Christoffel Plantijn

Christoffel Plantijn
Plantijn door P.P. Rubens
Algemene informatie
Geboren	ca. 1520 Saint-Avertin bij Tours
Overleden	1 juli 1589 Antwerpen
Nationaliteit	Frankrijk
Beroep	boekdrukker en uitgever
Bekend van	Biblia Polyglotta
Website	Museum Plantin-Moretus
Portaal    Kunst & Cultuur

Christoffel Plantijn (geboren als Christophe Plantin) (Saint-Avertin bij Tours, circa 1520 – Antwerpen, 1 juli 1589) was een invloedrijke boekdrukker en uitgever van Franse afkomst, die werkte in Antwerpen en Leiden.

Behalve drukker van religieuze en liturgische werken, was Plantijn ook de belangrijkste drukker van het humanisme, spiritualisme en de wetenschappen (botanisch, taalkundig, geneeskundig, cartografisch etc.) van de tweede helft van de 16de eeuw, en een befaamd muziekdrukker.

Plantijn vestigde zich, op dertigjarige leeftijd^[1], in 1549 in Antwerpen. Antwerpen, gelegen in de Spaanse Nederlanden, was op dat ogenblik hét commercieel centrum van Europa. Zijn bemoeienis met het boekenvak stamt uit zijn achtergrond als leerbewerker/boekbinder. 'Door een blijvend letsel dat hij had opgelopen bij een overval, kon hij omstreeks 1555 dit zware vak niet meer uitoefenen.'^[2] In 1555 opende hij een eigen drukkerij Plantijn, die op haar hoogtepunt de grootste drukker van Europa was^[1], 22 persen telde en meer dan 80 werknemers had. Aan de drukkerij was een boekhandel verbonden. Ze werkten als een magneet op intellectuelen, graveurs, vertalers en boekenkopers.

Gutenberg begon rond 1450 boeken te drukken met losse letters. Voor dat nieuwe product moesten kopers worden gevonden. Overproductie zorgde ervoor dat er rond 1470 een boekenzeepbel ontstond waardoor drukkers failliet gingen. Plantijn bezocht twee keer per jaar de boekenbeurs in Frankfurt en zag wat er werkte en wat niet. Hij kocht in wat hij zelf niet uitgaf en verhoogde zo zijn assortiment. De nieuwe technologie zorgde ervoor dat de prijs van boeken daalde. Op 1 mei 1555 drukte hij het eerste van zijn 1800 echte boeken, vijf jaar na zijn aankomst in Antwerpen. Het was het Institution d'une fille de noble maison, in opdracht van een andere drukker, Jean Beller, ook bekend als Johannes Bellerus.^[3]

Hij werkte zich op van onbemiddelde ambachtsman tot uitgeverstycoon, eigenaar van de grootste drukkerij ter wereld. Hij bereikte die positie door slim in te spelen op de politieke, religieuze en culturele trends van zijn tijd, door zijn investeringen te spreiden over de mode- en de drukkersnijverheid, door het uitbouwen en strategisch gebruiken van een netwerk van vrienden, zakenpartners en sponsors, door het aantrekken van de grootste geleerden en de beste vaklui uit zijn tijd en door het inzetten van zijn zeven dochters en zijn gericht gekozen schoonzoons. Hij gaf onder meer de stadssecretaris en invloedrijke Spanjaarden boeken of lederen kistjes en kon later bij hen geld lenen om zijn drukkerij uit te bouwen.

Na de druk liet hij het zetsel niet wassen en afbreken maar het werd opnieuw gebruikt om de Bijbel zowel in kwartformaat als in een goedkope pocketeditie te drukken. Het ging hem voor de wind toen na afloop van het concilie van Trente in 1563 alle liturgische werken moesten worden herdrukt. Hij exporteerde veel werk naar Spanje, 'waar onder invloed van Filips' katholieke reveil de religieuze discipline strak werd aangehaald.'

Al in 1562 hielden de autoriteiten in Plantijns drukkerij een zoekactie naar ketterse boeken. Toen die werden aangetroffen, werd zijn zaak opgeheven. Een jaar later mocht hij zijn drukkerij weer voortzetten. Zijn heropgebouwde drukkerij was mede gefinancierd door calvinistische geldschieters.

In 1565 werd Plantijn betrapt op het drukken van kritische pamfletten voor de katholieke kerk. In 1545 was de Antwerpse drukker Jacob van Liesvelt onthoofd om de uitgave van een te lutherse Bijbel. In 1566 moest Plantijn meerdere malen tegenover de autoriteiten zijn katholieke inslag bewijzen. Hij investeerde op dat moment in een drukkerij in Vianen van de grote geus Hendrik van Brederode die opstandige teksten produceerde.^[4] Plantijn vluchtte dan ook naar Parijs. Op de Vrijdagmarkt verkocht men zijn inboedel, de plaats waar hij bij zijn terugkeer zijn nieuwe atelier zou oprichten.^[3]

Hij drukte, vooral in de tijd dat Alva in Antwerpen residentie hield, van alles voor de Spaanse koning, zelfs de Index librorum prohibitorum, de lijst van verboden boeken, die in 1569 volgens de richtlijnen van Trente was samengesteld.

In 1576 gaf Plantijn zijn aan de Vrijdagmarkt gevestigde drukkerij de naam De Gulden Passer. Deze naam leeft onder meer voort als de titel van een tijdschrift, De Gulden Passer, op het gebied van boekwetenschap en bibliofilie.

Plantijn koos een gulden passer als embleem en als drukkersmerk. De bijhorende spreuk ‘Labore et constantia’ betekent ‘door arbeid en standvastigheid’. De draaiende punt van de passer symboliseert de arbeid, de stilstaande punt de standvastigheid.

Later dat jaar verhuisde hij uit angst voor de Spaanse Furie naar Leiden, waar hij drukker aan de universiteit werd. Hij werd er benoemd tot officiële drukker van de Staten-Generaal. Hij woonde in Leiden aan de Vrouwensteeg, waar nu de studentenvereniging Sociëteit Minerva is gevestigd; een plaquette in de muur herinnert aan zijn verblijf.

Zijn belangrijkste werk is de Biblia Regia (Koningsbijbel), die hij uitgaf tussen 1568 en 1572. Deze achtdelige, meertalige uitgave van de Bijbel, met uitgebreid filologisch commentaar, kwam tot stand met steun van koning Filips II van Spanje. Een andere benaming voor deze uitgave is de Biblia Polyglotta. Het bijzondere van het werk is niet alleen de meertalige vertaling (Grieks, Latijn, Aramees, Syrisch en Hebreeuws), maar ook de weergave in het verschillend schrift van deze talen. Het werk ontstond tijdens een periode van een onmogelijk theologisch debat en de zoektocht naar de oertekst van de Bijbel. Door het voortschrijdend intellectueel inzicht kon de kerk het zich niet meer veroorloven om te blijven vasthouden aan de Septuagint, de Oudgriekse vertaling van het Hebreeuws. Dat was de taal niet van Jezus en zijn apostelen. De ultieme Bijbel was een vergelijkende uitgave met de teksten in het Grieks, Hebreeuws, Syrisch en Aramees, met daarnaast vertalingen in het Latijn. Plantijn en zijn team beschikten over de kennis om deze opdracht uit te voeren.^[3]

Plantijn zocht naar een constructie waarin Filips II de opdrachtgever zou zijn voor de te drukken polyglotbijbel. Dat proces liep vooral via Gabriel de Zayas, de secretaris van de koning met wie Plantijn een uitgebreide briefwisseling onderhield. Filips II ging akkoord met zijn rol als opdrachtgever en belastte Benito Arias Montano met de supervisie over het gehele project. De overeenkomst was dat de koning een bedrag van 12.000 guldens voor het project beschikbaar stelde. Hij zou van Plantijn 129 exemplaren op papier ontvangen en 13 op vellum. Filips gaf Plantijn hiernaast een monopolie op alle gedrukte Spaanstalige liturgische boeken, zoals missalen en brevieren. Plantijn ontving van de koning ook de titel Koninklijke Typograaf. Ook voor de Nederlanden verwierf Plantijn het alleenrecht om missalen te drukken, zoals het Missale Romanum.

Prins Willem van Oranje schonk een exemplaar van de Biblia Regia als eerste boek aan de Universiteitsbibliotheek Leiden. Het werd beschouwd als het fundamentum locans futurae aliquando bibliothecae, 'het bepalend fundament voor de toekomstige bibliotheek'.

Na de Pacificatie van Gent stopte alle afzet in Spanje. De drukkerij raakte in diep verval, begin 1577 werkte er nog maar één pers. In dat jaar streken Oranje en de Staten-Generaal neer in Antwerpen. een paar maanden later werkten er alweer zes persen. Inmiddels had Plantijn een monumentaal pand aan de Vrijdagmarkt betrokken. Steeds vaker rolden er protestantse werkjes van de persen. Veel van Plantijns goede vrienden, zoals Ortelius en Montano, huldigden opvallend gematigde denkbeelden over de strijd in de Nederlanden. Die manier van kijken kwam in grote lijnen overeen met de benadering van Willem van Oranje. In de jaren 1577-78 zocht Plantijn nadrukkelijk contact met Oranje. Plantijn, die wel eens in zijn moedertaal gedichten schreef, wijdde enkele keren lovende versregels aan Oranje. 'Plantijn zette Oranje neer als de vorst die deelhad aan een goddelijk heilsplan om de eenheid en de vrede terug te brengen en ook de heilige kerk te laten zegevieren.'^[5] op 17 mei 1578 mocht hij zich drukker van de Staten-Generaal noemen. Kort daarop verscheen een prachtig uitgevoerd boekje van Jan Baptist Houwaert over Oranjes intrede in Brussel. Plantijn drukte weinig van 'onversneden calvinistische signatuur', maar wel van gematigde auteurs als Duplessis en Languet. Op 14 december 1579 brachten Willem van Oranje en Charlotte van Bourbon een bezoek aan de drukkerij. Oranje zal in deze dagen een eigen luxe-exemplaar van de Biblia regia van Plantijn cadeau hebben gekregen.

Vanaf 1579 dook Plantijn regelmatig op in Holland, vooral in Leiden waar enkelen van zijn belangrijkste auteurs aan de universiteit verbonden waren, zoals Justus Lipsius. Hij onderhield er vriendschappelijke contacten met Janus Dousa en stadssecretaris Jan van Hout. Al in het voorjaar van 1583 verliet Plantijn zijn bloeiende bedrijf in Antwerpen wegens het oprukkende leger van Alessandro Farnese, en vestigde zich geholpen door goede relaties als Dousa en Lipsius in Leiden. Hij kon er meteen academiedrukker worden.^[6]

In veel literatuur is een band tussen Plantijn en Hendrik Niclaes, de stichter van de beweging van het Huis der Liefde. In delen van die literatuur heeft Plantijn een leidende functie in deze beweging. Paul Valkema Blouw heeft echter overtuigend aangetoond dat de relatie tussen Plantijn en Niclaes in de eerste plaats gebaseerd was op wederzijdse zakelijke belangen.^[7]

Hij keerde in 1585 van Leiden naar Antwerpen terug en stierf in 1589.

Bij zijn dood had hij geen overlevende zonen; zijn schoonzoon, Jan I Moretus (Johann Moerentorf), nam het bedrijf over. Tegenwoordig is het als werelderfgoed erkende Plantin-Moretusmuseum in het gebouw gevestigd, evenals het naar hem genoemde Plantin Genootschap.

1562 - Dictionarium Tetraglotton (Latijn - Grieks - Frans - Nederlands)

met onder meer uitvoerige Franse en Nederlandse synoniemen en omschrijvingen. De uitgave kwam tot stand, dankzij de deskundigheid van Plantijns werknemer Cornelius Kiliaan.

1567 - Nomenclator omnium rerum propria nomina variis linguis...

de medicus Hadrianus Junius (1551-1575) geeft hierin uitleg over de vele termen in het Nederlands en meerdere andere talen.

1573 - Thesaurus Theutonicae linguae. Schat der Neder-duytscher spraken

dit woordenboek bevat 40.000 trefwoorden, met vertaling van het Nederduits in het Latijn en het Frans.

1574 - Dictionarium Teutonico Latinum van Plantijns medewerker Kiliaan (1528-1607).

de geheel herziene derde uitgave van het Dictionarium (1599) kreeg een nieuwe titel: Etymologicum Teutonicae linguae sive Dictionarium Teutonico - Latinum. Cornelis Kiliaans taal was het Brabants, maar hij nam ook woorden uit Vlaanderen, Friesland en Holland op. Door vergelijking met Engelse, Hoogduitse, Franse en Spaanse woorden trachtte hij de oorspronkelijke betekenis van de Nederlandse woorden te achterhalen. Kiliaan neemt een ereplaats in op de overgang van het Middelnederlands naar het Nederduits, een vaak gebruikte benaming van het Nederlands. Zijn dictionarium is de basis van alle latere woordenboeken in het Nederlands

• Justus Lipsius
• Rembert Dodoens
• Carolus Clusius
• Mathias de Lobel
• Abraham Ortelius
• Simon Stevin
• Cornelis Kiliaan
• Andreas Masius
• Juan Valverde de Amusco
• Hendrik Jansen van Barrefelt

• Sandra Langereis, De woordenaar: Christoffel Plantijn, 's werelds grootste drukker en uitgever, Uitgeverij Balans, 2014, ISBN 9789460033452
• Marcus De Schepper en Francine De Nave, Studia in memoriam Christophori Plantini, verschenen als De Gulden Passer jaargang 66-67, Vereeniging der Antwerpsche Bibliophielen, 1988
• Frans M.A. Robben, “De Antwerpse boekenwereld en haar relaties met Spanje in de 16e en 17e eeuw”, verschenen in De Gulden Passer jaargang 71-72, Vereeniging der Antwerpsche Bibliophielen, 1993
• Frans M.A. Robben, “De boekhandel van Jan Poelman in Salamanca, 1579-1607”, verschenen in De Gulden Passer jaargang 71-72, Vereeniging der Antwerpsche Bibliophielen, 1993
• Frans M.A. Robben, “De relaties van Christoffel Plantijn met de boekhandel in Spanje. Een voorlopige inventarisatie”, verschenen in De Gulden Passer jaargang 66-67, Vereeniging der Antwerpsche Bibliophielen, 1988 [1]
• Suske en Wiske-album De geplaagde Plantijn, 2023

• Museum Plantin-Moretus
• Plantin Genootschap

Zie de categorie Christophe Plantin van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.