Bijnaam

Een bijnaam is een niet-officiële naam van een persoon, een groep van personen of een zaak, die ook buiten de directbetrokkenen bekend is. Een bijnaam kan voor de drager zowel een positieve als een negatieve connotatie hebben. Als het negatief is, wordt de bijnaam een spotnaam genoemd. De bijnaam wordt dan al snel ervaren als een scheldwoord. De naam kan vervolgens toch een eigen leven gaan leiden en dan weer gezien worden als een min of meer eervolle geuzennaam. Als de bijnaam positief is, wordt het een koosnaam.

Personen[bewerken | brontekst bewerken]

Het gebruik van bijnamen voor personen is oud. Zo voegden de Romeinen standaard de bijnaam (cognomen) toe aan hun naam.[1] Ook de Grieken waren bekend met bijnamen:

In sommige plaatsen waar vroeger meerdere mensen bekend waren onder dezelfde achternaam en/of voornaam was het gebruikelijk onderscheid te maken door gebruik van een bijnaam. Hierdoor waren mensen soms bekender onder hun bijnaam dan onder hun werkelijke naam. Bijnamen moesten onderscheid maken tussen de personen en mogelijke verwarring opheffen. Zo woonden er in het Nederlandse Volendam veel mensen met de achternaam "Zwarthoed", oorspronkelijk een bijnaam verwijzend naar de klederdracht. Om onderscheid te maken tussen de mensen met de naam "Zwarthoed" werden persoonsgebonden bijnamen gegeven, zoals Doede, Prop en Jent.[3]

Daarnaast kan een bijnaam een belangrijk onderdeel zijn van de groepscultuur; zonder bijnaam hoort iemand er niet bij. Vaak zijn bijnamen dan ook alleen bekend binnen de leden van een lokale gemeenschap en voor mensen buiten de groep moeilijk te leren.[4]

De bijnamen kunnen op verschillende wijzen ontstaan. Vaak verwezen bijnamen naar het werk of beroep van de man of vrouw, maar ook wel naar fysieke eigenaardigheden, kwalen, gebreken of afwijkingen, uitspraken, gedragingen en/of kleding.[5] Ook voorvallen of gelijkenissen met bekende personen kunnen een aanleiding zijn. Bijnamen kunnen stigmatiserend zijn en de betreffende persoon kwetsen. Ook kan er onderscheid zijn op basis van geslacht. Hetzelfde ten opzichte van de norm afwijkende gedrag kan bij een man leiden tot een positief geladen bijnaam, bij een vrouw tot een negatief geladen bijnaam.[6]

Ten slotte kan een bijnaam worden overgeërfd en generaties lang blijven bestaan. Daarbij gaf de bijnaam soms een onderlinge betrekking weer. De persoon met de bijnaam stond in een bepaalde relatie tot iemand anders, vaak een familierelatie. Op deze manier ontstonden familienamen zoals Neef, Neefjes, Oom of Oomen, Zoon, Vader, Kozijn (naar het Franse woord voor neef, Cousin), Jongkind, Peetoom, Bruigom. Ook ontstonden op deze manier namen als Dirkzwager (de zwager van Dirk), Keesom (de oom van Kees), Koorneef (neef van Kornelis).[7]

Er bestaat met name binnen heemkundekringen veel belangstelling voor de bijnamen die in dorpen en steden gebruikt worden en werden. Regelmatig verschijnen er boeken waarin alle bekende bijnamen van een stad of dorp worden beschreven (bijvoorbeeld Eelde,[8] Noordwijk,[5] Utrecht,[9] Rijnsburg[10] en Sliedrecht[11]). Soms heeft een dorp een monument gewijd aan bijnamen.[4]

Gebouwen[bewerken | brontekst bewerken]

De “Kolenkit” in Amsterdam

Veel gebouwen (of onderdelen van gebouwen) hebben in de volksmond een bijnaam, vaak ontleend aan de vorm. Sommige bijnamen zijn dermate ingeburgerd dat ze bijna de gewone standaardbenaming zijn geworden.

Vorsten[bewerken | brontekst bewerken]

Jan metten Lippen

Ook veel vorsten, zoals koningen, keizers, zeehelden, kregen een bijnaam. Soms zijn ze onder de bijnaam beter bekend dan onder het volgnummer. Bijvoorbeeld:

Nederlandse bijnaam Bijnaam in andere taal Eigenlijke naam Verklaring
Koning-ridder
koning-soldaat
Albert I van België
Alexander de Grote Alexander III van Macedonië Hij had een groot rijk
Catharina de Grote Catharina II van Rusland
Constantijn de Grote Flavius Valerius Aurelius Constantinus
Romeins keizer
Maria de Bloedige Bloody Mary Maria I van Engeland
The Virgin Queen Elizabeth I van Engeland Ze was niet getrouwd
Filips de Goede Filips III van Bourgondië
Filips de Schone le Bel Filips IV van Frankrijk
Filips de Schone le Beau Filips I van Castilië
Filips de Stoute le Hardi Filips II hertog van Bourgondië
der keerlen god graaf Floris V van Holland
Winterkoning Frederik V van de Palts Regeerde maar een paar maanden, in de winter
Caligula Gaius Caesar Augustus Germanicus
Godfried met de Bult le Bossu Godfried III van Lotharingen
Herodes de Grote Herodes I
Ivan de Verschrikkelijke Ivan IV van Rusland
Jan de Blinde l'Aveugle Jan van Luxemburg
ook Jan van Bohemen
Jan metten Lippen Jan II van Glymes
Nine days queen Jane Grey Ze trad na negen dagen af
Jan zonder Land lackland
sans terre
Als jongste zoon kreeg hij geen erfdeel op het continent
Johanna de Waanzinnige la Loca Johanna van Castilië
Keizer-koster keizer Jozef II
Karel de Grote Charlemagne Karel I Was groot voor die tijd
Karel de Kale Karel II
Karel de Stoute le Hardi
le Téméraire
Knoet de Grote Knoet II
Lodewijk de Heilige Saint-Louis Lodewijk IX van Frankrijk Werd na zijn dood heilig verklaard
Lodewijk het Kind Werd 18 jaar oud
Lodewijk de Luie le Fainéant Lodewijk V van West-Francië
Lodewijk de Moor il Moro Ludovico Sforza
Konijn van Holland
de Lamme Koning
Lodewijk de Goede
Lodewijk Napoleon van Holland Hij sprak "koning" uit als "konijn"
Lodewijk de Stamelaar le Bègue Lodewijk II van West-Francië
Lodewijk de Vrome le Pieux
Zonnekoning Roi-soleil Lodewijk XIV van Frankrijk
Sprookjeskoning Lodewijk II van Beieren Leefde in een sprookjeswereld
Pacal de Grote K'inich Janaab' Pakal
Peter de Grote Peter I van Rusland
Richard Leeuwenhart Cœur de lion Richard I van Engeland
Willem de Rijke Willem I van Nassau-Dillenburg
Willem de Zwijger Willem van Oranje
Koning-stadhouder Willem III van Oranje Koning van Engeland en stadhouder van de Nederlanden
Koopman-koning Willem I der Nederlanden

Sporters[bewerken | brontekst bewerken]

In de huidige tijd krijgen voetballers soms een bijnaam, zoals Dennis the Menace (Dennis Bergkamp), Zoef de Haas (Bent Schmidt Hansen).[12]

Plaatsen[bewerken | brontekst bewerken]

Brugge is het “Venetië van het noorden”

Wijken en buurten[bewerken | brontekst bewerken]

  • Betondorp voor Tuindorp Watergraafsmeer in Amsterdam
  • Goudkust voor een gegoede buurt
  • Het Rooie Dorp voor een tuindorp, vaak met rode dakpannen, vaak tevens een arbeidersbuurt

Straten[bewerken | brontekst bewerken]

  • Chop-chop Square voor het Deeraplein in Riyad, Saoedi-Arabië, vanwege de publieke executies die er plaatsvinden;
  • Las Vegas Strip of de Strip voor (een deel van) Las Vegas Boulevard;
  • Needlestraße voor Niddastraße in Frankfurt am Main, vanwege de gedoogzone voor drugsgebruik in deze straat.

Inwoners van bepaalde plaatsen[bewerken | brontekst bewerken]

Typische bijnamen voor inwoners van Nederlandse en Belgische plaatsen en gemeenten worden locofaulismen genoemd en zijn vaak gebaseerd op een gebeurtenis uit het verleden, waarvan men het belachelijke wil benadrukken. Ook het wapen van een stad, de plaatselijke handel of industrie, grondgesteldheid, vooronderstelde eigenschappen of plaatselijke lekkernijen kunnen hebben geleid tot een bijnaam.[13]

Zie locofaulisme voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Bijvoorbeeld:

Provincies

  • Brabo voor een inwoner van of geborene in Noord-Brabant
  • Limbo of limlander voor een inwoner van of geborene in Limburg

Arresten[bewerken | brontekst bewerken]

Onder juristen is het gebruik om opmerkelijke arresten een bijnaam te geven, zoals het open deurtjes-arrest, het Bosman-arrest of het spaghetti-arrest.

Zie ook[bewerken | brontekst bewerken]

Zoek bijnaam op in het WikiWoordenboek.