Fake news – Wikipedia, wolna encyklopedia

Fake news — wpisy, wiadomości, całe kanały informacyjne, w których przekazywane dane okazują się nieprawdziwe lub przeinaczone^[1]. W języku polskim termin tożsamy z określeniem fałszywa wiadomość oznaczający nieprawdziwą lub częściowo nieprawdziwą wiadomość, często o charakterze sensacyjnym, publikowaną w mediach w celu wprowadzenia odbiorców w błąd i korzyści finansowych, politycznych lub prestiżowych^[2].

Fake newsy celowo wprowadzają w błąd, szokują i budzą kontrowersje^[1][3] i ze względu na cel stosowania należy je odróżniać od satyry, parodii i humoru. Również niektóre osoby lub instytucje nazywają wiadomości fałszywymi tylko z powodu ich treści negatywnej dla tych osób lub instytucji^[2][4].

Fałszywe wiadomości są tworzone, a następnie rozpowszechniane, m.in. z powodów politycznych, finansowych, ideologicznych (poglądów i przekonań), a także dla rozrywki, zabawy, z chęci zwrócenia na siebie uwagi lub uzyskania rozgłosu^[5]. Określenie to odnosi się najczęściej do nieprawdziwych treści publikowanych w mediach, w szczególności w mediach społecznościowych^[6][7] chociaż występują także w mediów tradycyjnych^[7]. Często, w celu przyciągnięcia uwagi odbiorców, stosowane są w nich chwytliwe nagłówki (ang. clickbait)^[8][9].

Fałszywe wiadomości są narzędziem propagandy^[8] i dezinformacji^[10]; mogą być elementem dezinformacji w ramach wojny hybrydowej^[11] oraz przyczyną i elementem konfliktu^[12][13].

Określenie fałszywe wiadomości (paszkwile itp.) jest bardzo stare^[14] i zostało definiowane w wielu kodeksach (patrz dalej − przypadek Polski), zaś fake news jest modnym anglicyzmem^[15][16]. Zwrot zapożyczony z języka angielskiego przywoływany coraz częściej w celu identyfikacji oraz opisu pewnego zjawiska w obszarze mediów (czy szerzej – komunikacji społecznej) zastępuje „tradycyjne” pojęcie fałszywej informacji^[17]. Semantyczna specyfika powoduje, że określenie fake news nie jest tłumaczone na wiele języków narodowych i nierzadko występuje, jak w języku polskim, w swoim angielskim oryginale^[17]. Innymi pokrewnymi terminami używanymi w języku polskim są: fałszywki, kaczki dziennikarskie, oszukańcze treści, humbugi(inne języki), blagi, plotki prasowe^[18], paszkwile, kampania dezinformacyjna^[19].

Choć były znane od czasów starożytnych, liczba i zasięgi fałszywych wiadomości zwiększały się wraz z rozwojem środków masowej komunikacji^[14].

W prawodawstwie polskim zostały zdefiniowane jako wykroczenie na przykład tak w 1946 roku^[20]:

Jako byt prawny wykorzystywane były jako pretekst do walki z przeciwnikami politycznymi; na przykład w 1964 roku przed Sądem Wojewódzkim w Warszawie rozpoczął się proces polityczny Melchiora Wańkowicza: pisarza oskarżono z art. 23 tzw. małego kodeksu karnego (patrz wyżej) o „rozpowszechnianie fałszywych wiadomości” o Państwie Polskim i jego organach^[21].

W XXI wieku zjawisko rozpowszechniania nieprawdziwych treści stało się zjawiskiem ogólnoświatowym^[22]. Oprócz zmyślonych historii, mających na celu oszukanie odbiorcy, jako fałszywki zaczęto także określać satyryczne wiadomości, których celem jest nie wprowadzanie w błąd, a humorystyczne komentowanie prawdziwych wiadomości^[7][23].

Podczas wyborów do Kongresu USA w 2010 roku, fałszywe wiadomości wywołały dużę kontrowersje i spory. Niektórzy komentatorzy dostrzegali w nich znamiona moralnej paniki i masowej histerii. Inni zwracali uwagę na szkody wyrządzone dla zaufania publicznego^{[24][25][26][27]}.

Celem fałszywych wiadomości często jest zwiększanie zysku finansowego firm medialnych. W wywiadzie dla radia NPR Jestin Coler, dawniej kierujący stronami z fałszywymi wiadomościami, ujawnił, kto pisze fałszywe artykuły, kto finansuje te artykuły i dlaczego twórcy fałszywych wiadomości tworzą i rozpowszechniają je. Rozpoczął on swoją karierę w dziennikarstwie jako sprzedawca magazynów, potem zaczął pracować jako niezależny redaktor. Przyłączył się do branży fałszywych wiadomości, aby pokazać sobie i innym jak szybko fałszywe wiadomości mogą być rozpowszechniane. Coler powiedział, że jego firma zatrudniała od 20 do 25 edytorów i generowała zyski z reklam od 10 000 do 30 000 USD miesięcznie^[28]. Również użytkownicy Facebooka odgrywają istotną rolę w rozpowszechnianiu w fałszywych wiadomości^[29]. Mark Zuckerberg, dyrektor generalny Facebooka, powiedział: „myślę, że pomysł jakoby fałszywe wiadomości na Facebooku wpływały na wybory w jakikolwiek sposób jest to dość szalony”, a kilka dni później napisał w swoim blogu, że Facebook szuka sposobów na walkę z fałszywymi wiadomościami^[30].

Wiele protrumpowskich internetowych fałszywych wiadomości pochodziło z macedońskiego miasta Wełes, gdzie około siedem różnych odpowiedzialnych za to organizacji, zatrudniało setki młodych osób, aby szybko produkować sensacyjne reportaże dla różnych firm amerykańskich oraz partii^[31].

Jeden z dziennikarzy tworzących fałszywe wiadomości, Paul Horner, stał za szeroko rozpowszechnioną plotką, jakoby artysta Banksy został aresztowany^[32][33]. Tego typu historie często pojawiały się na pierwszych stronach wyszukiwarki Google, były także udostępnianie na Facebooku i traktowane poważnie przez osoby trzecie, takie jak kierownik kampanii wyborczej Donalda Trumpa Corey Lewandowski(inne języki), Eryk Trump, „ABC News” czy „Fox News”^[34][35][36]. Horner później twierdził, że celem jego pracy w tamtym okresie było „sprawić, że zwolennicy Trumpa wyjdą na idiotów, poprzez dzielenie się tymi historiami”^[37].

Fałszywe wiadomości mogą być elementem dezinformacji w ramach działań określanych jako środki aktywne w grupie „czarnej” technologii hybrydowych^[11]. W 2014 roku rosyjski rząd rozpowszechniał fałszywe wiadomości za pośrednictwem rosyjskich państwowych przedsiębiorstw medialnych jak Sputnik i RT (dawniej Russia Today) w ramach dezinformacji odnośnie m.in. do stworzenia fałszywego obrazu roli prorosyjskich rebeliantów w zastrzeleniu samolotu Malaysia Airlines lot MH17^[38]. W 2016 roku NATO oświadczyło, że obserwuje znaczny wzrost rosyjskiej propagandy i fałszywych wiadomości po aneksji Krymu w 2014 roku przez Rosję^[39].

W 2018 roku badanie na temat fałszywych wiadomości w Polsce przeprowadził ośrodek badawczy Kantar Public. Najwięcej ankietowanych przyznało, że ze zmanipulowanymi informacjami mają styczność codziennie lub prawie codziennie (75%). Pozostałe wskazania to: przynajmniej raz w tygodniu (27%), kilka razy w miesiącu (7%), rzadko lub nigdy (14%), nie wiem (4%). Zdaniem 79% badanych problem fałszywych wiadomości jest zagrożeniem dla demokracji. Jednocześnie 71% uczestników badania odpowiedziało, że jest w stanie rozpoznać czy informacja, z którą mają styczność, jest prawdziwa czy nie^[40].

Fałszywki są często publikowane na specjalnie stworzonych stronach internetowych (ang. fake news websites). Aby przyciągnąć uwagę czytelników, autorzy publikowanych tam artykułów nadają im sensacyjne tytuły (ang. clickbait), a żeby zdobyć zaufanie często podszywają się pod znane źródła informacji^[41][42][43]. Adresy takich witryn mogą być upodabniane do adresów URL znanych lub budzących zaufanie stron (np. różnić się jedną literą w nazwie lub rozszerzeniem)^[44].

W XXI wieku możliwości wprowadzania w błąd zostały rozszerzone poprzez szerokie wykorzystanie mediów społecznościowych. Jednym z serwisów, które ułatwiły rozprzestrzenianie się fałszywych wiadomości, był Facebook^[45][46][47], jak również Twitter^[47]. Z mediów społecznościowych jako źródła wiadomości w 2016 korzystało 62% Amerykanów^[48], co, w połączeniu z rosnącymi podziałami politycznymi oraz zjawiskiem bańki filtrującej, sprzyja tendencji ograniczania się do czytania nagłówków^[49].

Według niektórych ekspertów fałszywki mogły mieć wpływ na wynik amerykańskich wyborów prezydenckich w 2016 roku^[50][51]. Fałszywe wiadomości miały wyższy wskaźnik udostępnień na Facebooku niż wiarygodne^[52][53][54]. Zdaniem analityków było to spowodowane tym, że fałszywe wiadomości często lepiej zaspokajały oczekiwania czytelników^[53]. Facebook początkowo zdementował te tezy^[55]. Sondaż przeprowadzony przez Pew Research(inne języki) w grudniu 2016 roku wykazał się, że 64% dorosłych Amerykanów uważa, że całkowicie fałszywe wiadomości wywołują „wiele zamieszania”, podczas gdy 24% stwierdziło, że wywołują „nieco zamieszania”, a 11% stwierdziło, że wywołują „niewiele lub wcale zamieszania”^[56]. Ponadto, 23% ankietowanych przyznało, że osobiście, świadomie lub nie, udostępniło nieprawdziwą wiadomość^[6].

Około sierpnia 2017 Facebook zaprzestał używania terminu „fake news”, zastępując go zwrotem „false news” (fałszywe informacje)^[57]. Will Oremus z magazynu Slate napisał, że przyczyną tego był fakt, iż zwolennicy prezydenta Donalda Trumpa zaczęli odnosić termin fałszywki do mediów opozycyjnych względem ich partii^[58].

Badania z Northwestern University dowiodły, że 30% z wszystkich fałszywek ma związek z Facebookiem, podczas gdy prawdziwych wiadomości – 8%. Badacze doszli też do wniosku, że odbiorcy fałszywych wiadomości nie są zamknięci w bańce filtrującej i wielu z nich czerpie również informacje z renomowanych źródeł^[59].

W Chinach dochodziło do przypadków, kiedy fałszywe wiadomości przenikały do bardziej renomowanych witryn informacyjnych, powodując skandal^[60]. W następstwie zdarzeń na Zachodzie Ren Xianling z Cyberspace Administration of China zaproponował wprowadzenie systemu nagród i kar w celu walki z fałszywymi wiadomościami^[61].

Za rozpowszechnianie fałszywych wiadomości odpowiedzialni są także internetowe trole, w szczególności w serwisach takich jak Twitter czy Facebook^[62]. W okresie wyborów prezydenckich w Stanach Zjednoczonych w 2016 roku, senat USA poinformowano, że Rosja finansowała ponad 1000 trolli mających rozpowszechniać nieprawdziwe informacje na temat Hillary Clinton^[63]. Do rozpowszechniania fałszywek wykorzystywane są również boty społecznościowe^[64]. W czasie wyborów prezydenckich w USA w 2016 roku znacznie wzrosła liczba i zasięgi fałszywych wiadomości^[65]. To przełożyło się na rozpowszechnienie walki z ich rozprzestrzenianiem^[66][67][68]. Strony publikujące fałszywe wiadomości nie podejmowały współpracy z instytucjami weryfikującymi informacje, dlatego musiały one działać na własną rękę^[69]. W celu zmniejszania oddziaływania fałszywych wiadomości strony, takie jak Snopes.com czy FactCheck.org, przedstawiły wytyczne pomagające w wykrywaniu fałszywych serwisów^[32][70][71]. Serwisy społecznościowe i wyszukiwarki, takie jak Facebook i Google, były krytykowane za wspieranie rozpowszechniania się fałszywych wiadomości. Obie te instytucje podjęły działania, aby zdecydowanie ukrócić ten trend, jednak ich krytycy nadal uważają, że trzeba w tym celu robić więcej^[68].

Po amerykańskich wyborach w 2016 roku Facebook zaczął oznaczać niewiarygodne wiadomości i ostrzegać przed nimi użytkowników^[72][73]. Do walki z fałszywkami może również zostać wykorzystana sztuczna inteligencja^[67]. W 2017 roku Facebook wykrył 30 000 kont odpowiedzialnych za rozprzestrzenianie dezinformacji na temat francuskich wyborów prezydenckich^[74]. Spółka zaczęła regularnie publikować raporty na temat działań podejmowanych w stosunku do takich „skoordynowanych nieuatentycznych zachowań” (coordinated inauthentic behavior, CIB) swoich użytkowników^[75].

W 2018 Google, Facebook, Twitter, Mozilla i stowarzyszenia branżowe z sektora reklamy podpisały Unijny kodeks postępowania w zakresie zwalczania dezinformacji (Code of Practice on Disinformation)^[76].

Analizę fałszywych wiadomości podawanych przez rosyjskie media, prowadzi m.in. EUvsDisinfo^[77], utworzone przez Unię Europejską w marcu 2015^[78][79].

Zajmuje się tym StopFake^[80][81] utworzone przez wykładowców, studentów i absolwentów Mohylańskiej Szkoły Dziennikarstwa oraz dziennikarzy wolontariuszy w marcu 2014^[82].

Polskie prawo karało za fałszywe wiadomości już w 1946 roku (patrz wyżej). W Polsce organizacją zajmującą się wykrywaniem fałszywych wypowiedzi, głównie polityków^[83], jest Stowarzyszenie Demagog^[84], członek International Fact-Checking Network(inne języki)^[85]. Tematykę fałszywek Polsce i na świecie porusza m.in. portal „fakenews.pl”^[86] oraz inne organizacje zajmujące się weryfikacją treści (ang. fact-checking^[87]).

Singapur w 2019 roku wprowadził surowe kary za systemowe szerzenie dezinformacji^[88].

Zobacz multimedia związane z tematem: Fake news

Zobacz hasło fake news w Wikisłowniku

• astroturfing
• dezinformacja
• kaczka dziennikarska
• mistyfikacja
• pacynka
• socjotechniczne techniki manipulacji
• wojna informacyjna
• prima aprilis
• deepfake