tych guberni, którego i tak w praktyce dotychczas w życie nie wprowadzono, austriacki Zarząd Wojskowy odtąd nie uwzględniał[5]. W myśl rozporządzenia z 12 sierpnia 1916, okupant niemiecki gubernię chełmską uznał za część Królestwa Polskiego[6]. Mimo tego traktat brzeski podpisany w lutym 1918 roku przez mocarstwa centralne z Ukraińską Republiką Ludową przewidywał, że ziemie guberni staną się częścią państwa ukraińskiego.

Zasięg terytorialny[edytuj | edytuj kod]

Granica guberni chełmskiej i lubelskiej była bardzo złożona i kręta (m.in. z enklawami gmin Radecznica i Tarnogród, które nie weszły w skład guberni chełmskiej). Wynikało to z rzekomej przewagi ludności ruskiej mieszkającej na tych terenach, uwzględnianej poprzez sfałszowane urzędowe dane statystyczne[4].

Po utworzeniu gubernia chełmska dzieliła się na 8 powiatów[7]:

  • powiat bialski
  • powiat biłgorajski
  • powiat chełmski
  • powiat hrubieszowski
  • powiat konstantynowski
  • powiat włodawski
  • powiat tomaszowski
  • powiat zamojski

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Zb. pr. i rozp. z 1912 r. Nr 128, s. 2377
  2. Nałkowski i inni, W obronie ziemi, 1918 [dostęp 2022-10-05] (pol.).
  3. Roman Dmowski, Polityka polska i odbudowanie państwa. Przedmową do obecnego wydania i komentarzem opatrzył Tomasz Wituch, t. I, Warszawa 1988, s. 72.
  4. a b Zamojszczyzna w guberni chełmskiej (1912-1915). roztocze.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-10-09)]. (kopia z Internet Archive)
  5. Rozporządzenie c. i k. Naczelnej Komendy Armii (Naczelnej Komendy Etapowej) z 18 września 1915 r. M. No. 83974 (Dziennik rozporządzeń c i k. Jenerealnego Gubernatorstwa wojskowego dla austryacko-węgierskiego obszaru okupowanego w Polsce, Lublin, No. 1 z 9 października 1915 r.)
  6. Dziennik Rozporządzeń dla Jenerał Gubernatorstwa Warszawskiego z 3 listopada 1916, nr 51 poz. 175, cz. A
  7. W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna. Dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977, s. 107.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • A. Wrzyszcz, Gubernia chełmska. Zarys ustrojowy, Lublin 1997.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]