Obelisk (bouwkunst)

Obelisk van Luxor op de Place de la Concorde te Parijs.
Naald van Cleopatra, een Egyptische obelisk op de oever van de Theems in Londen

Een obelisk is een gedenknaald. Het gaat om een vierkante, naar boven toe iets dunner wordende zuil of kolom, met een piramidevormige punt, meestal van graniet gemaakt. Zuilen uit de oudheid zijn vaak monolieten, maar moderne obelisken worden meestal van meer stenen gemaakt en kunnen ook ruimten bevatten aan de binnenkant. De grootste obelisk uit de oudheid is tot stand gekomen onder farao Thoetmosis IV rond 1400 v.Chr. De 32 meter hoge en 455 ton zware monoliet staat nu bij de Sint-Jan van Lateranen in Rome.

Ook buiten Egypte zijn tussen 1000 v.Chr. en 1000 n.Chr. oorspronkelijke obelisken gebouwd, onder andere in Assyrië, het koninkrijk Aksum, het Romeinse Keizerrijk (waaronder de Caesarea Obelisk bij Binjamiena in Israël) en het Byzantijnse Keizerrijk.

De obelisk in Oud-Egypte[bewerken | brontekst bewerken]

De Egyptische obelisken werden in het Egyptisch techen genoemd. Er zijn over de hele wereld ongeveer dertig van bewaard gebleven, waarvan acht in Egypte. Ze werden, vaak in paren, bij de ingang van een tempel gezet. Het waren de opvolgers van de Benbenstenen. De obelisk is een symbool van de zonnegod Ra. Onder de kortdurende theologische revolutie van Echnaton werd de obelisk als een versteende zonnestraal gezien. Mogelijk is er een verband met natuurlijke fenomenen als lichtzuilen of zodiakaal licht.

Het is een wijd verspreide misvatting dat de obelisken van de Egyptenaren dienden als zonnewijzer. Wel werden obelisken later als puntzonnewijzer neergezet, bijvoorbeeld door de Romeinse keizer Augustus in zijn Horologium in Rome en de obelisk op de Place de la Concorde in Parijs.

De gedenknaalden werden voor een pyloon van een tempel geplaatst, meestal paarsgewijs. De obelisk werd meestal gemaakt van roze graniet, afkomstig uit de steengroeve van Aswan. Op de steen staan Egyptische hiërogliefen, ze bevatten de volledige koningstitulatuur van een regerende farao. De top van de obelisk was verguld.

Historie van de Egyptische obelisken[bewerken | brontekst bewerken]

De oudst bekende obelisk die is teruggevonden is die van Senoeseret I uit de 12e dynastie van Egypte. Hij staat nog steeds op zijn oorspronkelijke plaats in Heliopolis. De meeste zijn gemaakt in het Nieuwe Rijk. Twee obelisken van de late tijd staan in het British museum te Londen.

De eerste exportgolf van obelisken vond plaats in de Romeinse keizertijd. Uit Egypte werden er enkele naar Rome of Byzantium verscheept. Een tweede verplaatsing dateert uit de 19e eeuw waarbij de steden Londen, New York en Parijs de Naald van Cleopatra ontvingen. In Rome staan diverse obelisken (zie Obelisken van Rome).

Er zijn meer obelisken in het buitenland dan in Egypte zelf.

Overzicht van Egyptische obelisken[bewerken | brontekst bewerken]

Onderstaande tabel laat de gegevens zien van staande obelisken in Egypte en andere landen.

Land Locatie Farao Afbeelding
Egypte Tempelcomplex van Karnak Thoetmoses I
Egypte Tempel van Luxor Ramses II
Egypte Tempelcomplex van Karnak Hatsjepsoet
Egypte Heliopolis, Caïro Senoeseret I
Egypte Museum in Luxor Ramses III
Egypte Gezira eiland, Caïro Ramses II
Egypte Luchthaven van Caïro Ramses II
Egypte Tempelcomplex van Karnak Seti II
Frankrijk Place de la Concorde Ramses II
Israël Hippodroom van Herodes, Caesarea Maritima Onbekend
Italië Rome, Piazza di San Giovanni in Laterano Thoetmoses III, Thoetmoses IV
Vaticaanstad Plein van Sint-Pieter Onbekend
Italië Rome, Piazza del Popolo Seti I, Ramses II
Italië Rome, Piazza di Montecitorio Psammetichus II
Italië Rome, Piazza della Rotonda Ramses II
Italië Rome, Santa Maria sopra Minerva Apriës
Italië Rome, Thermen van Diocletianus Ramses II
Italië Rome, Villa Celimontana Ramses II
Italië Sicilië, Catania Onbekend
Italië Benevento Onbekend
Italië Florence, Boboli-tuinen Ramses II
Italië Urbino, Piazza Rinascimento Onbekend
Polen Poznań, archeologisch museum als leen Ramses II
Turkije Hippodroom van Constantinopel Thoetmoses III
Verenigd Koninkrijk Londen, Victoria Embankment Thoetmoses III
Verenigd Koninkrijk Durham, Universiteit Amenhotep II
Verenigd Koninkrijk Dorset Ptolemaeus IX
Verenigd Koninkrijk Londen, British museum Nectanebo II
Verenigde Staten New York, Central Park Thoetmoses III

Obelisken buiten Egypte[bewerken | brontekst bewerken]

In de 18e eeuw en daarna zijn er onder andere in Apeldoorn, Vaals, Rijswijk, Brussel en Washington nieuwe obelisken opgericht. Deze zijn geen monolieten.

Obelisk als funerair erfgoed[bewerken | brontekst bewerken]

In de 19e eeuw werd een obelisk soms als funerair ornament of model gekozen op een praalgraf. Vaak werden deze monumenten verkozen door de rijkere katholieke burgerij, gebeeldhouwd uit arduin of marmer.

Zie ook[bewerken | brontekst bewerken]

Literatuur[bewerken | brontekst bewerken]

Wirsching, Armin, Obelisken transportieren und aufrichten in Aegypten und in Rom, Norderstedt 3rd. ed. 2013, ISBN 978-3-8334-8513-8

Zie de categorie Obelisks van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.