Planetarium

Een planetarium is een apparaat waarmee de sterrenhemel wordt getoond. Oorspronkelijk was een planetarium een mechanisch schaalmodel van het zonnestelsel, de planeten dus. In 1924 ontstond het eerste planetarium dat gebruikmaakte van lichtprojectie en dat de hele sterrenhemel kan tonen.

Mechanische planetaria[bewerken | brontekst bewerken]

Mechanische planetaria, ook Orrery-planetaria genoemd, zijn bekend uit verschillende vroege culturen. Archimedes zou al hebben beschikt over een planetarium waarmee de bewegingen van de zon, de maan en de planeten konden worden voorspeld. In 1902 ontdekte archeoloog Spyridon Stais tussen de voorwerpen die in een scheepswrak bij Antikythera waren gevonden, een klomp geoxideerd materiaal met daarin een mechanisme met tandwielen. Aangenomen wordt dat het mechanisme, dat uit 82 v.Chr. dateert, werd gebruikt als astronomisch uurwerk.

Een astronomisch uurwerk heeft het uiterlijk van een klok, doch met meer wijzers (5 à 8). Aan het uiteinde van de wijzers zijn de planeten bevestigd. De wijzers kunnen door een motortje of handmatig worden rondgedraaid. Veel groter, maar wezenlijk niet anders is het mechanische planetarium dat Eise Eisinga in 1781 in het plafond van zijn woonkamer in het Friese Franeker bouwde. Dit planetarium is nog steeds in werking en wordt aangedreven door een slingeruurwerk.

Projectieplanetaria[bewerken | brontekst bewerken]

Projectieplanetaria tonen de loop van de hemellichamen op een koepelvormig projectiescherm. Zij tonen niet alleen de planeten maar ook - en vooral - de sterren, zodat de benaming stellarium meer van toepassing zou zijn. Het hart van zo'n planetarium is een bol (of twee halve bollen) waarop projectoren gemonteerd zijn die de sterren projecteren. Door de bol rond te draaien ziet men de dagelijkse beweging van de sterren. Verder bevat het apparaat een aantal projectoren voor zon, maan en planeten. Het resultaat ziet eruit of men de echte sterren ziet, zonder dat men wordt gehinderd door lichtvervuiling en slecht weer. De sterren blijven zelfs overdag zichtbaar. De projectoren zijn zodanig gekoppeld dat ze de bewegingen aan de hemel kunnen weergeven, desgewenst versneld, en kunnen laten zien hoe de sterrenhemel er op een bepaald moment in de tijd uit zal zien of heeft gezien. Een groot voordeel ten opzichte van een draaibare sterrenkaart is het feit dat de positie van de zon, maan en planeten kunnen worden berekend op elk tijdstip.

De projectiemethode met de Zeiss-projector werd in 1924 ontworpen door de firma Zeiss Ikon. Deze aanduiding wordt ook gebruikt voor projectoren die niet door Zeiss zijn gemaakt.^[bron?] Een van de eerste van deze projectoren stond van 1934 tot 1976 onder een koepel op de bovenverdieping van het gebouw van de Haagsche Courant.

Digitale projectieplanetaria[bewerken | brontekst bewerken]

Er bestaan computerprogramma's die de hemellichamen op een computerscherm tonen. Met de juiste hardware kunnen deze programma's de hemel ook op een koepel projecteren. Een dergelijk planetarium biedt mogelijkheden die met de mechanische projectie ondenkbaar zijn. Het kan extra informatie tonen zoals de namen van sterren en sterrenbeelden (naar wens in en uit te schakelen), kunstmanen zonder dat extra hardware nodig en het kan zelfs rekening houden met de eigenbeweging van de sterren. Bovendien is de projector veel kleiner en dus minder een obstakel in de zaal.