Elizabeth Taylor – Wikipedia, wolna encyklopedia

Elizabeth Taylor
Ilustracja
Elizabeth Taylor (lata 50.)
Imię i nazwisko

Elizabeth Rosemond Taylor

Data i miejsce urodzenia

27 lutego 1932
Hampstead

Data i miejsce śmierci

23 marca 2011
Los Angeles

Zawód

aktorka, producentka filmowa, businesswoman, działaczka humanitarna

Współmałżonek

Conrad Hilton
(1950−1951; rozwód)
Michael Wilding
(1952−1957; rozwód)
Michael Todd
(1957−1958; jego śmierć)
Eddie Fisher
(1959−1964; rozwód)
Richard Burton
(1964−1974; rozwód)
(1975−1976; rozwód)
John Warner
(1976−1982; rozwód)
Larry Fortensky
(1991−1996; rozwód)

Lata aktywności

1942−2003

Odznaczenia
Prezydencki Medal Obywatelski (Stany Zjednoczone) Dama Komandor Orderu Imperium Brytyjskiego Kawaler Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja) Komandor Orderu Sztuki i Literatury (Francja)
podpis

Elizabeth Rosemond Taylor (ur. 27 lutego 1932 w Hampstead, zm. 23 marca 2011 w Los Angeles) – amerykańska aktorka, producentka filmowa, businesswoman i działaczka humanitarna.

Jedna z największych gwiazd Hollywood. Wyróżniona wieloma nagrodami, w tym dwoma Oscarami: w 1961 za rolę Glorii Wondrous (Butterfield 8) i w 1967 za rolę Marthy (Kto się boi Virginii Woolf?). Amerykański Instytut Filmowy umieścił ją na siódmym miejscu w rankingu „największych aktorek wszech czasów” (The 50 Greatest American Screen Legends)[1].

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Dzieciństwo[edytuj | edytuj kod]

Urodziła się 27 lutego 1932 o godz. 2:00 lub 2:30 w Hampstead w Północnym Londynie[2][3][4]. Od urodzenia cierpiała na hipertrichozę[5][6]. Jej rodzice byli Amerykanami zamieszkałymi w Anglii, dlatego Elizabeth od urodzenia miała podwójne obywatelstwo[7][8]. Ojciec – Francis Lenn Taylor (1897–1968) – był handlarzem dzieł sztuki (zatrudnionym u swojego wuja, Howarda Younga), a matka – Sara Sothern z domu Warmbrodt (1895–1994) – aktorką teatralną, która zakończyła karierę po ślubie w 1926[9][10][11]. Jej ojciec miał homoseksualne skłonności, a po ślubie z żoną utrzymywał kontakty seksualne z innymi mężczyznami (miał romans m.in. z politykiem Victorem Cazaletem i projektantem mody Adrianem Greenburgiem), poza tym nadużywał alkoholu i prowokował kłótnie z żoną[12]. Choć jej matka, jako wyznawczyni Nauki Chrystusowej nie uznawała idei chrztu, Elizabeth za swojego ojca chrzestnego uważała Victor Cazaleta, polityka i pułkownika armii brytyjskiej, a także przyjaciela rodziny Taylorów[13][14]. Dorastała ze starszym bratem Howardem (ur. 1929) w domu „Heathwood” przy Wildwood Road nr 8 w Golders Green (a nie, jak podawała matka Elizabeth – w Hampstead)[2][15][16].

Genealogia
4. Francis Marion Taylor
(1860−1946)
     
    2. Francis Lenn Taylor
(1897−1968)
5. Elisabeth Mary Rosemond
(1869−1937)
       
      1. Elisabeth Rosemond Taylor
(1932−2011)
6. Samuel Sylvester Warmbrodt
(1861−1948)
   
    3. Sara Viola Warmbrodt
(1895−1994)
   
7. Elisabeth Ann Wilson
(1864−1932)
     
 

Od dziecka uchodziła za osobę energiczną i dociekliwą[17], zdeterminowaną, inteligentną i elokwentną, ale też nieśmiałą[18]. W wieku czterech lat nauczyła się jeździć konno [19]. W wywiadach twierdziła, że jako dziecko uczęszczała również na zajęcia ruchu i tańca w Vacani School of Dance[20], ale w szkolnych rejestrach nie odnaleziono jej nazwiska[21][22]. W 1936 wystąpiła podczas imprezy charytatywnej na hipodromie w Londynie, a swoim spontanicznym popisem tańca wywołała aplauz widowni, wśród której znalazła się m.in. Elżbieta, księżna Yorku z córkami, księżniczką Elżbietą i księżniczką Małgorzatą[23][24]. Uczęszczała do prywatnego koedukacyjnego przedszkola i szkoły Byron House w Highgate[25][26][27]. W szkole podstawowej była obiektem kpin rówieśników z powodu silnego brytyjskiego akcentu[28].

Taylor z matką i bratem (1934)

W kwietniu 1939, w obawie przed wybuchem II wojny światowej, Sara Taylor wyleciała z córką do Stanów Zjednoczonych (Francis dołączył do rodziny w grudniu 1939)[29][30][31]. Elizabeth w trakcie rejsu obejrzała film Mała księżniczka, który zainspirował ją do zostania aktorką[32]. W Ameryce uczyła się w prywatnej Willard School niedaleko Pasadeny[33][34]. Następnie zamieszkała z rodziną w dzielnicy Pacific Palisades, gdzie uczyła się w Town and Country School[35]. W tym okresie była szczególnie rozpieszczana przez nadopiekuńczą matkę[36], która za wszelką cenę chciała, by jej córka zrobiła karierę aktorską[37][38]. Zaczęła także uczęszczać na zajęcia tańca w Hollywood[35].

Kariera[edytuj | edytuj kod]

Początki[edytuj | edytuj kod]

Kiedy miała osiem lat, swoją urodą zachwyciła Carmen Considine, żonę producenta Johna Considine’a, który zaprosił Elizabeth na przesłuchanie do wytwórni filmowej Metro-Goldwyn-Mayer[39]. Choć na castingu zaprezentowała słabe umiejętności wokalne[35], firma zaoferowała jej siedmioletni kontrakt z wynagrodzeniem 100 dol. tygodniowo, ale matka Taylor odrzuciła propozycję[40]. Elizabeth następnie wzięła udział w przesłuchaniach do wytwórni Universal Pictures, którego prezesem i głównym udziałowcem był Cheever Cowden, narzeczony Andrei Berens, będącej pod wrażeniem urody Elizabeth (dostrzegła ją na jednym z wernisaży Francisa Taylora)[41][42]. 21 kwietnia 1941 podpisała siedmioletni kontrakt z wytwórnią z wynagrodzeniem 100 bądź 200 dol. tygodniowo[40][43]. Na wielkim ekranie zadebiutowała niewielką rolą w Ktoś rodzi się co minutę (1942)[44], którą jednak nie zachwyciła krytyków[45]. Wytwórnia po zaledwie roku współpracy, 24 lutego 1942, zwolniła młodą aktorkę (kontrakt wygasł 23 marca 1942)[40][46][47].

Taylor na planie filmu Wielka nagroda (1943)

Niedługo po swoich 10. urodzinach przeprowadziła się z rodziną do domu na North Elm Drive 307 w Beverly Hills, gdzie zaczęła naukę w publicznej szkole Hawthorne[48][44][47]. 15 października 1942 podpisała trzymiesięczny kontrakt z wytwórnią MGM, która – za namową Samuela Marxa, producenta filmowego i redaktora scenariuszy – zatrudniła ją do roli Priscilli, córki bogatego księcia w filmie Freda Wilcoxa Lassie, wróć! (1943)[49][50][51]. Po występie w tym filmie podpisała siedmioletni kontrakt z wytwórnią (ze stawką 100 dol. tygodniowo w pierwszym roku do 750 dol. pod koniec siódmego roku), który zaczął obowiązywać od 5 stycznia 1943[52]. Pojawiła się w prasowych reklamach mydła Lux, szamponu Luster­Creme, kremu Woodbury i czekoladek Whitman’s Sampler[53]. Zagrała niewielką rolę Helen, nadwrażliwej przyjaciółki tytułowej bohaterki w filmie wytwórni 20th Century Fox Dziwne losy Jane Eyre (1944), jednak sceny z jej udziałem zostały w większości wycięte w montażu, a jej nazwisko pominięto w czołówce[54][55]. Wystąpiła też w epizodocznej roli w filmie Clarence’a Browna Białe skały Dover (1944)[55][56].

Pierwszą główną rolę – Velvet Brown, która w przebraniu chłopca zwycięża w gonitwie o Puchar Anglii – otrzymała w kolejnym filmie Clarence’a Browna – Wielka nagroda (1944), kasowej ekranizacji powieści Enid Bagnold National Velvet z 1935[57][58][59]. Do roli dżokejki podjęła naukę jazdy konno w Rivera Country Club (podczas jednej z lekcji boleśnie upadła z konia i uszkodziła sobie kręgosłup, co utrudniało jej codzienne funkcjonowanie przez kolejne lata), a żeby urosnąć trzy cale – i uzyskać tym samym wzrost wymagany przez twórców filmu – regularnie pływała i uprawiała gimnastykę oraz przeszła na dietę budującą masę[60]. Za występ w filmie otrzymała głównie przychylne recenzje[61][62]. Z uwagi na sukces filmu wytwórnia MGM zapewniła Taylor podwyżkę wymagrodzenie do 300 dol. tygodniowo oraz przyznała jej 7,5 tys. dol. premii[63]. Jednocześnie była w tym okresie coraz częściej wyśmiewana przez rówieśników w szkole za swoje plany i marzenia o byciu aktorką[64]. Ostatecznie porzuciła naukę w szkole publicznej i w latach 1942–1950 pobierała nauki w internacie Little Red Schoolhouse działającym przy wytwórni MGM[65][66]. Po podpisaniu nowej umowy z MGM zagrała właścicielkę psa Billa w filmie Odwaga Lassie (1946)[67][68]. Na planach zdjęciowych coraz częściej wykazywała niemal fotograficzną pamięć do zapamiętywania tekstów, ale miała problem z nadekspresją w wypowiadaniu kwestii oraz mieszaniem brytyjskiego i amerykańskiego akcentu[68].

Taylor (1945)

18 stycznia 1946 podpisała nowy kontrakt z wytwórnià MGM, który gwarantował jej współpracę do 1952[69] i wynagrodzenie w wysokości 750 dol. tygodniowo[70]. W tym samym roku napisała i wydała – nakładem wydawnictwa Duell, Sloan and Pearce – książkę pt. „Chrupek i ja” (Nibbles and me) o jednej ze swoich wiewiórki[71], a także stworzyła ilustracje do tej publikacji[72]. Do końca lat 40. zagrała: tytułową rolę w filmie Cynthia (1947), ekranizacji broadwayowskiego spektaklu Bogate, pełne życie, i Mary, główną rolę w komedii kostiumowej Życie z ojcem (1947; została wypożyczona do tej produkcji przez Warner Bros. i zarabiała 3,5 tys. dol. tygodniowo od 20 kwietnia do 21 lipca 1946[73]) oraz drugoplanową rolę Carol w musicalu Randka z Judy (1948), córkę głównej bohaterki filmu Niesforna Julia (1948), złoścliwą Amy March, jedną z tytułowych bohaterem filmu Małe kobietki (1949) i Melindę Greyton, ukochaną głównego bohatera dramatu wojennego Konspirator (1949)[74][75][76]. Mimo że zagrała liczne role filmowe, wytwórnia MGM wciąż wątpiła w jej talent aktorski, dlatego nie powierzała aktorce ambitniejszych ról, co ją frustrowało[77]. Po premierze Konspiratora Taylor otrzymała nagrodę im. Roscoe za „odważne kontynuowanie kariery mimo totalnego braku zdolności aktorskich” od Stowarzyszenia Harvard Lampoon[78]. Jednocześnie prasa określała ją mianem „najbardziej utalentowanej aktorki hollywoodzkiej młodego pokolenia”[79]. W 1949 wzięła udział w swojej pierwszej okładkowej sesji zdjęciowej, która ukazała się w sierpniowym wydaniu magazynu „Life”[80][81]; w kolejnych latach pojawiła się na pierwszej stronie czasopisma rekordową liczbę 13 razy[82][83].

Lata 50.[edytuj | edytuj kod]

Kreacje filmowe w latach 50.
Taylor i Spencer Tracy w filmie Ojciec panny młodej (1950)
Taylor i Rock Hudson w filmie Olbrzym (1956)
Taylor w filmie Olbrzym (1956)
Taylor w filmie Kotka na gorącym blaszanym dachu (1958)

Zagrała drugoplanowe role: Mary, ojca głównego bohatera filmu Wielki kac (1950) i Angelę Vickers w melodramacie Miejsce pod słońcem (1951)[84][85], przy czym za drugą z ról zebrała wiele pochlebnych recenzji[86][87]. W październiku 1951, jako przedstawicielka przemysłu filmowego, wizytowała u prezydenta Trumana z okazji złotego jubileuszu amerykańskiego kina[88]. Na początku lat 50. wystąpiła m.in. w filmie Ojciec panny młodej (1950) i jego kontynuacji, Kłopotliwy wnuczek (1951)[89][90]. Odnowiła również kontrakt z MGM na kolejne siedem lat[91] z wynagrodzeniem 5 tys. dol. tygodniowo[92]. Wystąpiła m.in. jako Żydówka Rebecca w kasowym filmie Ivanhoe (1952), Lady Patricia w Pięknym Brummelu (1954) i Helen Ellswirth w Kiedy ostatni raz widziałem Paryż (1954)[93][94]. Zagrała także w kilku krytycznie przyjętych przez recenzentów filmach, m.in.: Miłość lepsza niż kiedykolwiek (1952), Dziewczyna, która miała wszystko (1953), Ścieżka słoni (1954) i Rapsodia (1954)[95][96]. Pojawiła się także w epizodycznych rolach w filmach: Quo Vadis (1951) i Callaway Went Thataway[97]. Coraz częściej mierzyła się z nagabywaniem i pogróżkami ze strony psychofanów[98]. Jednocześnie jej umiejętności aktorskie były negatywnie oceniane przez krytyków, którzy zwracali uwagę też na jej piskliwy głos[99]. W tym okresie zaczęła pobierać lekcje aktorstwa u Lillian Burns Sidney[100].

W drugiej połowie lat 50. zagrała m.in. Leslie Lynnton Benedict, dziewczynę z Maryland, która wychodzi za ranczera, w kasowym Olbrzymie (1956), do roli w którym została wypożyczona przez Warner Bros.[101]. Zaczęła również zdobywać uznanie branży filmowej – za występy w filmach W poszukiwaniu deszczowego drzewa (1957), Kotka na gorącym blaszanym dachu (1958), Nagle, zeszłego lata (1959) i Butterfield 8 (1960) była nominowana do Oscara dla najlepszej aktorki pierwszoplanowej, przy czym nagrodę otrzymała dopiero za występ w ostatniej z wymienionych produkcji[102][103][104]. W 1958 była drugą najbardziej kasową gwiazdą kina, tuż po Glennie Fordzie[105][106].

Na planie Kotki… nawiązała romans z Eddie’em Fisherem, za który była atakowana przez wiernych Kościoła katolickiego i moralistów oraz powszechnie krytykowana w mediach, ponieważ zaledwie od kilku miesięcy była wdową (po tragicznie zmarłym Mike’u Toddzie), a aktor był wówczas mężem Debbie Reynolds[107][108]. W wyniku skandalu wywołanego przez romans Stowarzyszenie Właścicieli Teatrów odebrano Taylor tytuł aktorki roku, który przyznał jej za rolę w Kotce…[109]. W tym okresie notorycznie spóźniała się na plany zdjęciowe, czym opóźniała prace nad filmami, a w trakcie realizacji Butterfield 8 uprzykrzała pracę także poprzez narzekanie na proponowane jej kostiumy i makijaż oraz zbyt niską temperaturę w garderobie[110][111][112]. Jej zachowanie spowodowane było faktem, że nie była zadowolona ze swojej roli w filmie (grała call-girl Glorię Wandroud), ale musiała w nim zagrać, ponieważ zobowiązywał ją do tego kontrakt z MGM, poza tym twórcy nie chcieli nanieść proponowanych przez nią zmian w scenariuszu[113]. Pod koniec dekady zagrała epizodyczną rolę w filmie Michaela Todda jr. Scent of Mystery (Holiday in Spain) (1960), który okazał się artystyczną klapą[114].

Lata 60.[edytuj | edytuj kod]

Taylor w filmie Kleopatra (1963)

W październiku 1959 podpisała z 20th Century Fox rekordowe honorarium w wysokości 1 mln dol. za zagranie tytułowej bohaterki filmu Josepha L. Mankiewicza Kleopatra (1963)[115][116], choć początkowo nie chciała zagrać tej roli[117]. Na planie Kleopatry zachowywała się kapryśnie i destrukcyjnie, m.in. wciąż spóźniała się do pracy i bywała niedyspozycyjna (np. przez choroby i bóle kręgosłupa), czym opóźniała realizację zdjęć, co z kolei miało duży wpływ na niepowodzenie artystyczne i finansowe filmu[118][119][120]. W trakcie kręcenia filmu nawiązała romans z Richardem Burtonem[121] [122][123], czym oboje wywołali skandal obyczajowy[124] i mierzyli się z krytyką międzynarodowej prasy[125], a po nakręceniu zdjęć zostali pozwani przez 20th Century Fox za naruszenie – zawartej w umowie – klauzuli moralności; sprawę w sądzie wygrali, dzięki czemu mogli zachować honorarium[126]. Film kosztował wytwórnię 40-50 mln dol. i stał się najdroższą produkcją w historii kina[127]. Mimo to zebrał mieszane recenzje, podobnie jak sama Taylor[128]; krytyka płynęła głównie z amerykańskiej prasy, która była oburzona romansem Taylor i Burtona[127].

W 1961 reprezentowała Stany Zjednoczone na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Moskwie[129] i została okrzyknięta najbardziej kasową aktorką świata[130]. Po Kleopatrze zagrała z Richardem Burtonem jeszcze w kilku filmach, m.in. Z życia VIP-ów (1963) i Brodziec (1965)[131][132]. Za rolę Marthy Mitchell w filmie Mike’a Nicholsa Kto się boi Virginii Woolf? (1966) dla Warner Bros otrzymała Oscara dla najlepszej aktorki pierwszoplanowej[133][134][135][136], a także nagrodę Koła Krytyków Nowojorskich, nagrodę Krajowej Rady Recenzentów i nagrodę Stowarzyszenia Prasy Zagranicznej[137]. Wystąpiła w programie podróżniczym CBSTV Elizabeth Taylor’s London[138]. Zebrała chłodne recenzje za nieudany występ w wieczorku poetyckim pt. „Gdyby się na tej Ziemi czas mógł zatrzymać”, z którego dochód wsparł finansowo American Musical & Dramatic Academy[139].

Taylor i Mia Farrow w filmie Tajna ceremonia (1968)

W 1964 nakładem wydawnictwa Harper & Row wydała książkę autobiograficzną pt. „Elizabeth Taylor”, a w następnym roku kolejną – pt. „Elizabeth Taylor: An Informal Memoir”[140]. W lutym 1966 przez tydzień występowała w roli Heleny Trojańskiej w spektaklu Faust wystawianym w teatrze Uniwersytetu Oskfordzkiego[141]. W 1967 do kin trafiły cztery filmy z Taylor w pierwszoplanowej roli: Poskromienie złośnicy, W zwierciadle złotego oka, Haiti – wyspa przeklęta i Doktor Faust, przy czym tylko pierwsza z produkcji zebrała pozytywne recenzje[142][143][144]. W tym samym roku wraz z Burtonem założyła wytwórnię filmową Taybur Productions, która jednak nie wyprodukowała żadnego filmu[145]. Również w 1967 zajęła szóste miejsce na liście najbardziej kasowych aktorek na świecie, a w następnym roku spadła na 10. pozycję rankingu[146]. W 1968 premierę miały dwa filmy Josepha Loseya z Taylor w głównej roli: Boom! (który został chłodno odebrany przez recenzentów) i Tajna ceremonia[147][148][149]. W 1969 pojawiła się gościnnie w filmie Anna tysiąca dni[150]. Również w latach 60. Andy Warhol stworzył serię portretów Taylor, które są jednymi z najbardziej znanych dzieł artysty[151].

Lata 70.[edytuj | edytuj kod]

W pierwszej połowie lat 70. pojawiła się w jednym z odcinków serialu Here’s Lucy (1970) oraz w filmach: Jedyna gra w mieście (1970), X, y i zet Pod mlecznym lasem, Hammersmith wyszedł (wszystkie trzy z 1972), Nocne widmo, Jego rozwód, jej rozwód, Środa popielcowa (wszystkie z 1973) i Identikit (1974; znany także pod tytułami: Miejsce kierowcy i Krwawe gry)[152][153]. Krytycy chłodno oceniali większość ówczesnych ról Taylor i, tak jak w poprzednich latach, podważali jej umiejętności aktorskie[154], choć jednocześnie często podkreślali, że czyni postępy w graniu i jest jedynym atutem danego filmu[155]. Taylor w tym okresie na wielu planach filmowych zachowywała się destrukcyjnie, m.in. spóźniając się o kilka godzin do pracy lub w ogóle się w niej nie pojawiając[156]. Na planie X, y i zet po raz pierwszy pracowała nie za honorarium, a za zwrot wydatków i na procent od zysków, co później powtórzyła również przy realizacji filmów Hammersmith wyszedł i Środa popielcowa[157].

Taylor (1973)

Pod koniec 1975 wydała swoją autobiografię pt. To Live in Love, która została opublikowana w magazynach „Ladies Home Journal” i „Woman”[158]. W drugiej połowie lat 70. zagrała m.in. główną, poczwórną rolę – Matki, Macierzyńskiej Miłości, Czarownicy i Królowej Światła – w pierwszej amerykańsko-radzieckiej produkcji pt. Błękitny ptak (1976), a także Edrę Vilnofsky w Zwycięstwie pod Entebbe (1976)[159][160]. W tym okresie zaczęła otrzymywać coraz mniej ról filmowych, skupiła się także na życiu rodzinnym u boku Johna Wernera[161]. Zebrała chłodne recenzje za rolę Desiree Armfeldt, głównej bohaterki filmu Mała nocna muzyka (1978), w którym zaśpiewała utwór „Send in the Clowns”; w przeciwieństwie do poprzednich planów zdjęciowych, przy Małej… nie sprawiała problemów, a twórcy zachwalali współpracę z nią[162]. Pod koniec lat 70. zagrała też niemą rolę w filmie Zimowe zabójstwa (1979)[163][164].

Latem 1978 zadebiutowała w teatrze telewizji, występując w Return Engagement zrealizowanym w ramach cyklu „Hallmark Hall of Fame”[165]. Pod koniec lat 70. premierę miała kolekcja jej perfum o nazwie Elizabeth Taylor’s Passion[166].

Lata 80.[edytuj | edytuj kod]

Lata 80. zaczęła od gościnnych występów w filmie Pęknięte lustro (1980) i serialu Szpital miejski (1981)[167][168]. W maju 1981 zadebiutowała w roli Reginy Giddens w spektaklu Małe liski, który miał premierę m.in. na Broadwayu, a później był wystawiany w Nowym Orleanie, Nowym Jorku, Waszyngtonie i Los Angeles, a także w Londynie i Związku Radzieckim[169][170]. Choć krytyki negatywnie oceniali jej grę[171], za występy w sztuce była nominowana do nagrody Tony za najlepszą rolę żeńską[172]. W tym okresie wraz z Zevem Bufmanem założyła spółkę Elizabeth Taylor Repertory Company[173], jednak już w listopadzie 1983 para zakończyła współpracę[174].

Taylor i Richard Burton w sztuce Życie prywatne (1983)

Za wkład w produkcję filmu dokumentalnego Genocide (1982), którego była jedną z narratorek, otrzymała pierwszą nagrodę Wiesenthal Humanitarian Award przyznawaną przez Centrum Badań nad Holo­caustem im. Szymona Wiesenthala w Los Angeles[175]. Wystąpiła także w filmie telewizyjnym Między przyjaciółmi (1983) i zagrała z Richardem Burtonem w objazdowym spektaklu komediowym Życie prywatne (1983) po USA[176]; za występy w sztuce zbierała złe recenzje, poza tym odwołała występy w ok. 20 spektaklach z powodu różnych dolegliwości zdrowotnych[177]. Również w latach 80. zagrała w miniserialu Północ – Południe (1985), filmach telewizyjnych: Czarownice w krainie czarów (1985) i There Must Be a Pony (1986) oraz w komediowym westernie Pokerzystka Alicja (1987)[178][179]. Wcieliła się też w rosyjską diwę Nadinę Bulichoff w filmie Młody Toscanini (1988), który zebrał złe recenzje na Festiwalu Filmowym Wenecji i nigdy nie doczekał się kinowej premiery w USA, ale za to był pokazywany we Francji[180].

W 1987 wypuściła linię perfum „Passion”[181], która stała się jednym z najbardziej dochodowych produktów branży zapachowej, przynosząc producentom rocznie ok. 70 mln dol. zysku[182]. 2 tym samym roku otrzymała Order Legii Honorowej za swoją działalność humitarną[183]. W 1988 wydała książkę autobiograficzną pt. „Elizabeth Takes Off”, w której opisała swoje zmagania z uzależnieniami i nadwagą[184][185]. W 1989 pojawiła się jako Alexandra del Lago w filmie Słodki ptak młodości, a premierę miały kolejne dwa jej zapachy perfum – White Diamonds i Passion for Men[186][187].

Lata 90.[edytuj | edytuj kod]

W marcu 1993 otrzymała nagrodę Amerykańskiego Instytutu Filmowego za całokształt twórczości[188]. Zagrała epizodyczną rolę w filmie Flintstonowie (1994)[189]. Również w latach 90. założyła firmę jubilerską House of Taylor, która jednak zaledwie po trzech latach istnienia ogłosiła upadłość[190]. W 1996 premierę w telewizji NBC miał miniserial Liz: The Elizabeth Taylor Story, w którym tytułową rolę zagrała Sherilyn Fenn; Taylor bezskutecznie próbowała zablokować emisję produkcji, podtrzymując, że ma wyłączne prawa do własnego życia[191]. W grudniu 1999 aktorka otrzymała z rąk królowej Elżbiety II Order Imperium Brytyjskiego drugiej klasy[192].

Ostatnie lata i śmierć[edytuj | edytuj kod]

Taylor (2002)

Ostatnim projektem, w którym wzięła udział, był film telewizyjny Wieczny blask gwiazd (2001)[193][189]. W tym samym roku uczestniczyła w 58. gali wręczenia Złotych Globów, na której ogłosiła zdobywcę nagrody za najlepszy dramat[194]. W 2002 wydała książkę pt. „My Love Affair with Jewerly” oraz została laureatką jednego z pięciu wyróżnień na 25. ceremonii rozdania nagród w Centrum Kennedy’ego w Waszyngtonie[195]. W 2003 uczestniczyła w specjalnym pokazie filmu Olbrzym (1956) na 56. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Cannes[196]. W ostatnich latach życia preferowała spędzanie czasu w samotności, sporadycznie pojawiała się na publicznych wystąpieniach[197]. W maju 2006 gościła w programie telewizyjnym Larry King Show[198]. W 2007 uczestniczyła w uroczystej gali fundacji Macy’s Passport, na której została uhonorowana tytułem filantropki roku za działalność na rzecz HIV/AIDS[199].

W listopadzie 2004 ujawniła, że miała zastoinową niewydolność serca[200]. W październiku 2009 przeszła operację zastawki serca[189]. W lutym 2011 trafiła z objawami niewydolności serca na leczenie do szpitala w Los Angeles, gdzie 23 marca 2011 zmarła w otoczeniu rodziny, w wieku 79 lat[201]. Dwa dni po śmierci została pochowana na cmentarzu Forest Lawn w Glendale. Uroczystości pogrzebowe odbyły się zgodnie z obrządkiem żydowskim, prowadził je rabin Jerry Cutler.

Życie prywatne[edytuj | edytuj kod]

Małżeństwa i romanse[edytuj | edytuj kod]

W wieku nastoletnim randkowała z aktorem Marshallem Thompsonem i futbolistą Glennem Davisem, od czerwca do września 1949 była zaręczona z przedsiębiorcą Williamem D. Pawleyem jr., a następnie spotykała się z piosenkarzem Vikiem Damone, baseballistą Ralphem Kinerem i producentem filmowym Arthurem Loewem jr[202][203][204]. W latach 50. miała romans z reżyserem Stanleyem Donenem[205], aktorami Rockiem Hudsonem[206] i Victorem Maturem oraz scenarzystą Kevinem McClorym[207], a w latach 60. romansowała z publicystą Maxem Lernerem[208]. W latach 1974–1975, tj. w okresie separacji i kryzysu małżeńskiego z Richardem Burtonem, miała romans z przedsiębiorcą Henrym Wymbergiem[209][210]. Następnie nawiązała romans z szefem agencji reklamowej Peterem Darmaninem[211] i ambasadorem Iranu w USA Ardeszirem Zahedim[212]. Po drugim rozwodzie z Burtonem odnowiła romans z Wymbergiem oraz spotykała się ze scenarzystą i reżyserem reklam Harveyem Hermanem[213]. W latach 80. miała romans z Rainierem, księciem Monako[214]. Po rozwodzie z Johnem Wernerem była zaręczona z prawnikiem Victorem Gonzalezem Luną, później przez pół roku była narzeczoną przedsiębiorcy Dennisa Steina, spotykała się z dziennikarzem Carlem Bernsteinem i doradcą wizerunkowym Gordonem Reece’em[215] oraz miała romans z George’em Hamiltonem[216]. Pod koniec życia związana była z aktorem Jeffem Goldblumem, doktorem Garym Schwartzem, przedsiębiorcą Jasonem Wintersem[217] i aktorem Colinem Farrellem[218].

Taylor z synem, Michalem Wildingiem juniorem (czerwiec 1953)

Była mężatką ośmiokrotnie, przy czym siedem razy brała rozwód i raz owdowiała – Mike Todd zginął w katastrofie lotnicznej w marcu 1958[219]. Jej mężami byli:

W 1971, w wieku 38 lat, po raz pierwszy została babką (urodziła jej się wnuczka Leyla, córka Michaela Wildinga jr. i Beth Clutter)[244][245]. Dożyła narodzin jeszcze dziewiątki wnuków i czwórki prawnuków[246].

Religia i poglądy[edytuj | edytuj kod]

27 marca 1959 przeszła konwersję na judaizm i przyjęła imiona Elisheba Rachel[109][247][248]. Wspierała finansowo ruchy syjonistyczne[249].

Miała demokratyczne poglądy[250]. Ufundowała galę charytatywną z okazji urodzin Belli Abzug z Partii Demokratycznej oraz uczestniczyła w kilku innych wydarzeniach w imieniu tej polityczki[250]. Przed wyborami prezydenckimi w USA w 1976 wsparła finansowo kampanię Jimmy’ego Cartera (kandydata Demokratów) i wspomogła Geralda Forda (kandydata Republikanów) poprzez udział w spotkaniach z jego wyborcami[251]. Przez większość życia wykazywała powierzchowne zainteresowanie polityką, w którą mocniej zaangażowała się po rozpoczęciu związku z Johnem Warnerem[252][253].

W 1966 zrzekła się amerykańskiego obywatelstwa i pozostawiła sobie brytyjskie, prawdopodobnie w celu uniknięcia płacenia wysokich podatków w Stanach Zjednoczonych[254][255].

W 1983 udała się z misją pokojową do Izraela, by doprowadzić do pojednania kraju z Jordanią[256].

Otwarcie wspierała społeczność gejowską[257]. W latach 80. zaczęła czynnie angażować się (m.in. finansowo) w pomoc osobom chorującym na AIDS[257][258]. Była jedną z założycielek Amerykańskiej Fundacji Badań nad AIDS (amfAR), a w 1987 została przewodniczącą tej organizacji[259][260]. W 1991 założyła Elizabeth Taylor AIDS Foundation[261].

Zdrowie[edytuj | edytuj kod]

Od końca lat 40. była uzależniona od leków[262]. Przez wiele lat zmagała się również z uzależnieniem od narkotyków i alkoholu[263]. W grudniu 1983 samowolnie rozpoczęła pięciotygodniową terapię odwykową w klinice Betty Ford Center[264][265]. Do kliniki wróciła w październiku 1988[266][267].

Miała słaby organizm i była podatna na choroby (w różnych latach miała m.in. zapalenie osierdzia, krtani, płuc i oskrzeli), choć nie brakuje teorii, że większość jej problemów zdrowotnych miało podłoże psychosomatyczne lub było związane z problemami z uzależnieniem od leków i alkoholu[268][269]. W 1951 przeszła kurację w Szpitalu Cedru Libańskiego w związku z początkiem choroby wrzodowej bądź nieżytem kiszek[270]. W listopadzie 1956 przeszła operację usunięcia kręgów kręgosłupa, które uszkodziła po upadku na schodach[271]. W 1960 zdiagnozowano u niej zapalenie opon mózgowych, a w marcu 1961 przeszła tracheotomię w związku z zatorowością płucną wywołaną gronkowcowym zapaleniem płuc[272][273]. W tym okresie cierpiała na anemię[274]. W 1968 przeszła zabieg usunięcia macicy[275][276]. W tym okresie zachorowała na krwanienie odbytu[277]. W 1973 przeszła operację diagnostyczną wycięcia cysty na jajniku[278]. Również w latach 70. z powodu zapalenia stawów poruszała się na wózku inwalidzkim[279]. Od końca marca do końca czerwca 1990 przebywała w szpitalu w związku z wirusowym zapaleniem płuc[280][281][282]. Ponadto chorowała onkologicznie − przeszła operacje usunięcia guza mózgu i raka skóry[189][283]. Według raportów medycznych pięć razy w życiu złamała kręgosłup i miała protezy w obu biodrach[189]. W 1983 wskutek zderzenia drogowego zerwała więzadła w lewej nodze[284].

Przez wiele lat kariery zmagała się z nadwagą, przez co bywała krytykowana i wyśmiewana przez recenzentów filmowych i prasę[285][286][287] oraz padała obiektem drwin komików (np. Joan Rivers i Johna Belushiego)[288][289].

W 1973 zabezpieczyła swoją twarz na 1 mln dol. na wypadek, gdyby doszło do uszkodzeń w wyniku szczególnie obciążającej charakteryzacji wykorzystywanej na planie filmu Środa popielcowa[290].

Przeszła operację plastyczną podbródka, jednocześnie zaprzeczała doniesieniom o innych ingerencjach chirurgicznych w swój wygląd[291].

Majątek[edytuj | edytuj kod]

W latach 50. stała się najlepiej opłacaną (jej honorarium wynosiło 500 tys. dol. za film) i najbardziej rozchwytywaną aktorką świata[292]. Za tytułową rolę w Kleopatrze wynegocjowała milionowy kontrakt i tantiemy w wysokości 10 proc. od zysków[117], podobne honorarium otrzymała również za role w kolejnych filmach, m.in. Z życia VIP-ów, Brodziec, Kto się boi Virginii Woolf?, W zwierciadle złotego oka, Boom i Tajna ceremonia[293][294]. Za występ w filmie Haiti – wyspa przeklęta otrzymała wynagrodzenie w wysokości 500 tys. dol[295]. Za rolę w filmie Jedyna gra w mieście otrzymała najwyższe honorarium w karierze – 1,25 mln dol[296][297]. Za występ w programie podróżniczym CBSTV Elizabeth Taylor’s London otrzymała 500 tys. dol.[138] Za grę w miniserialu Północ – Południe otrzymywała po 100 tys. dol. za dzień zdjęciowy[298].

W latach 60. kupiła posiadłość Chalet Ariel w Gstadd w Alpach[299] i jacht „Kalizma” (od imienia córki Richarda Burtona – Kate, i córek Taylor: Lizy i Marii) za ok. 75 tys. funtów[300]. Później zakupiła też, z Richardem Burtonem, dom „Casa Kimberley” w Puerto Vallarta za 40 tys. dol[301]. W latach 80. za 2 mln dol. kupiła rezydencję przy Nimes Road 700 przy Bel Air w Kalifornii[302]. W 2007 z Jasonem Wintersem nabyła za 10 mln dol. willę na Hawajach[199].

Miała kolekcję drogiej biżuterii (w latach 70. wycenioną na 15 mln dol.), którą lubiła epatować podczas wyjść publicznych[303][304]. W 1987 na aukcji zorganizowanej przez firmę Sotheby’s w Genewie zakupiła wysadzaną brylantami platynową broszkę, która należała do Wallis Simpson[305]. Posiadała także kolekcję obrazów[306], w latach 60. kupiła m.in. obrazy: Szpital dla umysłowo chorych w St Rémy Vincenta Van Gogha za ponad 90 tys. dol. i Le val de la Falaise Claude Moneta za 50 tys. dol[307].

Pod koniec 2011 zgromadzony przez nią majątek oszacowano na 600 mln dol[308].

Była znana ze swojej dobroczynności, a w 1972 magazyn „Life” wyliczył, że wraz z mężem Richardem Burtonem wydają ok. 1 mln dol. na cele charytatywne[309].

Filmografia[edytuj | edytuj kod]

Spis sporządzono na podstawie materiału źródłowego[310][311].

Filmy fabularne[edytuj | edytuj kod]

Seriale telewizyjne[edytuj | edytuj kod]

  • 1981: Szpital miejski (General Hospital) jako Helena Cassadine
  • 1983: Wszystkie moje dzieci (All My Children) jako członkini załogi w pałacu
  • 1984: Hotel jako Katherine Cole
  • 1985: Północ-Południe (North and South) jako Madam Conti
  • 1992
    • Simpsonowie The Simpsons jako Maggie Simpson (głos)
    • Kapitan Planeta (Captain Planet and the Planeteers) jako matka Todda (głos)
  • 1996: Pomoc domowa (The Nanny) jako ona sama
  • 2003: God, the Devil and Bob jako Sarah (głos)

Produkcja[edytuj | edytuj kod]

  • 1967

Nagrody[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. AFI's 100 YEARS...100 STARS. American Film Institute. [dostęp 2018-12-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-12-30)]. (ang.).
  2. a b Maddox 1985 ↓, s. 15.
  3. Walker 1993 ↓, s. 6.
  4. Heymann 2023 ↓, s. 19.
  5. Walker 1993 ↓, s. 17.
  6. Heymann 2023 ↓, s. 24–25, 95.
  7. Walker 1993 ↓, s. 11–12.
  8. Heymann 2023 ↓, s. 24, 28.
  9. Maddox 1985 ↓, s. 15–17.
  10. Walker 1993 ↓, s. 13–15.
  11. Heymann 2023 ↓, s. 20–22, 296, 438.
  12. Heymann 2023 ↓, s. 22, 69.
  13. Maddox 1985 ↓, s. 18, 20.
  14. Walker 1993 ↓, s. 14, 21.
  15. Walker 1993 ↓, s. 16–17.
  16. Heymann 2023 ↓, s. 23–24.
  17. Walker 1993 ↓, s. 19.
  18. Heymann 2023 ↓, s. 27–28.
  19. Heymann 2023 ↓, s. 25.
  20. Heymann 2023 ↓, s. 25, 27–28.
  21. Maddox 1985 ↓, s. 24.
  22. Walker 1993 ↓, s. 25.
  23. Walker 1993 ↓, s. 25–26.
  24. Heymann 2023 ↓, s. 28.
  25. Maddox 1985 ↓, s. 23.
  26. Walker 1993 ↓, s. 29.
  27. Heymann 2023 ↓, s. 31–32.
  28. Heymann 2023 ↓, s. 32.
  29. Maddox 1985 ↓, s. 25.
  30. Walker 1993 ↓, s. 31–34.
  31. Heymann 2023 ↓, s. 33.
  32. Heymann 2023 ↓, s. 33–34.
  33. Walker 1993 ↓, s. 33.
  34. Heymann 2023 ↓, s. 36.
  35. a b c Heymann 2023 ↓, s. 38.
  36. Heymann 2023 ↓, s. 91, 108.
  37. Maddox 1985 ↓, s. 27.
  38. Walker 1993 ↓, s. 35–36.
  39. Heymann 2023 ↓, s. 39–40.
  40. a b c Maddox 1985 ↓, s. 31.
  41. Maddox 1985 ↓, s. 29–30.
  42. Walker 1993 ↓, s. 36.
  43. Walker 1993 ↓, s. 38.
  44. a b Walker 1993 ↓, s. 40.
  45. Heymann 2023 ↓, s. 40–41.
  46. Walker 1993 ↓, s. 38–40.
  47. a b Heymann 2023 ↓, s. 41.
  48. Maddox 1985 ↓, s. 32, 36.
  49. Maddox 1985 ↓, s. 32–34.
  50. Walker 1993 ↓, s. 43.
  51. Heymann 2023 ↓, s. 43–45.
  52. Walker 1993 ↓, s. 44.
  53. Heymann 2023 ↓, s. 47.
  54. Maddox 1985 ↓, s. 35.
  55. a b Walker 1993 ↓, s. 46.
  56. Heymann 2023 ↓, s. 48.
  57. Maddox 1985 ↓, s. 39–45.
  58. Walker 1993 ↓, s. 48–52.
  59. Heymann 2023 ↓, s. 46–54.
  60. Walker 1993 ↓, s. 49, 83.
  61. Maddox 1985 ↓, s. 41–42.
  62. Heymann 2023 ↓, s. 55.
  63. Walker 1993 ↓, s. 56.
  64. Maddox 1985 ↓, s. 36.
  65. Maddox 1985 ↓, s. 36, 53.
  66. Heymann 2023 ↓, s. 60–61.
  67. Maddox 1985 ↓, s. 50–51.
  68. a b Heymann 2023 ↓, s. 64.
  69. Maddox 1985 ↓, s. 47.
  70. Walker 1993 ↓, s. 62.
  71. Maddox 1985 ↓, s. 51.
  72. Walker 1993 ↓, s. 56–57.
  73. Walker 1993 ↓, s. 63.
  74. Maddox 1985 ↓, s. 57–58, 62, 66–67.
  75. Walker 1993 ↓, s. 63, 69–75, 79–82.
  76. Heymann 2023 ↓, s. 68–69, 73–76, 81.
  77. Heymann 2023 ↓, s. 87.
  78. Maddox 1985 ↓, s. 231.
  79. Walker 1993 ↓, s. 72.
  80. Walker 1993 ↓, s. 60.
  81. Heymann 2023 ↓, s. 85.
  82. Maddox 1985 ↓, s. 58.
  83. https://www.businessinsider.com/elizabeth-taylor-magazine-covers-2011-3
  84. Walker 1993 ↓, s. 88, 93–98.
  85. Heymann 2023 ↓, s. 85–87.
  86. Maddox 1985 ↓, s. 69, 74–80.
  87. Walker 1993 ↓, s. 99.
  88. Heymann 2023 ↓, s. 118.
  89. Maddox 1985 ↓, s. 81, 91.
  90. Heymann 2023 ↓, s. 96, 109–110.
  91. Heymann 2023 ↓, s. 117.
  92. Maddox 1985 ↓, s. 98.
  93. Maddox 1985 ↓, s. 95–96, 101–103.
  94. Heymann 2023 ↓, s. 96, 109–110, 115, 130–133.
  95. Maddox 1985 ↓, s. 90, 99–102.
  96. Heymann 2023 ↓, s. 109–110, 126–129.
  97. Heymann 2023 ↓, s. 105–106, 109.
  98. Heymann 2023 ↓, s. 119–120.
  99. Heymann 2023 ↓, s. 113–114, 116.
  100. Heymann 2023 ↓, s. 116–117.
  101. Maddox 1985 ↓, s. 106–112.
  102. Maddox 1985 ↓, s. 113–116, 125, 131, 141, 145–149.
  103. Walker 1993 ↓, s. 189–190, 212, 214–219, 228.
  104. Heymann 2023 ↓, s. 150, 176–177, 184, 188, 204–205, 211, 229.
  105. Maddox 1985 ↓, s. 141, 241.
  106. Walker 1993 ↓, s. 204.
  107. Maddox 1985 ↓, s. 136–139, 142, 145.
  108. Walker 1993 ↓, s. 202–206, 210–211.
  109. a b Maddox 1985 ↓, s. 144.
  110. Maddox 1985 ↓, s. 148.
  111. Walker 1993 ↓, s. 219.
  112. Heymann 2023 ↓, s. 205, 214–215.
  113. Walker 1993 ↓, s. 214–221.
  114. Heymann 2023 ↓, s. 209–210.
  115. Maddox 1985 ↓, s. 148–149, 151–153, 160.
  116. Walker 1993 ↓, s. 212–213, 217, 235–238.
  117. a b Heymann 2023 ↓, s. 210.
  118. Maddox 1985 ↓, s. 160, 170.
  119. Walker 1993 ↓, s. 223–227, 251.
  120. Heymann 2023 ↓, s. 242–244.
  121. Walker 1993 ↓, s. 235, 238–240, 244–245.
  122. Gressor i Cook 2005 ↓, s. 262.
  123. William J. Mann, Barbra Streisand. Cudowna dziewczyna, Wydawnictwo G+J Gruner+Jahr Polska, 2013, s. 212, ISBN 978-83-7778-486-0.
  124. Maddox 1985 ↓, s. 162, 173.
  125. Walker 1993 ↓, s. 248–249.
  126. Heymann 2023 ↓, s. 255–256.
  127. a b Maddox 1985 ↓, s. 151, 169–170.
  128. Walker 1993 ↓, s. 260.
  129. Heymann 2023 ↓, s. 230.
  130. Maddox 1985 ↓, s. 149, 241.
  131. Maddox 1985 ↓, s. 183.
  132. Walker 1993 ↓, s. 252, 257, 259, 270–272.
  133. Maddox 1985 ↓, s. 185–188.
  134. Walker 1993 ↓, s. 274–277, 280–281.
  135. Jan Słodowski, Andrzej Roman: Gwiazdy światowego kina. Leksykon. Warszawa: Editions Spotkania, 1992, s. 200. ISBN 83-85195-83-1.
  136. Heymann 2023 ↓, s. 262–264, 279, 283–289.
  137. Maddox 1985 ↓, s. 188–189.
  138. a b Heymann 2023 ↓, s. 264.
  139. Heymann 2023 ↓, s. 277.
  140. Heymann 2023 ↓, s. 19, 278–279, 376.
  141. Heymann 2023 ↓, s. 376.
  142. Maddox 1985 ↓, s. 185–199.
  143. Walker 1993 ↓, s. 278–282, 287–288.
  144. Heymann 2023 ↓, s. 288–290.
  145. Maddox 1985 ↓, s. 205.
  146. Maddox 1985 ↓, s. 202.
  147. Maddox 1985 ↓, s. 199–201.
  148. Walker 1993 ↓, s. 283–286, 289–291.
  149. Heymann 2023 ↓, s. 291–293.
  150. Heymann 2023 ↓, s. 298–299.
  151. Andy Warhol and Liz Taylor | Christie's [online], www.christies.com [dostęp 2022-03-23] (ang.).
  152. Walker 1993 ↓, s. 293, 302–304, 309–311, 314.
  153. Heymann 2023 ↓, s. 296, 304–307, 315–319, 323, 330.
  154. Heymann 2023 ↓, s. 305–307, 317, 323.
  155. Maddox 1985 ↓, s. 232.
  156. Heymann 2023 ↓, s. 321–322, 330–331, 336.
  157. Walker 1993 ↓, s. 302, 304, 310.
  158. Maddox 1985 ↓, s. 221–222.
  159. Walker 1993 ↓, s. 317.
  160. Heymann 2023 ↓, s. 335–337, 352.
  161. Heymann 2023 ↓, s. 349, 376.
  162. Heymann 2023 ↓, s. 358—359, 362.
  163. Walker 1993 ↓, s. 332.
  164. Heymann 2023 ↓, s. 365–366.
  165. Heymann 2023 ↓, s. 367.
  166. Heymann 2023 ↓, s. 368.
  167. Walker 1993 ↓, s. 338, 344.
  168. Heymann 2023 ↓, s. 374, 387.
  169. Walker 1993 ↓, s. 340–342, 344.
  170. Heymann 2023 ↓, s. 378—391.
  171. Walker 1993 ↓, s. 345—346.
  172. Heymann 2023 ↓, s. 383.
  173. Walker 1993 ↓, s. 342.
  174. Heymann 2023 ↓, s. 383, 400.
  175. Heymann 2023 ↓, s. 388.
  176. Walker 1993 ↓, s. 346.
  177. Heymann 2023 ↓, s. 391–398.
  178. Walker 1993 ↓, s. 360.
  179. Heymann 2023 ↓, s. 404, 407, 411–412.
  180. Heymann 2023 ↓, s. 12–13, 421–425.
  181. Walker 1992 ↓, s. 362.
  182. Heymann 2023 ↓, s. 418–419.
  183. Heymann 2023 ↓, s. 415.
  184. Walker 1993 ↓, s. 350.
  185. Heymann 2023 ↓, s. 401, 420.
  186. Walker 1992 ↓, s. 362, 364.
  187. Heymann 2023 ↓, s. 428–430.
  188. Heymann 2023 ↓, s. 136.
  189. a b c d e Heymann 2023 ↓, s. 441.
  190. Heymann 2023 ↓, s. 442–443.
  191. Heymann 2023 ↓, s. 445–446.
  192. Heymann 2023 ↓, s. 445.
  193. Gressor i Cook 2005 ↓, s. 266.
  194. Heymann 2023 ↓, s. 447.
  195. Heymann 2023 ↓, s. 443, 447.
  196. Heymann 2023 ↓, s. 448.
  197. Heymann 2023 ↓, s. 440–441.
  198. Heymann 2023 ↓, s. 442.
  199. a b Heymann 2023 ↓, s. 443.
  200. Meredith Melnick: Are You at Risk for Congestive Heart Failure?. Time, 2011-03-23. [dostęp 2020-12-07]. (ang.).
  201. Sheila Marikar: Hollywood Icon Elizabeth Taylor Dies at 79. abcnews.go.com, 2011-03-23. [dostęp 2011-03-23]. (ang.).
  202. Maddox 1985 ↓, s. 65, 68, 70–72.
  203. Walker 1993 ↓, s. 67, 75–78, 85, 87–89.
  204. Heymann 2023 ↓, s. 66, 75–76, 82–83, 87.
  205. Maddox 1985 ↓, s. 90–91, 95.
  206. Walker 1993 ↓, s. 162.
  207. Heymann 2023 ↓, s. 134–136, 139–142, 170, 232.
  208. Walker 1993 ↓, s. 229–230.
  209. Maddox 1985 ↓, s. 196.
  210. Walker 1993 ↓, s. 315.
  211. Walker 1993 ↓, s. 322.
  212. Heymann 2023 ↓, s. 330, 338–339, 344–345, 350.
  213. Heymann 2023 ↓, s. 345–349.
  214. Heymann 2023 ↓, s. 384.
  215. Walker 1993 ↓, s. 346, 348, 356–357.
  216. Heymann 2023 ↓, s. 393, 397, 402, 404–406, 415–416.
  217. Heymann 2023 ↓, s. 442–443, 447.
  218. https://g1.globo.com/pop-arte/cinema/noticia/2013/12/colin-farrell-diz-que-elizabeth-taylor-foi-sua-ultima-relacao-romantica.html
  219. Heymann 2023 ↓, s. 178–179.
  220. Maddox 1985 ↓, s. 83–88.
  221. Walker 1993 ↓, s. 101–126.
  222. Heymann 2023 ↓, s. 100, 111.
  223. Heymann 2023 ↓, s. 104–107.
  224. Maddox 1985 ↓, s. 97–98, 112, 125.
  225. Walker 1993 ↓, s. 177.
  226. Heymann 2023 ↓, s. 116, 124, 128, 132, 148–149, 154, 160.
  227. Maddox 1985 ↓, s. 128–130.
  228. Walker 1993 ↓, s. 185.
  229. Heymann 2023 ↓, s. 160–161, 165, 171, 179–182.
  230. Maddox 1985 ↓, s. 142, 145.
  231. Walker 1993 ↓, s. 200–208, 267.
  232. Heymann 2023 ↓, s. 188, 199–201, 275.
  233. Maddox 1985 ↓, s. 175, 220–221.
  234. Walker 1993 ↓, s. 267, 316, 321.
  235. Heymann 2023 ↓, s. 275, 334, 341, 345, 361.
  236. Maddox 1985 ↓, s. 163.
  237. Walker 1993 ↓, s. 192, 238.
  238. Heymann 2023 ↓, s. 238.
  239. Maddox 1985 ↓, s. 235.
  240. Walker 1993 ↓, s. 329, 346.
  241. Heymann 2023 ↓, s. 353–363, 368–376, 387–390, 393.
  242. Walker 1993 ↓, s. 367.
  243. Heymann 2023 ↓, s. 430–431, 436–438, 444–445.
  244. Walker 1993 ↓, s. 305.
  245. Heymann 2023 ↓, s. 309.
  246. Heymann 2023 ↓, s. 450.
  247. Jessica Ravitz: Exploring Elizabeth Taylor's Jewish conversion. religion.blogs.cnn.com, 2011-03-24. [dostęp 2011-03-25]. (ang.).
  248. Heymann 2023 ↓, s. 199, 201.
  249. Heymann 2023 ↓, s. 287.
  250. a b Heymann 2023 ↓, s. 358.
  251. Heymann 2023 ↓, s. 362.
  252. Walker 1993 ↓, s. 331.
  253. Heymann 2023 ↓, s. 362–365.
  254. Maddox 1985 ↓, s. 184.
  255. Walker 1993 ↓, s. 271–172.
  256. Heymann 2023 ↓, s. 393–394.
  257. a b Elton John, Miłość jest lekarstwem. O życiu, pomaganiu i stracie, William Jefferson Clinton (red.), Agata Moroz (tłum.), The Elton John AIDS Foundation, Wydawnictwo SQN, 2014, s. 57, ISBN 978-83-7924-156-9.
  258. Heymann 2023 ↓, s. 90, 411, 413–415, 434.
  259. Walker 1993 ↓, s. 357.
  260. Heymann 2023 ↓, s. 409, 413, 434.
  261. Heymann 2023 ↓, s. 437.
  262. Heymann 2023 ↓, s. 89, 196, 222, 295, 303, 318, 321, 396.
  263. Heymann 2023 ↓, s. 231–232, 269, 285, 318, 321, 325, 330, 396.
  264. Walker 1993 ↓, s. 349.
  265. Heymann 2023 ↓, s. 9–18, 399.
  266. Walker 1993 ↓, s. 358.
  267. Heymann 2023 ↓, s. 425–426.
  268. Maddox 1985 ↓, s. 125.
  269. Heymann 2023 ↓, s. 115, 130, 138, 135, 203, 213, 227–229, 360, 382, 396.
  270. Maddox 1985 ↓, s. 90.
  271. Walker 1993 ↓, s. 174.
  272. Maddox 1985 ↓, s. 156–157.
  273. Heymann 2023 ↓, s. 226–227.
  274. Walker 1993 ↓, s. 227.
  275. Walker 1993 ↓, s. 292.
  276. Heymann 2023 ↓, s. 294, 296.
  277. Walker 1993 ↓, s. 301.
  278. Heymann 2023 ↓, s. 332.
  279. Heymann 2023 ↓, s. 365.
  280. Walker 1992 ↓, s. 361, 363.
  281. Heymann 2023 ↓, s. 434.
  282. Elizabeth Taylor Hospitalized, ‘Seriously Ill’ With Pneumonia. Los Angeles Times, 1990-04-24. [dostęp 2020-12-07]. (ang.).
  283. Sue Chan: Elizabeth Taylor Cured Of Skin Cancer. CBS News, 2002-09-13. [dostęp 2020-12-07]. (ang.).
  284. Heymann 2023 ↓, s. 394.
  285. Maddox 1985 ↓, s. 148, 155, 169, 183, 333–334, 337.
  286. Walker 1993 ↓, s. 291, 302.
  287. Peter Beresford: Hollywood. Romanse i skandale. Ring, 1991, s. 147. OCLC 830999173. (pol.).
  288. Walker 1993 ↓, s. 334.
  289. Heymann 2023 ↓, s. 363–364, 369, 373.
  290. Heymann 2023 ↓, s. 319.
  291. Heymann 2023 ↓, s. 411.
  292. Heymann 2023 ↓, s. 197.
  293. Maddox 1985 ↓, s. 183, 186, 191.
  294. Walker 1993 ↓, s. 270, 275, 283, 289–290.
  295. Walker 1993 ↓, s. 282.
  296. Maddox 1985 ↓, s. 203.
  297. Walker 1993 ↓, s. 293.
  298. Heymann 2023 ↓, s. 407.
  299. Walker 1993 ↓, s. 235.
  300. Walker 1993 ↓, s. 235, 283.
  301. Walker 1993 ↓, s. 261–262.
  302. Heymann 2023 ↓, s. 387–388, 423, 440.
  303. Walker 1993 ↓, s. 292, 298–299.
  304. Heymann 2023 ↓, s. 84, 94, 121, 130, 154, 165, 189, 203, 208–209, 281, 293, 318, 331, 351.
  305. Anne Sebba, Ta kobieta. Wallis Simpson, Anna Sak (tłum.), Wydawnictwo „Znak”, 2012, s. 388, ISBN 978-83-240-1716-4.
  306. Heymann 2023 ↓, s. 423.
  307. Walker 1993 ↓, s. 256–257, 292.
  308. Heymann 2023 ↓, s. 440.
  309. Maddox 1985 ↓, s. 210.
  310. Maddox 1985 ↓, s. 241–242.
  311. Heymann 2023 ↓, s. 493–511.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Brenda Maddox: Kto się boi Elizabeth Taylor?. Witold Kalinowski (tłum.). Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985. ISBN 83-06-01030-2.
  • Megan Gressor, Kerry Cook: Największe romanse wszech czasów. Bożenna Stokłosa (tłum.). Klub Dla Ciebie, 2005. ISBN 83-7404-194-3.
  • C. David Heymann: Liz. Biografia intymna Elizabeth Taylor. Zofia Szachnowska-Olesiejuk, Adam Olesiejuk (tłum.). Wydawnictwo Znak, 2023. ISBN 978-83-240-9266-6.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]