Amazonia – Wikipedia, wolna encyklopedia

Mapa ekoregionów Amazońskiego lasu deszczowego. Granice wytyczone przez WWF. Żółta linia w przybliżeniu oznacza amazoński las deszczowy pomijając Wenezuelę, Gujanę, Surinam i Gujanę Francuską. Granice państw zaznaczono na czarno. (NASA)

Amazonia (port. Amazônia, hiszp. Amazonía, fr. Amazonie, niderl. Amazoneregenwoud, ang. Amazonia) – region w Ameryce Południowej w dorzeczu Amazonki, na obszarze Boliwii, Brazylii, Ekwadoru, Gujany, Gujany Francuskiej, Kolumbii, Peru, Surinamu i Wenezueli obejmujący Nizinę Amazonki, południową część Wyżyny Gujańskiej i północno-zachodnią część Wyżyny Brazylijskiej[1][2]. Teren ten zajmuje obszar 7 mln km², z czego około 5,5 mln km² zajmuje amazoński las deszczowy selwa (port. Floresta Amazônica, hiszp. Selva Amazónica) – wilgotny las liściasty leżący na terenie dziewięciu państw: Brazylii (60% lasu deszczowego), Peru (13%, drugie po Brazylii), Kolumbii, Wenezueli, Ekwadoru, Boliwii, Gujany, Surinamu i Gujany Francuskiej. Cztery z nich noszą wobec tego nazwę krajów amazońskich. Amazonia stanowi ponad połowę wszystkich lasów deszczowych oraz największy i najbogatszy gatunkowo obszar na planecie.

Etymologia[edytuj | edytuj kod]

Nazwa Amazonia powstała podobno w związku z wojną, którą Francisco de Orellana toczył z plemieniem Tapuya i z innymi plemionami Południowej Ameryki, gdzie kobiety, według zwyczaju plemienia, walczyły razem z mężczyznami. Opisy Orellany mogą być wierne, jednak niektórzy historycy spekulują, czy Orellana nie pomylił miejscowych mężczyzn noszących spódniczki z trawy z kobietami. Orellana zapożyczył nazwę od starożytnych Amazonek z Azji i Afryki opisanych przez Herodota i Diodora w legendach starożytnej Grecji.

Flora i fauna[edytuj | edytuj kod]

Amazonka płynąca przez dżunglę
Wycinanie drzew w dżungli amazońskiej zagraża wielu gatunkom płazów bardzo wrażliwych na zmiany w środowisku (na zdjęciu: Phyllomedusa bicolor)

Las deszczowy podzielony jest na poszczególne piętra, na których żyją różne organizmy, przystosowane do określonej ilości światła i rodzaju pożywienia. Najwyższe piętro ekosystemu tworzą korony wysokich drzew, np. drzewa kapokowego, które wyrasta 10 m ponad sklepienie lasu. Panują tam specyficzne warunki klimatyczne, jest bardziej sucho i wietrznie. W takich warunkach drzewa wykorzystują mniejsze liście, co chroni je przed nadmierną utratą wody, a nasiona są rozsiewane przez wiatr. W ich koronach żyją duże ptaki, np. harpia wielka.

Poniżej znajdują się dość zwarte korony niższych drzew, wyrastających na wysokość 35–45 m. Grubość tego piętra wynosi 6–8 m. Występuje w nim ogromne bogactwo roślin i zwierząt: mchy, porosty, pnącza, mnogość owoców, większość żyjących w dżungli ptaków, gadów i ssaków. Wiele zwierząt spędza w koronach drzew całe życie.

Do poszycia lasu dociera w wielu miejscach zaledwie 1% światła słonecznego, dlatego roślinność jest bardzo skąpa. To królestwo „sprzątających” las owadów odżywiających się zbutwiałymi liśćmi, obumarłymi drzewami i padliną. Górskie lasy równikowe i lasy deszczowe porastają obszary położone do wysokości 1000–3000 m n.p.m. Jest tam chłodniej i bardziej wietrznie. Drzewa są zatem niższe, a podszycie gęstsze. Drzewa rosną bardzo blisko siebie, z gałęzi zwieszają się korzenie epifitów, np. orchidei, i roślin ananasowatych. Lasy deszczowe, w wielu miejscach niemożliwe do przebycia, są siedliskiem dla wielu gatunków ptaków i motyli.

Geografia[edytuj | edytuj kod]

Amazonia
Amazonka

Amazonia znajduje się głównie na terenie dorzecza Amazonki i jej ponad 1100 dopływów. Dorzecze zostało ukształtowane w czasie paleozoiku, pomiędzy 500 a 200 milionów lat temu.

System korzeni podporowych w lesie zalewowym

Panuje tam wilgotny klimat równikowy o wysokiej średniej sumie opadów (do 4000 mm), ze średnimi rocznymi temperaturami od 24 do 27 °C.

Do lat 70. XX w. obszar był bardzo słabo zagospodarowany i zamieszkany głównie przez łowiecko-zbieracze ludy tubylcze, takie jak Pirahã i Yanomami. Od tego czasu, w związku z licznymi programami osadniczymi (zwłaszcza w Brazylii), rozwija się w Amazonii chów bydła oraz górnictwo – głównie rud żelaza, manganu, cyny i glinu.

Lasy Amazonii są zwane „zielonymi płucami świata”.

W lasach Amazonii wciąż mieszkają plemiona, które nie miały styczności z cywilizacją[3].

Susza w 2005[edytuj | edytuj kod]

W 2005 część dorzecza Amazonki została dotknięta najgorszą od 100 lat suszą[4]. Były również wskazania, że rok 2006 mógł być kolejnym rokiem suszy[5]. Artykuł z 23 lipca 2006 w brytyjskiej gazecie „The Independent” donosił o badaniach wykonanych przez Woods Hole Research Center, wykazujących, że las w swojej obecnej postaci może przetrwać jedynie trzy lata suszy[6][7]. Naukowcy z brazylijskiego National Institute of Amazonian Research utrzymują, że skutki suszy oraz wycinania lasu w tamtym klimacie mogą doprowadzić do punktu krytycznego, po przekroczeniu którego las nieodwracalnie zacząłby umierać[8]. Wymarcie lasu i jego zamiana w sawannę lub pustynię miałyby katastrofalne skutki dla ziemskiego klimatu.

Według WWF, zmiany klimatu w połączeniu z wycinaniem lasu nasilają efekt wysychania martwych drzew, co stwarza zagrożenie pożarami[9].

Pożary w 2019[edytuj | edytuj kod]

Zdecydowanie większa liczba pożarów, która w stosunku do poprzedniego roku wzrosła o 84%, strawiła znaczny obszar lasów deszczowych[10][11]. Według NASA pożary wzniecane poprzez podłożenie ognia, są efektem oczyszczania przez człowieka pól uprawnych i pastwisk oraz wypalaniem dżungli pod nowe inwestycje[12]. Zniszczenia zagrażają całemu ekosystemowi Amazonii, która produkuje do 6% tlenu w skali światowej[11][13].

Spory polityczne[edytuj | edytuj kod]

Niektórzy politycy i dziennikarze uważają, że Amazonia jest obszarem międzynarodowym i należy do całej ludzkości. Al Gore powiedział w 1989: „W przeciwieństwie do tego, co myślą Brazylijczycy, Amazonia nie jest ich własnością, należy do nas wszystkich”[14]. W brazylijskiej prasie temat wywołuje wiele kontrowersji, rząd i społeczeństwo uważają, że takie argumentowanie uderza w ich narodową suwerenność[15].

W maju 2008 „The New York Times” opublikował artykuł pt. Czyj więc jest ten las?[16] Artykuł ten wzbudził wiele kontrowersji w Brazylii[17][18], zmuszając prezydenta Lulę do odpowiedzi, że „Amazonia należy do Brazylijczyków”[19], następnie do dalszych agresywniejszych wypowiedzi: „Amerykanie nie posiadają prawa moralnego, aby zgłaszać jakieś pretensje co do Amazonii, wskazują palcami brudnymi od ropy.”[20][21]

W Brazylii trwa publiczna dyskusja, czy Amazonia może być zaatakowana, co doprowadziłoby do wojny[22]. Granica państwa jest patrolowana i strzeżona przez brazylijską armię[23][24]

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Amazonia, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2011-05-14].
  2. Nazewnictwo geograficzne świata. Zeszyt 1. Ameryka, Australia i Oceania, Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Polski, Warszawa 2004.
  3. Tajemnicze plemię odkryte w amazońskiej dżungli. Nie zna cywilizacji.
  4. Environmental News Service – Amazon Drought Worst in 100 Years. ens-newswire.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-11-15)]..
  5. Drought Threatens Amazon Basin – Extreme conditions felt for second year running. commondreams.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-05-27)]. (ang.)..
  6. Amazon rainforest 'could become a desert’ . news.independent.co.uk. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-10-16)]., The Independent, 23 lipca 2006. Data dostępu 28 września 2006 (ang.).
  7. Dying Forest: One year to save the Amazon. news.independent.co.uk. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-08-06)]., The Independent, 23 lipca 2006. Data dostępu 28 września 2006 (ang.).
  8. Carlos Nobre, Thomas E. Lovejoy, Amazon Tipping Point, „Science Advances”, 4 (2), 2018, eaat2340, DOI10.1126/sciadv.aat2340, ISSN 2375-2548 [dostęp 2019-08-28] (ang.).
  9. Climate change a threat to Amazon rainforest, warns WWF, World Wide Fund for Nature, 22 marca 2006. Data dostępu 28 września 2006 (ang.).
  10. Amazonia płonie. Bolsonaro wysyła wojsko, Donald Tusk oferuje pomoc, ale jest i ostrzeżenie, nextgazetapl [dostęp 2019-08-24] (pol.).
  11. a b Eksperci: Dżungla amazońska produkuje 20 proc. tlenu? Nie. Rzeczpospolita, 27.08.2019. [dostęp 2019-09-20].
  12. Południowa Afryka w ogniu. Nie tylko Amazonia i Arktyka płoną, Onet Wiadomości, 24 sierpnia 2019 [dostęp 2019-08-24] (pol.).
  13. Jakub Jędrak: Amazonia w ogniu półprawd. SmogLab, 6 września 2019. [dostęp 2019-09-20].
  14. Dois séculos de cobiça internacional [zarchiwizowane z adresu 2016-10-27] (port.)..
  15. Soberania sobre Amazônia é brasileira, diz presidente do STF, 28 maja 2008 [zarchiwizowane z adresu 2015-01-17] (port.)..
  16. Alexei Barrionuevo, Whose Rain Forest Is This, Anyway? NYTimes May 18, 2008 (ang.).
  17. https://archive.is/20080521075329/http://oglobo.globo.com/pais/mat/2008/05/18/_de_quem_a_amazonia_afinal_diz_ny_times_-427439053.asp (port.).
  18. http://web.archive.org/web/20090328070605/http://ultimosegundo.ig.com.br/brasil/2008/05/19/minc_critica_texto_do_new_york_times_sobre_amazonia_1318863.html (port.).
  19. https://archive.is/20120710064032/http://g1.globo.com/Noticias/Politica/0,,MUL536698-5601,00-AMAZONIA+BRASILEIRA+TEM+DONO+DIZ+LULA.html (port.).
  20. Jeferson Ribeiro, 'Todo mundo acha que pode meter dedo na Amazônia’, diz Lula 05/06/08 (port.).
  21. http://noticias.uol.com.br/ultnot/internacional/2008/06/03/ult1859u196.jhtm (port.).
  22. Guerra na Amazônia. [dostęp 2012-07-02]. (port.).
  23. https://archive.is/20120723024252/http://www.bbc.co.uk/portuguese/noticias/2002/020227_amazoniacb1.shtml (port.).
  24. https://web.archive.org/web/20090103000236/http://portalamazonia.globo.com/noticias.php?idN=67566 (port.).