Normen en waarden

Normen en waarden zijn de omgangsvormen en principes volgens welke men publiekelijk en in sociaal verband handelt. Vaak worden de termen in de politiek en de media als één enkel containerbegrip aangeduid, of onterecht als synoniemen door elkaar gebruikt. De samenstelling betreft de waarden – de voorkeur die een groep of samenleving heeft met betrekking tot doeleinden of gedragspatronen – die worden vertaald in concrete normen met concrete gedragsregels, én de voorschriften. Daarmee sturen normen mede het sociaal handelen, meer specifiek het waarderationeel handelen.

Normen[bewerken | brontekst bewerken]

Normen komt van het Latijnse woord norma hetgeen winkelhaak, richtsnoer, maatstaf of regel kan betekenen.

Normen zijn concrete richtlijnen voor het handelen; ze regelen het dagelijks sociale verkeer. Het zijn algemeen aanvaarde gedragsregels. Normen vormen de verbinding tussen de algemene waarden (zoals vrijheid, rechtvaardigheid) en concrete gedragingen; het zijn opvattingen over hoe men zich wel of niet zou moeten gedragen in concrete omstandigheden. Sommige normen komen in bijna alle samenlevingen voor, zoals "je doodt niet" en "je steelt niet".

Volksgebruiken zijn zwakkere normen, met een geringe dwang en een mindere mate van bestraffing. Zulke gebruiken sturen het dagelijkse handelen, zoals: welke kledij te dragen voor welke gelegenheid, wat waar hoe te eten, de duur van het oogcontact. Ze zijn vrij tijdsgevoelig, onderhevig aan modes. Indien een gebruik wordt overtreden vormt dit geen maatschappelijk probleem, zolang de dagelijkse interactie daardoor niet grondig wordt verstoord. Afwijking wordt slechts bestraft door informele middelen zoals ridiculisering of gelach.

Normen kunnen positief zijn (geboden) of negatief (verboden). Ze kunnen daarnaast een verschillende reikwijdte hebben: ze kunnen gelden voor iedereen in een bepaalde maatschappij, slechts in bepaalde sociale groepen gangbaar zijn of vrij te kiezen. Verschillen inzake precisie betekent dat normen niet noodzakelijk exacte gedragsvoorschriften zijn, maar gewoon grenzen kunnen stellen aan mogelijke gedragingen. Vaak gaat het over ongeschreven regels. Zo bestaat er geen handleiding die zegt hoe je je in de lift moet gedragen, maar de meeste mensen gedragen zich toch hetzelfde. Ze kijken vooruit, raken elkaar niet aan, praten of lachen niet, lezen de nummers van de verdieping. Ook hebben wij geen geschreven regels die aangeven hoe groot de fysieke afstand (proxemics) moet zijn tussen mensen wanneer zij in gesprek zijn of hoelang je een gesprekspartner in de ogen kunt kijken zonder dat deze het vervelend vindt. Toch deinzen we terug als een vreemde binnen onze 'persoonlijke afstand' komt en vermijden we het van andere mensen te lang te fixeren. Zo zijn er duizenden sociale spelregels die ons gedrag sturen. Hoe meer overeenstemming er is over een norm, hoe dwingender deze lijkt te zijn.

Normen zijn sterk afhankelijk van iemands religieuze, culturele, sociale en maatschappelijke achtergrond. Iedere cultuur heeft haar eigen normen en waarden. Wat binnen de ene context als volstrekt verwerpelijk wordt beschouwd, kan in een andere context betekenisloos zijn of zelfs positief gewaardeerd worden. Het kan dus voorkomen dat twee verschillende groepen een en hetzelfde feit totaal tegenovergesteld waarderen. Dit kan leiden tot heftige, emotionele conflicten.

Waarden[bewerken | brontekst bewerken]

Waarden zijn idealen en motieven die in een samenleving of groep als nastrevenswaardig worden beschouwd. Waarden zijn opvattingen over wat wenselijk is. Er bestaan twee soorten waarden:

• Instrumentele waarde: een betekenis die door concrete personen of groepen feitelijk wordt verleend aan personen, zaken of gebeurtenissen. Waarden zijn veelal collectief, maar kunnen ook zeer persoonlijk worden beleefd. Het sociaalwetenschappelijke mentality-onderzoek is een waarden- en leefstijlonderzoek dat uitgaat van een onderverdeling van de maatschappij in traditionele waarden (Behouden), moderne waarden (Bezitten, Verwennen) en postmoderne waarden (Ontplooien, Beleven).^[1]
• Intrinsieke waarde: waarden die nagestreefd behoren te worden vanuit de gedachte dat het goede gedaan behoort te worden. Ethische waarden blijven hun betekenis en geldigheid behouden, ook als ze feitelijk niet gedragen worden door mensen en groepen. Voorbeelden van ethische waarden zijn gerechtigheid, liefde, vrijheid en gelijkheid. Het zijn de motieven en idealen waarop de concrete normen zijn gebaseerd. Het zijn ook de grootheden die met de normen bereikt willen worden. Zo zijn er normen en regels om deze waarden te bereiken.

Voorbeelden van waarden[bewerken | brontekst bewerken]

In de christelijke geloofsleer ligt achter de concrete normen de waarde van de liefde. Het gaat dan om de liefde tot God en de liefde tot de naaste mens. De belangrijkste waarde in het wegverkeer vinden veel mensen veiligheid. In de samenleving kan worden gedacht aan leefbaarheid en betrokkenheid.

In de psychologie kent men tal van persoonlijke waarden, zoals bezit, eenvoud, flexibiliteit, gehoorzaamheid, gezondheid, integriteit, kennis, macht, onafhankelijkheid, schoonheid, succes, toewijding en waardering.

Bronnen voor waarden[bewerken | brontekst bewerken]

• Christelijke waarden komen uit de Bijbel.
• Joodse waarden komen uit de Thora.
• Islamitische waarden komen uit de Koran.
• Liberale waarden zijn ontleend aan het gedachtegoed van de Verlichting. Binnen deze traditie is vrijheid een belangrijke waarde.
• Socialistische of Sociaaldemocratische waarden zijn afgeleid van het socialisme. Binnen deze traditie zijn vooral de sociale rechtvaardigheid, gelijkheid en respect een belangrijke waarde.
• Calvinistische waarden vinden hun oorsprong in de ethische en morele principes van Calvijn zoals matigheid, hoog arbeidsethos en een dienende verantwoordelijkheid voor de ander en voor de wereld van overmorgen.
• Humanistische waarden vinden hun oorsprong in het humanisme. Het gaat om gelijkwaardigheid tussen mensen, verantwoordelijkheid voor je eigen leven en dat van anderen in de samenleving en om het recht om vorm te geven aan je eigen leven (de regie hebben over heel je leven).

Het verband tussen normen en waarden[bewerken | brontekst bewerken]

Wanneer een norm gerechtvaardigd moet worden, dan wordt uiteindelijk een beroep gedaan op een of meer waarden. Als de norm dat men zich aan de maximumsnelheid moet houden verdedigd wordt, dan worden waarden als veiligheid en verantwoordelijkheid als legitimatie gebruikt.

Uit één waarde kunnen meestal meerdere normen worden afgeleid, die onderling zelfs kunnen botsen. De waarde 'respect voor het menselijk leven' impliceert voor sommigen dat geweld onder geen voorwaarde is toegelaten, anderen vinden dat wettige zelfverdediging daarmee te verenigen valt, nog anderen oordelen dat het bewust doden van mensen tijdens oorlogshandelingen met die waarde overeenstemt. Het debat tussen voor- en tegenstanders van de legalisering van euthanasie of abortus levert een andere illustratie van hoe deze algemene waarde tot verschillende normen leidt, naargelang van de definitie die aan dit menselijk leven wordt gegeven.

Nederlands publiek debat[bewerken | brontekst bewerken]

Het begrip Normen en waarden werd in juli 2002 in de Nederlandse politiek opnieuw geïntroduceerd door Herman Heinsbroek (LPF), minister van Economische Zaken in het eerste kabinet Balkenende. In de Nederlandse samenleving en in de politiek kwam gedurende het eerste kabinet Balkenende een discussie op gang over normen en waarden. In de media werd er ook aandacht aan besteed. Het kabinet beschouwde het als een belangrijk politiek aandachtspunt. Mede door de slechte afbakening van het begrip was er veel kritiek van de zijde van politieke tegenstanders en subculturen in de samenleving.

In een notitie aan zijn partij en het kabinet pleitte Heinsbroek voor een voorlichtingscampagne voor respect in de samenleving. De overheid moest hierbij het goede voorbeeld geven: "Politielogo met die waakvlam moet weg, het zijn geen verwarmingsmonteurs of pijpfitters. Strak in het uniform, geen oorringetje, staartjes enz."

In de regeringsverklaring van het kabinet werd het begrip opgenomen. Het ontbrak vooralsnog aan uitwerking. Het bleef stil totdat premier Balkenende eind 2004 een Europese conferentie rond het begrip organiseerde. Daar bleek dat hij veel ideeën ontleende aan de Amerikaanse socioloog Amitai Etzioni. Een praktisch gevolg van de conferentie was een website, die werd opgezet door de Rijksvoorlichtingsdienst.

Belgisch publiek debat[bewerken | brontekst bewerken]

In België is het begrip normen en waarden op Vlaams niveau overgenomen. In januari 2005 door Marino Keulen, Vlaams minister van Binnenlands Bestuur, Stedenbeleid, Wonen en Inburgering, een "commissie ter invulling van de cursus maatschappelijke oriëntatie" opgericht met als doel te bepalen wat de gemeenschappelijke normen en waarden van de Vlaamse maatschappij zijn opdat deze zouden kunnen worden verwerkt in een uniform werkboek Maatschappelijke Oriëntatie.^[2] Deze commissie werd voorgezeten door Marc Bossuyt en wordt daarom soms ook wel commissie-Bossuyt genoemd. Andere leden waren Ludo Abicht, Abied Alsulaiman, Naima Charkaoui, Marie-Claire Foblets, Rik Torfs, Etienne Vermeersch, met Sami Souguir als secretaris.^[3] De commissie beëindigde haar opdracht in mei 2006.^[4] De commissie legde de klemtoon op vijf zogenaamde "hoofdwaarden": vrijheid, gelijkheid, solidariteit, respect en burgerschap.^[5]

Internationaal onderzoek[bewerken | brontekst bewerken]

Zie World Values Survey voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Sedert 1981 wordt wereldwijd op grote schaal onderzoek verricht naar het waardenpatroon van mensen. Na elke vijfjaarlijkse periode wordt een uitgebreid statistisch rapport gepubliceerd. Het jongste rapport beslaat de periode 2010-2014; het onderzoek voor de volgende periode 2015-2019 is volop aan de gang.