Syn Amenhotepa III i królowej Teje. Źródła podają rozbieżne daty jego urodzenia, objęcia rządów i śmierci, m.in.: 1375–1358 p.n.e. lub 1379–1367–1350 p.n.e., lub 1351–1334 p.n.e. Jego główną żoną była Nefertiti, a inną Taduhepa. Do czasów śmierci Amenhotepa III ukazało się niewiele wzmianek na temat Amenhotepa IV, co stanowi jedną z zagadek tej postaci.
Ukazywano faraona w otoczeniu „kochającej rodziny”. Echnaton jak żaden inny faraon uwieczniany był w towarzystwie całej rodziny, co wcześniej, jak i później uważane było za niegodne osoby boskiej[1].
Podaje się, że powodem reform mógł być rosnący wpływ kapłanów Amona. Faraon obawiał się ograniczenia władzy, dlatego rozpoczął rewolucję religijną, jednocześnie doprowadzając do zmiany urzędników piastujących istotne funkcje[4].
Do czasów współczesnych zachowała się w mocno uszkodzonej formie inskrypcja, której autorem miał być sam Echnaton: Król mówi... ich świątynie popadły w ruinę... skończyli się jeden po drugim…[5]
Od początku swojego panowania Echnaton wykazywał duże zainteresowanie reformami i nowym kultem, który zaczął być wprowadzany już przez jego ojca. W pierwszym roku panowania wydał rozkaz wzniesienia świątyni ku czci Ra-Horachtiego, który raduje się na horyzoncie w swym imieniu Szu, który jest w Atonie. Bóg został przedstawiony jako człowiek z głową sokoła, a sama świątynia była nazywana Wielkim Benben. Budowla została wzniesiona na terenie świątyni Amona w Karnaku[6].
Faraon przeprowadził reformę religijną, próbując wprowadzić henoteizm – odmianę politeizmu cechującą się wywyższeniem spośród wielu bóstw jednego: Atona (tzw. reforma amarneńska).
Prawdopodobnie pozyskując poparcie heliopolitańskich kapłanów boga Ra[7] za swoich rządów, co prawda chwilowo, zreformował całą ideologię państwa (m.in. zabronił rzeźbienia w profilu, nakazując przedstawianie postaci w rzeczywistych wymiarach i proporcjach).
W trzecim roku swojego panowania w celu świętowania jubileuszu wstąpienia na tron swojego ojca Echnaton ogłosił, że będzie rządził wraz ze swoim ojcem, który po śmierci stał się dyskiem słonecznym – Atonem. Sam uznał się za jedynego pośrednika między nim, a ludźmi[8]. Aby przypieczętować powstanie nowej religii faraon poddał się świętu sed w 4. roku panowania (a nie w 30., jak zwykle było w zwyczaju)[9].
Rok później rozkazał budowanie nowej stolicy[4]. W 6. roku panowania faraon rozkazał zamknąć świątynie poświęcone innym bogom. Kazał likwidować wszelkie ślady kultu Amona. Specjalne grupy kamieniarzy skuwały imię tego boga nawet z obelisków[6][10]. Wtedy też przeniósł stolicę z Teb do nowo wybudowanego miasta słońcaAchetaton (dosł. Horyzont Atona), obecnego Amarna[5]. Faraon przyjął też na cześć nowego boga, nowe imię Achenaton (Ten, który jest użyteczny dla Atona. Słowo ach oznacza zarówno użyteczny, jak i świetlisty. W Polsce powszechnie używana forma Echnaton wywodzi się z literatury niemieckiej, co sprawa, że zatracone jest znaczenie oryginalnego słowa ach) zamiast dotychczasowego Amenhotep IV (Amenhotep oznaczało Amon jest zadowolony)[11][12].
Źródła nie podają żadnych informacji dotyczących oporu mieszkańców Egiptu przeciwko reformom. Być może wynikało to z poparcia potężnej i wiernej armii, jaką miał do dyspozycji faraon[5].
Istnieją hipotezy, które łączą postać Echnatona z judaizmem. Zarówno religia wprowadzona przez Echnatona, jak i wiara potomków Jakuba miały charakter monoteistyczny. Ważną wspólną cechą obu religii był także zakaz przedstawiania osoby boskiej. Także niektóre datowania czasu życia Mojżesza pokrywają się z czasami panowania tego faraona, prześladowanego pośmiertnie za wprowadzenie monoteizmu[13][14].
Reformy Echnatona miały również wymiar ekonomiczny. Zamknięcie świątyń i odebranie im majątków spowodowało upadek wypracowanego przez stulecia systemu gospodarczego. Były przyczyną wzrostu korupcji i obniżenia znaczenia lokalnej administracji, gdyż niszczenie dawnych struktur państwowych nie było połączone z budowaniem nowych[15]. W ostatnich latach Echnaton rządził wraz ze współregentem o imieniu Semenchkare. Faraon zaniedbał dyplomację i politykę zagraniczną kraju na rzecz rozwoju religii, co w schyłkowym okresie rządów przyczyniło się do sytuacji skłaniającej kraj ku kryzysowi.
Po śmierci Echnatona reforma religijna upadła, nastąpił powrót do wiary w starych bogów, świątynie Atona zostały zniszczone, a ślady po Echnatonie starano się wymazać. Faraon został pochowany w Achetaton (dzisiejsze Tell el-Amarna), po nim rządy objął na krótko Semenchkare, a po nim Tutanchamon (pierwotnie Tutanchaton) – syn i zięć Echnatona, mąż i przyrodni brat jego córki Anchesenpaaton, później Anchesenamon.
W 1887 roku w Tell el-Amarna została odkryta korespondencja dyplomatyczna władcy. Dzięki niej wiadomo, że Echnaton najechał na Nubię oraz Kanaan. Prawdopodobnie rejony Syrii państwo utraciło już po jego śmierci[4].
Jedna z teorii tłumacząca specyficzny wygląd Amenhotepa IV, ukazany m.in. w rzeźbach, głosi, że faraon chorował na zespół Marfana[16], dlatego miał charakterystycznie wydłużoną twarz, szerokie biodra oraz długie palce u nóg i u rąk. Teoria ta tłumaczyłaby również niewielką liczbę wzmianek z czasów dzieciństwa faraona. Osoby z zespołem Marfana charakteryzuje m.in. słaba odporność immunologiczna, co wymaga czasem izolacji osób chorych, a w szczególności dzieci. Według innej teorii faraon był osobą androgyniczną[17].
Te cechy budowy ciała przyjęte zostały przez naród jako oznaka boskości i insygnia władzy do tego stopnia, że w sztuce końcowego okresu władania państwem słońca również rodzina faraona przedstawiana była z uwydatnieniem tych charakterystycznych cech, choć jak świadczą wcześniejsze dzieła (rzeźby i rysunki), nie przejawiali oni takich skłonności.
Echnaton został pochowany w Achetaton, w grobowcu, którego wejście skierowane jest na wschód, jednak jego ciało prawdopodobnie zostało przeniesione w inne miejsce, być może przez jego syna, Tutenchamona. Theodore Monroe Davis, amerykański egiptolog, w 1907 roku odnalazł grób oznaczony numerem 55 z mumią nieznanego władcy. Odkrywca podejrzewał, że w tym znalezionym w Dolinie Królów grobie spoczywa Echnaton, jednak według dzisiejszych badań prawdopodobnie jest to jego syn, Smenchkare[4].
↑Hermann A. Schlögl, Starożytny Egipt, PWN, Warszawa 2009, s. 187
↑Mały słownik religioznawczy. Zygmunt Poniatowski. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1969, s. 118.
↑FilipF.TaterkaFilipF., "Olśniewający dysk słoneczny. Religijna rewolucja: monoteizm nad Nilem" [w:] Pomocnik historyczny, nr 3/2018, s. 98, 2018.brak strony (książka)
↑JózefJ.FlawiuszJózefJ., Przeciw Apionowi. Autobiografia, Oficyna Wydawnicza RYTM, 2010, ISBN 978-83-7399-395-2.brak strony (książka)
↑Jadwiga Lipińska, W cieniu piramid, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 2003, s. 149
↑Burridge AL. Marfan syndrome and the 18th dynasty royal family of ancient Egypt. Preliminary research report [Part II] Paleopathol Newsl. 2000 (111):8–13
French
Deutsch
.jpg)
)
