Fake news – Wikipedia, wolna encyklopedia

Three running men carrying papers with the labels „Humbug News”, „Fake News”, and „Cheap Sensation”.
Reporterzy z różnymi formami fałszywych wiadomości na ilustracji Fredericka Burr Oppera z 1894 roku

Fake news — wpisy, wiadomości, całe kanały informacyjne, w których przekazywane dane okazują się nieprawdziwe lub przeinaczone[1]. W języku polskim termin tożsamy z określeniem fałszywa wiadomość oznaczający nieprawdziwą lub częściowo nieprawdziwą wiadomość, często o charakterze sensacyjnym, publikowaną w mediach w celu wprowadzenia odbiorców w błąd i korzyści finansowych, politycznych lub prestiżowych[2].

Fake newsy celowo wprowadzają w błąd, szokują i budzą kontrowersje[1][3] i ze względu na cel stosowania należy je odróżniać od satyry, parodii i humoru. Również niektóre osoby lub instytucje nazywają wiadomości fałszywymi tylko z powodu ich treści negatywnej dla tych osób lub instytucji[2][4].

Fałszywe wiadomości są tworzone, a następnie rozpowszechniane, m.in. z powodów politycznych, finansowych, ideologicznych (poglądów i przekonań), a także dla rozrywki, zabawy, z chęci zwrócenia na siebie uwagi lub uzyskania rozgłosu[5]. Określenie to odnosi się najczęściej do nieprawdziwych treści publikowanych w mediach, w szczególności w mediach społecznościowych[6][7] chociaż występują także w mediów tradycyjnych[7]. Często, w celu przyciągnięcia uwagi odbiorców, stosowane są w nich chwytliwe nagłówki (ang. clickbait)[8][9].

Fałszywe wiadomości są narzędziem propagandy[8] i dezinformacji[10]; mogą być elementem dezinformacji w ramach wojny hybrydowej[11] oraz przyczyną i elementem konfliktu[12][13].

Określenie fałszywe wiadomości (paszkwile itp.) jest bardzo stare[14] i zostało definiowane w wielu kodeksach (patrz dalej − przypadek Polski), zaś fake news jest modnym anglicyzmem[15][16]. Zwrot zapożyczony z języka angielskiego przywoływany coraz częściej w celu identyfikacji oraz opisu pewnego zjawiska w obszarze mediów (czy szerzej – komunikacji społecznej) zastępuje „tradycyjne” pojęcie fałszywej informacji[17]. Semantyczna specyfika powoduje, że określenie fake news nie jest tłumaczone na wiele języków narodowych i nierzadko występuje, jak w języku polskim, w swoim angielskim oryginale[17]. Innymi pokrewnymi terminami używanymi w języku polskim są: fałszywki, kaczki dziennikarskie, oszukańcze treści, humbugi(inne języki), blagi, plotki prasowe[18], paszkwile, kampania dezinformacyjna[19].

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Choć były znane od czasów starożytnych, liczba i zasięgi fałszywych wiadomości zwiększały się wraz z rozwojem środków masowej komunikacji[14].

W prawodawstwie polskim zostały zdefiniowane jako wykroczenie na przykład tak w 1946 roku[20]:

Kto rozpowszechnia lub [...] sporządza, przechowuje lub przewozi pisma, druki lub wizerunki [...] które zawierają fałszywe wiadomości [...] podlega karze więzienia [...] na czas nie krótszy od lat 3 lub dożywotnio lub karze śmierci.

Jako byt prawny wykorzystywane były jako pretekst do walki z przeciwnikami politycznymi; na przykład w 1964 roku przed Sądem Wojewódzkim w Warszawie rozpoczął się proces polityczny Melchiora Wańkowicza: pisarza oskarżono z art. 23 tzw. małego kodeksu karnego (patrz wyżej) o „rozpowszechnianie fałszywych wiadomości” o Państwie Polskim i jego organach[21].

W XXI wieku zjawisko rozpowszechniania nieprawdziwych treści stało się zjawiskiem ogólnoświatowym[22]. Oprócz zmyślonych historii, mających na celu oszukanie odbiorcy, jako fałszywki zaczęto także określać satyryczne wiadomości, których celem jest nie wprowadzanie w błąd, a humorystyczne komentowanie prawdziwych wiadomości[7][23].

Podczas wyborów do Kongresu USA w 2010 roku, fałszywe wiadomości wywołały dużę kontrowersje i spory. Niektórzy komentatorzy dostrzegali w nich znamiona moralnej paniki i masowej histerii. Inni zwracali uwagę na szkody wyrządzone dla zaufania publicznego[24][25][26][27].

Celem fałszywych wiadomości często jest zwiększanie zysku finansowego firm medialnych. W wywiadzie dla radia NPR Jestin Coler, dawniej kierujący stronami z fałszywymi wiadomościami, ujawnił, kto pisze fałszywe artykuły, kto finansuje te artykuły i dlaczego twórcy fałszywych wiadomości tworzą i rozpowszechniają je. Rozpoczął on swoją karierę w dziennikarstwie jako sprzedawca magazynów, potem zaczął pracować jako niezależny redaktor. Przyłączył się do branży fałszywych wiadomości, aby pokazać sobie i innym jak szybko fałszywe wiadomości mogą być rozpowszechniane. Coler powiedział, że jego firma zatrudniała od 20 do 25 edytorów i generowała zyski z reklam od 10 000 do 30 000 USD miesięcznie[28]. Również użytkownicy Facebooka odgrywają istotną rolę w rozpowszechnianiu w fałszywych wiadomości[29]. Mark Zuckerberg, dyrektor generalny Facebooka, powiedział: „myślę, że pomysł jakoby fałszywe wiadomości na Facebooku wpływały na wybory w jakikolwiek sposób jest to dość szalony”, a kilka dni później napisał w swoim blogu, że Facebook szuka sposobów na walkę z fałszywymi wiadomościami[30].

Wiele protrumpowskich internetowych fałszywych wiadomości pochodziło z macedońskiego miasta Wełes, gdzie około siedem różnych odpowiedzialnych za to organizacji, zatrudniało setki młodych osób, aby szybko produkować sensacyjne reportaże dla różnych firm amerykańskich oraz partii[31].

Jeden z dziennikarzy tworzących fałszywe wiadomości, Paul Horner, stał za szeroko rozpowszechnioną plotką, jakoby artysta Banksy został aresztowany[32][33]. Tego typu historie często pojawiały się na pierwszych stronach wyszukiwarki Google, były także udostępnianie na Facebooku i traktowane poważnie przez osoby trzecie, takie jak kierownik kampanii wyborczej Donalda Trumpa Corey Lewandowski(inne języki), Eryk Trump, „ABC News” czy „Fox News[34][35][36]. Horner później twierdził, że celem jego pracy w tamtym okresie było „sprawić, że zwolennicy Trumpa wyjdą na idiotów, poprzez dzielenie się tymi historiami”[37].

Fałszywe wiadomości mogą być elementem dezinformacji w ramach działań określanych jako środki aktywne w grupie „czarnej” technologii hybrydowych[11]. W 2014 roku rosyjski rząd rozpowszechniał fałszywe wiadomości za pośrednictwem rosyjskich państwowych przedsiębiorstw medialnych jak Sputnik i RT (dawniej Russia Today) w ramach dezinformacji odnośnie m.in. do stworzenia fałszywego obrazu roli prorosyjskich rebeliantów w zastrzeleniu samolotu Malaysia Airlines lot MH17[38]. W 2016 roku NATO oświadczyło, że obserwuje znaczny wzrost rosyjskiej propagandy i fałszywych wiadomości po aneksji Krymu w 2014 roku przez Rosję[39].

W 2018 roku badanie na temat fałszywych wiadomości w Polsce przeprowadził ośrodek badawczy Kantar Public. Najwięcej ankietowanych przyznało, że ze zmanipulowanymi informacjami mają styczność codziennie lub prawie codziennie (75%). Pozostałe wskazania to: przynajmniej raz w tygodniu (27%), kilka razy w miesiącu (7%), rzadko lub nigdy (14%), nie wiem (4%). Zdaniem 79% badanych problem fałszywych wiadomości jest zagrożeniem dla demokracji. Jednocześnie 71% uczestników badania odpowiedziało, że jest w stanie rozpoznać czy informacja, z którą mają styczność, jest prawdziwa czy nie[40].

W internecie

[edytuj | edytuj kod]

Strony internetowe

[edytuj | edytuj kod]

Fałszywki są często publikowane na specjalnie stworzonych stronach internetowych (ang. fake news websites). Aby przyciągnąć uwagę czytelników, autorzy publikowanych tam artykułów nadają im sensacyjne tytuły (ang. clickbait), a żeby zdobyć zaufanie często podszywają się pod znane źródła informacji[41][42][43]. Adresy takich witryn mogą być upodabniane do adresów URL znanych lub budzących zaufanie stron (np. różnić się jedną literą w nazwie lub rozszerzeniem)[44].

Media społecznościowe

[edytuj | edytuj kod]

W XXI wieku możliwości wprowadzania w błąd zostały rozszerzone poprzez szerokie wykorzystanie mediów społecznościowych. Jednym z serwisów, które ułatwiły rozprzestrzenianie się fałszywych wiadomości, był Facebook[45][46][47], jak również Twitter[47]. Z mediów społecznościowych jako źródła wiadomości w 2016 korzystało 62% Amerykanów[48], co, w połączeniu z rosnącymi podziałami politycznymi oraz zjawiskiem bańki filtrującej, sprzyja tendencji ograniczania się do czytania nagłówków[49].

Według niektórych ekspertów fałszywki mogły mieć wpływ na wynik amerykańskich wyborów prezydenckich w 2016 roku[50][51]. Fałszywe wiadomości miały wyższy wskaźnik udostępnień na Facebooku niż wiarygodne[52][53][54]. Zdaniem analityków było to spowodowane tym, że fałszywe wiadomości często lepiej zaspokajały oczekiwania czytelników[53]. Facebook początkowo zdementował te tezy[55]. Sondaż przeprowadzony przez Pew Research(inne języki) w grudniu 2016 roku wykazał się, że 64% dorosłych Amerykanów uważa, że całkowicie fałszywe wiadomości wywołują „wiele zamieszania”, podczas gdy 24% stwierdziło, że wywołują „nieco zamieszania”, a 11% stwierdziło, że wywołują „niewiele lub wcale zamieszania”[56]. Ponadto, 23% ankietowanych przyznało, że osobiście, świadomie lub nie, udostępniło nieprawdziwą wiadomość[6].

Około sierpnia 2017 Facebook zaprzestał używania terminu „fake news”, zastępując go zwrotem „false news” (fałszywe informacje)[57]. Will Oremus z magazynu Slate napisał, że przyczyną tego był fakt, iż zwolennicy prezydenta Donalda Trumpa zaczęli odnosić termin fałszywki do mediów opozycyjnych względem ich partii[58].

Badania z Northwestern University dowiodły, że 30% z wszystkich fałszywek ma związek z Facebookiem, podczas gdy prawdziwych wiadomości – 8%. Badacze doszli też do wniosku, że odbiorcy fałszywych wiadomości nie są zamknięci w bańce filtrującej i wielu z nich czerpie również informacje z renomowanych źródeł[59].

W Chinach dochodziło do przypadków, kiedy fałszywe wiadomości przenikały do bardziej renomowanych witryn informacyjnych, powodując skandal[60]. W następstwie zdarzeń na Zachodzie Ren Xianling z Cyberspace Administration of China zaproponował wprowadzenie systemu nagród i kar w celu walki z fałszywymi wiadomościami[61].

Internetowe trole i boty społecznościowe

[edytuj | edytuj kod]

Za rozpowszechnianie fałszywych wiadomości odpowiedzialni są także internetowe trole, w szczególności w serwisach takich jak Twitter czy Facebook[62]. W okresie wyborów prezydenckich w Stanach Zjednoczonych w 2016 roku, senat USA poinformowano, że Rosja finansowała ponad 1000 trolli mających rozpowszechniać nieprawdziwe informacje na temat Hillary Clinton[63]. Do rozpowszechniania fałszywek wykorzystywane są również boty społecznościowe[64]. W czasie wyborów prezydenckich w USA w 2016 roku znacznie wzrosła liczba i zasięgi fałszywych wiadomości[65]. To przełożyło się na rozpowszechnienie walki z ich rozprzestrzenianiem[66][67][68]. Strony publikujące fałszywe wiadomości nie podejmowały współpracy z instytucjami weryfikującymi informacje, dlatego musiały one działać na własną rękę[69]. W celu zmniejszania oddziaływania fałszywych wiadomości strony, takie jak Snopes.com czy FactCheck.org, przedstawiły wytyczne pomagające w wykrywaniu fałszywych serwisów[32][70][71]. Serwisy społecznościowe i wyszukiwarki, takie jak Facebook i Google, były krytykowane za wspieranie rozpowszechniania się fałszywych wiadomości. Obie te instytucje podjęły działania, aby zdecydowanie ukrócić ten trend, jednak ich krytycy nadal uważają, że trzeba w tym celu robić więcej[68].

Po amerykańskich wyborach w 2016 roku Facebook zaczął oznaczać niewiarygodne wiadomości i ostrzegać przed nimi użytkowników[72][73]. Do walki z fałszywkami może również zostać wykorzystana sztuczna inteligencja[67]. W 2017 roku Facebook wykrył 30 000 kont odpowiedzialnych za rozprzestrzenianie dezinformacji na temat francuskich wyborów prezydenckich[74]. Spółka zaczęła regularnie publikować raporty na temat działań podejmowanych w stosunku do takich „skoordynowanych nieuatentycznych zachowań” (coordinated inauthentic behavior, CIB) swoich użytkowników[75].

W 2018 Google, Facebook, Twitter, Mozilla i stowarzyszenia branżowe z sektora reklamy podpisały Unijny kodeks postępowania w zakresie zwalczania dezinformacji (Code of Practice on Disinformation)[76].

Reakcje

[edytuj | edytuj kod]

Unia Europejska

[edytuj | edytuj kod]

Analizę fałszywych wiadomości podawanych przez rosyjskie media, prowadzi m.in. EUvsDisinfo[77], utworzone przez Unię Europejską w marcu 2015[78][79].

Ukraina

[edytuj | edytuj kod]

Zajmuje się tym StopFake[80][81] utworzone przez wykładowców, studentów i absolwentów Mohylańskiej Szkoły Dziennikarstwa oraz dziennikarzy wolontariuszy w marcu 2014[82].

Polska

[edytuj | edytuj kod]

Polskie prawo karało za fałszywe wiadomości już w 1946 roku (patrz wyżej). W Polsce organizacją zajmującą się wykrywaniem fałszywych wypowiedzi, głównie polityków[83], jest Stowarzyszenie Demagog[84], członek International Fact-Checking Network(inne języki)[85]. Tematykę fałszywek Polsce i na świecie porusza m.in. portal „fakenews.pl”[86] oraz inne organizacje zajmujące się weryfikacją treści (ang. fact-checking[87]).

Inne kraje

[edytuj | edytuj kod]

Singapur w 2019 roku wprowadził surowe kary za systemowe szerzenie dezinformacji[88].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. a b Rozpoznawanie nieprawdziwych informacji - Baza wiedzy - Portal Gov.pl [online], Baza wiedzy [dostęp 2024-09-16] (pol.).
  2. a b Praca zbiorowa: Mały leksykon postprawdy (PDF). Warszawa: Fundacja Wolność i Demokracja, 2018, s. 28. ISBN 978-83-947122-1-1.
  3. Krótki przewodnik po fake newsach [online], Press.pl [dostęp 2024-09-16] (pol.).
  4. Katarzyna Bąkowicz, Wprowadzenie do definicji i klasyfikacji zjawiska fake newsa, „Studia Medioznawcze”, 20 (3), 2019, s. 280–289, ISSN 1641-0920 [dostęp 2024-09-16] (pol.).
  5. Adrian Grycuk: Fake newsy, trolle, boty i cyborgi w mediach społecznościowych. [w:] Analizy BAS [on-line]. Biuro Analiz Sejmowych, 8 lutego 2021. s. 2–3. [dostęp 2021-02-21].
  6. a b H. Allcott. Social Media and Fake News in the 2016 election. „Journal of Economic Perspectives”. 31, s. 211–236, 2017. [dostęp 2017-05-03]. (ang.). 
  7. a b c Jeremy W. Peters: Wielding Claims of 'Fake News,' Conservatives Take Aim at Mainstream Media. 25 grudnia 2016. (ang.).
  8. a b Elle Hunt: What is fake news? How to spot it and what you can do to stop it. 17 grudnia 2016.
  9. Schlesinger, Robert (April 14 2017). „Fake News in Reality”. U.S. News & World Report.
  10. Michael Landon-Murray, Edin Mujkic. Disinformation in Contemporary U.S. Foreign Policy: Impacts and Ethics in an Era of Fake News, Social Media, and Artificial Intelligence. „Public Integrity”. 21(5), s. 512, 2019. 
  11. a b Jolanta Darczewska. Środki aktywne jako rosyjska agresja hybrydowa w retrospekcji. „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego 18/18”, s. 60, 2018. Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego. 
  12. When contemplating war, beware of babies in incubators, „Christian Science Monitor”, 6 września 2002, ISSN 0882-7729 [dostęp 2020-11-13].
  13. Depesza emska, czyli mistrzowskie zagranie Bismarcka [online], PolskieRadio.pl [dostęp 2020-11-13].
  14. a b Charlie Hebdo and its place in French journalism, „BBC News”, 2 listopada 2011 [dostęp 2024-09-16], Cytat: Back in the 18th Century, the target was the royal family, and the rumour-mongers wrought havoc with tales - often illustrated - of sexual antics and corruption at the court at Versailles. (ang.).
  15. Anglicisms in The National Corpus of Polish: Assets and Limitations of Corpus Tools, „Studies in Polish Linguistics”, 14 (4), 2019, s. 171–190, ISSN 1732-8160 [dostęp 2024-09-16] (Błąd! Nieznany kod języka: English. Sprawdź listę kodów.).
  16. Bente Kalsnes: Fake News. [w:] Oxford Research Encyclopedia of Communication [on-line]. 2018. [dostęp 2021-02-19].
  17. a b Internetowa baza tekstów prawnych OpenLEX [online], OpenLEX [dostęp 2024-09-16] (pol.).
  18. Marek Chyliński, Fałszywe wiadomości : antydobra w ekosystemie informacji [online], 2018 [dostęp 2024-09-16].
  19. Facebook usuwa konta powiązane z ruchami antyszczepionkowymi atakującymi Pfizera i AstraZeneca [online], Komputer Świat, 12 sierpnia 2021 [dostęp 2024-09-16] (pol.).
  20. RADA MINISTRÓW, Dekret z dnia 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa., isap.sejm.gov.pl, 13 czerwca 1946 [dostęp 2024-09-16].
  21. Widzialni CMS, 51. lat temu rozpoczął się proces sądowy Melchiora Wańkowicza - [online], www.aan.gov.pl [dostęp 2024-09-16] (pol.).
  22. Kate Connolly: Fake news: an insidious trend that’s fast becoming a global problem. 2 grudnia 2016. (ang.).
  23. A look at „Daily Show” host Jon Stewart’s legacy. CBS News. (ang.).
  24. The Cure for Fake News Is Worse Than the Disease. (ang.).
  25. The crushing anxiety behind the media’s fake news hysteria. The Week, 12 grudnia 2016. (ang.).
  26. Russia Hysteria Infects WashPost Again: False Story About Hacking US Electrical Grid. The Intercept. (ang.).
  27. The Snarling Contempt of the Media’s Fake News Hysteria. RealClearPolitics. (ang.).
  28. Laura Sydell: We Tracked Down A Fake-News Creator In The Suburbs. Here’s What We Learned. NPR, 23 listopada 2016. (ang.).
  29. Dave Davies: Fake News Expert On How False Stories Spread And Why People Believe Them. NPR, 14 grudnia 2016. (ang.).
  30. Probe reveals stunning stats about fake election headlines on Facebook. CBS News, 17 listopada 2016. (ang.).
  31. Emma Jane Kirby: The city getting rich from fake news. BBC News, 5 grudnia 2016. (ang.).
  32. a b Snopes’ Field Guide to Fake News Sites and Hoax Purveyors. Snopes.com, 2 listopada 2016. (ang.).
  33. Banksy Has Not Been Arrested, And His Name Isn't Paul Horner. Gawker, 20 października 2014. (ang.).
  34. No, someone wasn’t paid $3,500 to protest Donald Trump. PolitiFact.com, 17 listopada 2016. (ang.).
  35. How A Prankster Convinced People The Amish Would Win Trump The Election. BuzzFeed, 28 października 2016. (ang.).
  36. This person makes $10,000 a month writing fake news. MarketWatch, 18 listopada 2016. (ang.).
  37. Tall Tale or Satire? Authors of So-Called ‘Fake News’ Feel Misjudged. NBC News, 15 grudnia 2016. (ang.).
  38. Neil Macfarquhar: A Powerful Russian Weapon: The Spread of False Stories. 28 sierpnia 2016. (ang.).
  39. NATO says it sees sharp rise in Russian disinformation since Crimea seizure. Reuters, 11 lutego 2017. (ang.).
  40. Bartłomiej Dwornik. Fake news w Polsce i w Europie – badanie kantar public. „reporterzy.info”, 2018-04-23. ISSN 2544-5839. 
  41. Adrian Chen: The Agency. 2 czerwca 2015. (ang.).
  42. Kim LaCapria: Snopes’ Field Guide to Fake News Sites and Hoax Purveyors – Snopes.com’s updated guide to the internet’s clickbaiting, news-faking, social media exploiting dark side. Snopes.com, 2 listopada 2016. (ang.).
  43. Ben Gilbert: Fed up with fake news, Facebook users are solving the problem with a simple list. Business Insider, 15 listopada 2016. Cytat: Some of these sites are intended to look like real publications (there are false versions of major outlets like ABC and MSNBC) but share only fake news; others are straight-up propaganda created by foreign nations (Russia and Macedonia, among others) (ang.).
  44. Adrian Grycuk: Fake newsy, trolle, boty i cyborgi w mediach społecznościowych. [w:] Analizy BAS [on-line]. Biuro Analiz Sejmowych, 8 lutego 2021. s. 6. [dostęp 2021-02-21].
  45. Mike Isaac: Facebook, in Cross Hairs After Election, Is Said to Question Its Influence. 12 grudnia 2016. (ang.).
  46. Richard Waters Matthew Garrahan and Tim Bradshaw: Harsh truths about fake news for Facebook, Google and Twitter. 21 listopada 2016. (ang.).
  47. a b The Long and Brutal History of Fake News. (ang.).
  48. Jeffrey Gottfried: News Use Across Social Media Platforms 2016. Pew Research Center’s Journalism Project, 26 maja 2016. (ang.).
  49. Olivia Solon: Facebook’s failure: did fake news and polarized politics get Trump elected?. 10 listopada 2016. (ang.).
  50. Forget Facebook and Google, burst your own filter bubble. Digital Trends, 6 grudnia 2016. (ang.).
  51. Click and elect: how fake news helped Donald Trump win a real election. The Guardian. (ang.).
  52. This Analysis Shows How Fake Election News Stories Outperformed Real News On Facebook. BuzzFeed. (ang.).
  53. a b Just how partisan is Facebook’s fake news? We tested it. (ang.).
  54. Fake news is dominating Facebook. 6abc Philadelphia, 23 listopada 2016. (ang.).
  55. Mike Isaac: Facebook, in Cross Hairs After Election, Is Said to Question Its Influence. 12 listopada 2016. (ang.).
  56. Michael Barthel: Many Americans Believe Fake News Is Sowing Confusion. Pew Research Center’s Journalism Project, 15 grudnia 2016. (ang.).
  57. Standardy społeczności. 21. Fałszywe informacje. [w:] Facebook Inc. [on-line]. facebook.com. [dostęp 2021-02-21].
  58. Oremus, Will: Facebook Has Stopped Saying „Fake News”. Slate, 8 sierpnia 2017. (ang.).
  59. Is ‘fake news’ a fake problem?. (ang.).
  60. Evidence ridiculously thin for Clinton sex network claim. PolitiFact.com. (ang.).
  61. China says terrorism, fake news impel greater global internet curbs. Reuters, 20 listopada 2016. (ang.).
  62. Joel Steain: How Trolls Are Ruining the Internet. 18 sierpnia 2016. (ang.).
  63. Mary Papenfuss: 1,000 Paid Russian Trolls Spread Fake News On Hillary Clinton, Senate Intelligence Heads Told. The Huffington Post, 31 marca 2017. (ang.).
  64. Chengcheng Shao i in.: The spread of low-credibility content by social bots. [w:] Nature Communications 9(1) [on-line]. 2018. [dostęp 2021-02-20].
  65. Angie Drobnic Holan: 2016 Lie of the Year: Fake news. PolitiFact.com, 13 grudnia 2016. (ang.).
  66. Kim LaCapria: Snopes’ Field Guide to Fake News Sites and Hoax Purveyors. Snopes.com, 2 marca 2017. (ang.).
  67. a b Bernard Marr: Fake News: How Big Data And AI Can Help. Forbes, 1 marca 2017. (ang.).
  68. a b Isaac Wakabayashi: In Race Against Fake News, Google and Facebook Stroll to the Starting Line. 25 stycznia 2017. (ang.).
  69. Joshua Gillin: Fact-checking fake news reveals how hard it is to kill pervasive ‘nasty weed’ online. PolitiFact.com, 27 stycznia 2017. (ang.).
  70. Eugene Kiely: How To Spot Fake News. FactCheck.org, 18 listopada 2016. (ang.).
  71. The Fake News Dispatch. [dostęp 2017-09-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-04-13)]. (ang.).
  72. Brian Stelter: Facebook to begin warning users of fake news before German election. CNNMoney, 15 stycznia 2017. (ang.).
  73. Clamping down on viral fake news, Facebook partners with sites like Snopes and adds new user reporting. Nieman Foundation for Journalism. (ang.).
  74. Facebook targets 30,000 fake France accounts before election. ABC News, 14 kwietnia 2017. (ang.).
  75. Coordinated Inauthentic Behavior. [w:] Facebook Inc. [on-line]. about.fb.com. [dostęp 2021-02-21].
  76. Code of Practice on Disinformation. [w:] European Commission [on-line]. [dostęp 2021-02-21].
  77. EUvsDisinfo: EUvsDisinfo. [dostęp 2019-01-25]. (ang.).
  78. EUvsDisinfo: EUvsDisinfo: About. [dostęp 2019-01-25]. (ang.).
  79. European External Action Service: Questions and Answers about the East StratCom Task Force. 2018-12-05. (ang.).
  80. StopFake: StopFake. [dostęp 2019-01-25]. (pol.).
  81. StopFake: StopFake. [dostęp 2019-01-25]. (ang.).
  82. StopFake: O nas. [dostęp 2019-01-13]. (pol.).
  83. Demagog.org.pl – Politycy pod kontrolą [online], demagog.org.pl [dostęp 2017-09-03] (pol.).
  84. Demagog.org.pl – Politycy pod kontrolą [online], demagog.org.pl [dostęp 2017-09-03] (pol.).
  85. Demagog.org.pl – Politycy pod kontrolą [online], demagog.org.pl [dostęp 2017-09-03] [zarchiwizowane z adresu 2017-09-04] (pol.).
  86. Fakenews.pl – O nas [online] [dostęp 2020-06-20].
  87. Rafał Babraj, Cyberpolicy NASK – Czym jest fact-checking? – zarys inicjatyw na świecie i w Polsce [online], Cyberpolicy NASK [dostęp 2021-03-30] (pol.).
  88. Singapore parliament to debate ‘foreign interference’ law [online], www.aljazeera.com [dostęp 2021-10-04] (ang.).