Bełk (województwo śląskie) – Wikipedia, wolna encyklopedia

Bełk

wieś
Kościół św. Marii Magdaleny
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Powiat	rybnicki
Gmina	Czerwionka-Leszczyny
Liczba ludności (2008)	3 353
Strefa numeracyjna	32
Kod pocztowy	44-237[2]
Tablice rejestracyjne	SRB
SIMC	0213925
Położenie na mapie gminy Czerwionka-Leszczyny Bełk
Położenie na mapie Polski Bełk
Położenie na mapie województwa śląskiego Bełk
Położenie na mapie powiatu rybnickiego Bełk
50°07′50″N 18°42′37″E/50,130556 18,710278[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Bełk (niem. Belk^[3]) – wieś w Polsce położona w województwie śląskim, w powiecie rybnickim, w gminie Czerwionka-Leszczyny. W latach 1945-54 i 1973-77 siedziba gminy Bełk.

Położenie i transport[edytuj | edytuj kod]

Przez miejscowość przebiega autostrada A1, która przecina wieś oraz droga wojewódzka nr 925. Obie drogi łączą się ze sobą na węźle Bełk (od czerwca 2011 węzeł nosi nazwę Rybnik).

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

Według niemieckiego nauczyciela nazwa miejscowości należy do grupy nazw patronomicznych i pochodzi od imienia założyciela miejscowości Białka^[4] wywodzącego się od staropolskiego określenia barwy białej. W swoim dziele o nazwach miejscowości na Śląsku wydanym w 1888 roku we Wrocławiu wymienia on jako najstarszą zanotowaną nazwę miejscowości Belkow podając jej znaczenie "Dorf des Bialek" czyli po polsku "Wieś Białka"^[4].

W alfabetycznym spisie miejscowości na terenie Śląska wydanym w 1830 roku we Wrocławiu przez Johanna Knie miejscowość występuje pod nazwą niemiecką Ober Belk oraz polską Gurny Belk^[5].

Historia miejscowości[edytuj | edytuj kod]

Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z ok. 1280 r. i znajduje się w Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (Księdze fundacyjnej biskupstwa wrocławskiego). Pierwszym wzmiankowanym właścicielem wsi był niejaki Bielick, od którego też ma pochodzić nazwa miejscowości. Parafia powstała w pierwszej połowie XIV wieku Wieś dzieliła się na dwa działy: Bełk Dolny (Nieder Belk) i Bełk Górny (Ober Belk). W 1784 roku w Bełku Dolnym należącym do szlachcica von Twardawa mieszkało 14 kmieci, 7 zagrodników, łącznie 111 osób. Na terenie Bełku Dolnego znajdował się kościół, szkoła oraz folwark. Natomiast w Bełku Górnym, należącym także do von Twardawa, mieszkało 13 kmieci, 7 zagrodników oraz 2 chałupników, łącznie 112 osób. Na terenie Bełku Górnego znajdował się folwark oraz dwa młyny.

W XIX wieku właścicielem miejscowości był pionier górnośląskiego hutnictwa, Szkot John Baildon. W I poł. XIX w. następuje uwłaszczenie chłopów, w wyniku którego w rękach właścicieli wsi pozostały jedynie pola folwarczne.

Koniec XVIII wieku i początek XIX wieku to okres zubożenia miejscowej ludności. Obrazują to statystyki z roku 1818, w których widać spadek liczby bogatych chłopów – kmieci, a wzrost liczby uboższych – zagrodników i chałupników. W 1818 roku w Bełku Dolnym było już tylko 4 kmieci, 5 zagrodników i 7 chałupników, łącznie 90 osób. Natomiast w Bełku Górnym było 5 kmieci, 10 zagrodników oraz 6 chałupników, łącznie 180 osób. Następnym właścicielem miejscowości został syn Johna Baildona – Artur, który odsprzedał w 1852 roku swoje dobra Antoniemu Gemander, głównemu zarządcy Karola Goduli.

Topograficzny opis Górnego Śląska z 1865 roku notuje stosunki ludnościowe na terenie wsi - "In Nieder Belk leben in 115 Haushaltungen 487 polnisch Sprechende(...)." czyli w tłumaczeniu na język polski "W Dolnym Bełku w 115 gospodarstwach domowych żyje 487 mieszkańców mówiących po polsku(...)" oraz na terenie Bełku Górnego - "In Ober Belk befinden sich 162 Haushaltungenmit 745 polnisch Sprechenden(...)." czyli w tłumaczeniu "W Górnym Bełku jest 162 gospodarstw domowych z 745 mieszkańcami mówiącymi po polsku(...)"^[6].

Pod koniec XIX wieku i na początku XX wieku nastąpił wzmożony rozwój wsi – powstała m.in. Ochotnicza Straż Pożarna (1909), szpital (1908) oraz nowy budynek szkoły elementarnej. W 1910 gmina liczyła 1132 mieszkańców, natomiast obszar dworski 321 (dane dla połączonych obszarów dworskich Bełku Dolnego i Górnego)^[3]. Po plebiscycie (440 głosów za Polską, 230 za Niemcami^[7]) oraz powstaniach śląskich Bełk został włączony do Polski. Wtedy właścicielem folwarku został Bronisław Jastrzębiec-Albinowski.

W przewodniku po województwie śląskim, wydanym w 1937 r., Bełk opisano następująco: (...) gmina powiatu rybnickiego, 2032 mieszkańców; stacja kolejowa Jaśkowice (3 km) na linii Orzesze - Rybnik; do Rybnika szosą 13 km; szkoła powszechna. Drewniany kościół parafialny św. Marii Magdaleny z wieku XVII . W zakrystii na belce data 1753, rok dobudowania jej do kościoła, kropielnica kamienna z datą 1657. W barokowym ołtarzu głównym gotyckie płaskorzeźby, przedstawiające św. Katarzynę i Barbarę. Ołtarz ten bardzo charakterystyczny dla kościołów śląskich posiada skrzydła boczne ażurowe, złożone ze splotów roślinnych. Ambona barokowa, w przedsionku okuta skrzynia^[8].

W 1939 r. jak cały polski Śląsk wieś znalazła się na powrót w Rzeszy Niemieckiej — pierwsze wojska niemieckie wkroczyły na teren wsi już o godzinie 7 rano. Ostatni polski naczelnik wsi o nazwisku Szymocha, zbiegł na teren Polski centralnej, gdzie później go aresztowano. W okresie rządów hitlerowskich przewodniczącym NSDAP w Bełku był miejscowy Niemiec Josef Grzybek, natomiast folwarkiem administrował wtedy von Flachnowitz. W okresie wojny wielu mieszkańców (z pierwszych trzech grup Volkslista) służyło w mundurach Wehrmachtu, a jedną z pierwszych ofiar był bełkowski leśniczy Buchalik, rozstrzelany przez Niemców w lesie nazywanym Pasterniok^[3]. Wyzwolenie w 1945 roku było połączone z terrorem oraz wywózkami niektórych mieszkańców wsi do ZSRR.

W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Bełk.

Do 1977 r. Bełk stanowił samodzielną gminę, która została włączona do gminy Czerwonka-Leszczyny, w której pozostaje do dziś. Od 1996 roku w miejscowości budowany był nowy kościół parafialny pw. św. Jana Sarkandra, oddany wiernym w 2007 roku. Jego budowa i, planowane w związku z jej ukończeniem, przeniesienie starej drewnianej świątyni do Wodzisławia Śląskiego, spowodowała protesty części mieszkańców^[9]. Ostatecznie kościół pozostał w Bełku, ale pozostaje zamknięty.

Zabytki[edytuj | edytuj kod]

Do rejestru zabytków wpisane są^[10]:

• Kościół św. Marii Magdaleny w Bełku z drugiej połowy XVIII wieku, wpisany do rejestru zabytków pod numerem A/665/2020^[11] (decyzją z 15 listopada 2019 do rejestru zabytków – nr rej. A/577/2019 – wpisano także mur z kamienia polnego, nakryty dwuspadowym daszkiem podbitym gontem, zlokalizowany wokół drewnianego kościoła parafialnego^[12]).
• kopiec, będący pozostałością średniowiecznego grodziska. Na jego szczycie znajduje się neogotycka, XIX-na kaplica, wybudowana przez ówczesnego właściciela wsi, Antoniego Gemandera, obecnie mocno zniszczona. Pod kaplicą pochowano 4 członków rodziny Lukas. Obiekt wpisano do rejestru zabytków jako kaplicę wraz z otoczeniem, tzw. Wzgórzem Lukasów (nr rej. A/576/2019 z 15 listopada 2019)^[12]

Poza nimi, istnieją także inne obiekty o znaczeniu historycznym, nie wpisane do rejestru zabytków:

• Pozostałości XIX-wiecznych zabudowań dworskich, zbudowanych częściowo z polnego kamienia (młyn, obory, kamienno-ceglane czworaki.
• Budynek dawnej karczmy, obecnie bar, najprawdopodobniej XIX-wieczny, rozbudowany w początkach XX w. oraz znacznie przekształcony w czasach współczesnych, obecnie bez cech stylowych.
• Budynek dawnej szkoły. Pierwsza murowana budowla powstała w I poł. XIX w., na przestrzeni XIX i XX w. była wielokrotnie przekształcana. Obecnie większa część budynku pochodzi z końca XIX w. Do 1963 r. szkoła, obecnie przedszkole w stanie nieaktywności.
• Wczesnomodernistyczny budynek dawnego szpitala wzniesiony w 1908 r. z fundacji Alfonsa Lucasa, w okresie PRL-u upaństwowiony (funkcjonował w nim szpital chorób zakaźnych). Obecnie przywrócony siostrom zakonnych mieści Dom Spokojnej Starości.
• Okazy dendrologiczne: dęby o obwodach 450, 460 i 480 cm. – pomniki przyrody, stary platan klonolistny oraz wiązy szypułkowe i stosunkowo rzadkie sosny wejmutki w parku dworskim. Ponadto liczne stare aleje śródpolne złożone głównie z dębu szypułkowego i kasztanowca.

Turystyka[edytuj | edytuj kod]

Przez miejscowość przebiega niebieska trasa rowerowa nr 291 – Ornontowice – Woszczyce (18,5 km)

Znane osoby związane z Bełkiem[edytuj | edytuj kod]

Tę sekcję należy dopracować: Czy w związku z wypadkiem kolarskim Lambrecht stał się związany z Bełkiem??. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

• John Baildon – pochodzący ze Szkocji pionier hutnictwa na Górnym Śląsku, właściciel Bełku.
• Richard Holtze – urodzony w Bełku niemiecki lekarz, jeden z założycieli miasta Katowice, bardzo zasłużony dla jego rozwoju.
• Bjorg Lambrecht - belgijski kolarz, zginął podczas 3. etapu Tour de Pologne w wyniku wypadku w Bełku.
• prof. dr hab. Franciszek Marek (ur. 1930 w Bełku) – polski historyk, pedagog, specjalizujący się w historii literatury i historii oświaty.
• Johan (Jan) von Muszkowski (ur. 1875 w Bełku, zm. 1947) – śląski architekt, bogaty szlachcic z tytułem hrabiego.

Sport[edytuj | edytuj kod]

• LKS Bełk - klub sportowy, założony w 1921 roku. W sezonie 2023/2024 zespół piłkarski seniorów gra w IV lidze, gr. śląskiej II.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

• Johann GeorgJ.G. Knie Johann GeorgJ.G., Alphabethisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien ..., Breslau: Graß, Barth und Comp., 1830, OCLC 751379865  (niem.).
• FelixF. Triest FelixF., Topographisches Handbuch von Oberschlesien., Breslau: Wilh. Gottl. Korn, 1864–1865, OCLC 315739117  (niem.), Erste Hälfte, Zweite Hälfte.
• Musioł Ludwik, Parafia Bełk, monografia historyczna (maszynopis w posiadaniu parafii), 1953.
• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VI z. 11, Warszawa 1964.
• Czapla Grzegorz, Bełk. Zarys Dziejów Wsi, Bełk 2003.
• Polak Henryk, Dzieje Bełku, Czerwionka-Leszczyny 2003.
• Żukowski Aleksander, Okazałe Drzewa Gminy i Miasta Czerwionka-Leszczyny, Czerwionka-Leszczyny 2004.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

• Strona o wsi Bełk (pol.)