فهرست وام‌واژه‌های ترکی در فارسی - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

زبان‌های ترکی در چند مرحله بر زبان فارسی تأثیر گذاشته‌است. نخستین تأثیر زبان ترکی بر پارسی، در زمان حضور سربازان تُرک در ارتش سامانیان روی داد. پس از آن، در زمان فرمان‌روایی غزنویان، سلجوقیان و پس از حملهٔ مغول، تعداد بیشتری وام‌واژهٔ ترکی به زبان فارسی راه یافت؛ اما بیشترین راه‌یابی واژه‌های ترکی به زبان فارسی در زمان فرمانروایی صفویان، که ترکمانان قزلباش در تأسیس آن نقش اساسی داشتند، و قاجاریان بر ایران بود.

پسوندها

• باشی^[۱]
• چی^[۲]

وام‌واژه‌های ترکی رایج در فارسی کنونی

فهرست
آ ا ب پ ت ث ج چ ح خ د ذ ر ز ژ س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ک گ ل م ن و ه ی

آ

• آبجی^[۳]؛ خواهر
• اتاق^[۴]؛ سراچه، چهاردیواری
• آچار^[۵]؛ دست ابزار
• آچمز^[۶]؛ موقعیتی در شطرنج که مهره ای مانع از کیش جشدن مهره شاه می شود
• آذوقه^[۷]؛ توشه
• آقا^[۸]؛ سرور
• آلاچیق^[۹]؛ سایبان
• اَپه^[۱۰]؛ در فارسی تاجیکی، خواهر بزرگ‌تر
• اُتراق^[۱۱]؛ توقف موقت در مسیر مسافرت
• اتو^[۱۲]
• اجاق^[۱۳]؛ آتشدان و خاندان
• اردک^[۱۴]؛ گونه‌ای مرغابی
• اردو^[۱۵]؛ لشکرگاه، جمع شدن گروهی ورزشکار به منظور
• ارمغان^[۱۶]؛ پیشکش، رهاورد
• اَکه^[۱۷]؛ در فارسی تاجیکی، برادر بزرگ‌تر
• الاغ^[۱۸]؛ خر
• الگو^[۱۹]؛ نمونه
• اوکه^[۲۰]؛ در فارسی تاجیکی، برادر کوچک‌تر
• اوماج^[۲۱]؛ آش آرد گندم
• ایل^[۲۲]؛ قوم و طایفه

ب

• باتلاق^[۲۳]؛ مرداب، تالاب
• باجه^[۲۴]؛ دریچه، جایگاه مخصوص فروش بلیت یا گرفتن و دادن پول در سینما، بانک‌، و مانند آن‌ها
• باجناق^[۲۵]؛ همریش، شوهرهای خواهران
• بزک^[۲۶]؛ آرایش
• بقچه^[۲۷]؛ بسته ای که پیچیده در پارچه باشد
• بلدرچین پرنده‌ای از ماکیان سانان
• بنچاق^[۲۸] ؛ سند، سند مالکیت
• بیات ^[۲۹]؛ قدیمی، مانده، کهنه
• بی‌بی^[۳۰]؛ مادربزرگ، ملکه در ورق بازی.^[۳۱]
• بیرق^[۳۲]؛ پرچم، درفش

پ

• پاتوق^[۳۳]؛ جایی که کسی معمولاً ساعت‌های بیکاری خود را در آن می‌گذراند.

ت

• تسمه^[۳۴]؛ دوال
• تغار^[۳۵]؛ ظرف بزرگ سفالی که برای ذخیره مواد استفاده می شود. واحد اندازه گیری غلات در قدیم
• تلاش^[۳۶]؛ کوشش
• تماشا^[۳۷]؛ نگریستن
• توپ^[۳۸]
• توتون/تُتُن^[۳۹]؛ گونه‌ای گیاه مخدر
• توشک/تشک^[۴۰]؛ بستر
• توی یا طوی؛ در متون فارسی ایران^[۴۱] به معنی جشن وضیافت و عروسی) و در فارسی تاجیکستان، عروسی^[۴۲]

ث

ج

• جار^[۴۳]؛ بانگ
• جلگه^[۴۴]؛ دشت، هامون
• جقه^[۴۵]؛ زیورآلات تاج پادشاهی
• جلو^[۴۶]؛ پیش‌رو

چ

• چاپیدن^[۴۷]؛ تیغیدن
• چاخان^[۴۸]؛ لاف‌زن

• چاق^[۴۹]؛ فربه
• چالش^[۵۰]؛ کشمکش
• چپق^[۵۱]؛ ابزار مصرف توتون
• چخماق^[۵۲]؛ سنگ آتش
• چریک^[۵۳]؛ پیشمرگ
• چقر^[۵۴][۵۵]؛ بدبدن
• چکمه^[۵۶]؛ موزه
• چلاق/چولاق^[۵۷]؛ لنگ
• چماق/چوماق^[۵۸]؛ گرز چوبی
• چمباتمه^[۵۹]؛ نشستن که کف پا تنها روی زمین باشد.
• چیچک^[۶۰]؛ گل

ح

خ

• خان^[۶۱]؛ سالار
• خانم^[۶۲]؛ بانو

د

• داداش^[۶۳]؛ برادر
• داغان^[۶۴]؛ از هم پاشیده

• دایی^[۶۵]؛ برادر مادر؛ کاکو
• دکمه^[۶۶]؛ وسیله‌ای برای بستن رخت
• دُلمه^[۶۷]؛ خوراک تو پر
• دنج^[۶۸]؛ خلوت و آرام
• دوز^[۶۹]؛ گونه‌ای بازی
• دوقلو^[۷۰]؛ فرزندان همزاد
• دیلاق^[۷۱]؛ دراز و نزار
• دیلماج^[۷۲]؛ ترجمان و مترجم

ذ

ر

ز

ژ

س

• ساچمه^[۷۳]؛ سربک، گلوله ریز
• سقّز^[۷۴]؛ ژد، صمغ
• سُقُلمه^[۷۵]؛ ضربتی که با مشت به پهلوی کسی زنند.
• سنجاق^[۷۶]؛ گونه‌ای سوزن ته گرد
• سورتمه^[۷۷]؛ گردونه برف
• سورچي^[۷۸][۷۹]؛ گردونه ران
• سوگلی^[۸۰]؛ برگزیده

ش

• شیشلیک^[۸۱]؛ گونه‌ای کباب

• شلوغ^[۸۲]؛ ازدحام جمعیت. نا منظم. بی مبالات

ص

ض

ط

• طرلان^[۸۳]؛ پرنده شکاری از گروه بازها و بزرگ‌تر از قرقی، شاه‌باز

ظ

ع

غ

ف

• فنر^[۸۴]؛ فلز ارتجاع‌پذیر

ق

• قابلمه^[۸۵]؛ دیگ، کماجدان
• قاپو^[۸۶]؛ در دروازه. برای مثال در عالی قاپو
• قاپوق/قابوق^[۸۷]؛ تخته‌بند، نام وسیله‌ای برای شکنجه بوده‌است.
• قاپیدن^[۸۸]؛ قاپ زدن؛ ربودن
• قاچ^[۸۹]؛ برش
• قاچاق^[۹۰]؛ فروش و حمل غیرقانونی
• قاشق^[۹۱]؛ کفچک
• قاق^[۹۲] ؛در فارسی افغانستان به معنی خشک کاربرد دارد.
• قالپاق^[۹۳]؛ چرخپوش، کاسه ای فلزی که در وسط چرخ خودرو تعبیه می‌شود.
• قانغوزک^[۹۴]؛ رایج در فارسی افغانستان، سوسک
• قایق^[۹۵]؛ ناوچه
• قبراق^[۹۶]؛ چابک/چالاک
• قبرغه^[۹۷][۹۸]؛ استخوان پهلو، دنده، در فارسی افغانستان رایج است.
• قدغن/قدغن/غدغن^[۹۹]؛ ممنوع
• قرامساق^[۱۰۰]؛ گونه‌ای دشنام
• قرقی^[۱۰۱]؛ گونه‌ای پرنده باز
• قرمه^[۱۰۲]؛ گونه‌ای خورش
• قره قوروت^[۱۰۳]؛ کشک سیاه
• قره‌نی^[۱۰۴]؛ گونه‌ای نی بزرگ
• قروتی^[۱۰۵]؛ گونه‌ای آش
• قشقرق^[۱۰۶]؛ آشوب
• قشلاق^[۱۰۷]؛ گرمسیر
• قشون^[۱۰۸]؛ سپاه، لشگر
• قلچماق^[۱۰۹]؛ گردن‌کلفت
• قلاش^[۱۱۰]؛ نیرنگباز
• قلاووز^[۱۱۱]؛ سواران دیدبان
• قلدر^[۱۱۲]؛ زورگو
• قنداق^[۱۱۳]؛ چوب تفنگ، رخت نوزاد
• قمچی/قمچین^{[۱۱۴][۱۱۵]}؛ به معنی شلاق یا تازیانه در فارسی افغانستان کاربرد دارد.
• قوچ^[۱۱۶]؛ راک
• قورباغه^[۱۱۷]؛ وزغ، غوک
• قورت دادن^[۱۱۸]؛ بلعیدن
• قوروت/قُروت^[۱۱۹]؛ کشک
• قوش^[۱۲۰]؛ باز شکاری
• قوطی^[۱۲۱]؛ گونه‌ای ظرف
• قیچی^[۱۲۲]؛ دوکارد
• قیماق: به معنی خامه در فارسی افغانستان رایج است^[۱۲۳]
• قیمه^[۱۲۴]؛ گوشت‌ریزه

ک

• کاکوتی^[۱۲۵]؛ آویشن
• کرنش^[۱۲۶]؛ سرفرود آوردن
• کشیک^[۱۲۷]؛ نگهبانی
• کمک^[۱۲۸]؛ یاری
• کوچ^[۱۲۹]؛ جابه‌جایی عشایر
• کولاک؛ طوفان شدید
• کول^{[۱۳۰][۱۳۱]}؛ در فارسی افغانستان به معنی دریاچه

گ

• گزمه^[۱۳۲]؛ شبگرد
• گلَنگِدن^[۱۳۳]؛ بخشی از تفنگ که فشنگ را نگه می‌دارد.

ل

م

• منگنه^[۱۳۴]؛ وسیله‌ای که با آن کاغذها را به یک‌دیگر پیوسته می‌شوند.

ن

و

• ولسوال: در فارسی افغانستان، فرماندار شهرستان^[۱۳۵]
• ولسوالی: در فارسی افغانستان، شهرستان^[۱۳۶]

ه

ی

• یاتاقان^[۱۳۷]؛ بستر، جایگاه
• یاغی^[۱۳۸]؛ سرکش، نافرمان
• یدک^{[۱۳۹][۱۴۰]}؛ دنباله، پالاد
• یر به یر شدن: بی حساب شدن، نه بدهکار بودن، نه طلبکار بودن
• یساول (درجه نظامی)^[۱۴۱]؛ ملازم سواره
• یغما^[۱۴۲]؛ تاراج
• یقه/یخه^[۱۴۳]؛ لبه پیراهن
• ینگه^[۱۴۴]؛ در فارسی افغانستان، خانم‌برادر
• یواش^[۱۴۵]؛ آهسته
• یورتمه^[۱۴۶]؛ چارگامه
• یورش^[۱۴۷]؛ حمله
• یونجه^[۱۴۸]؛ گونه‌ای گیاه
• ییلاق^[۱۴۹]؛ سردسیر

وام‌واژه‌های ترکی در لهجهٔ گفتاری تهرانی

بیشتر این واژه‌ها از زمان فرمانروایی قاجارها در ایران و به ویژه در لهجه تهرانی راه یافته‌است و در فارسی دری افغانستان و تاجیکستان ناآشناست.

فهرست
آ ا ب پ ت ث ج چ ح خ د ذ ر ز ژ س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ک گ ل م ن و ه ی

آ

• اُغور/اوغور: دولت/وقت/خیر/برکت^[۱۵۰]
• ال و بل از اِله و بِله: چنین و چنان
• ایز: رد پا^[۱۵۱]
• آیزنه/یزنه: شوهر خواهر^[۱۵۲]

ب

• باسلق^[۱۵۳]

پ

ت

• تپق^[۱۵۴]
• تُخماق: جامه کوب گازران^[۱۵۵]

ث

ج

• جیک و بوک: در اصل به معنای حالت قرار گرفتن قاپ بر پشت در قمار^[۱۵۶]

چ

ح

خ

د

• دگنک: چماق^[۱۵۷]
• دیرَک/تِراک/تِراکو^[۱۵۸]
• دیشلمه^[۱۵۹]

ذ

ر

ز

ژ

س

• ساج: تابه نان‌پزی^[۱۶۰]
• سپور: رفتگر^[۱۶۱]
• سرتق: مُصِر/لجوج

ش

• شلتاق: نزاع/غوغا^[۱۶۲]

ص

ض

ط

ظ

ع

غ

• غازغان: دیگ بزرگ مسی^[۱۶۳]

ف

ق

• قاتق: چاشنی از قبیل سرکه یا ماست که به طعام توتماج درآمیزند/آمیزه^[۱۶۴]
• قاتی^[۱۶۵]
• قاراشمیش
• قالتاق: زین اسب^[۱۶۶]
• قاوت/قاووت/قاغُت: نوعی خوردنی^[۱۶۷]
• قاین: برادر شوهر/برادر زن^[۱۶۸]
• قرت: جرعه^[۱۶۹]
• قرق/قریغ/قُرغ: محل محافظت شده^[۱۷۰]
• قشو^[۱۷۱]
• قلق:^[۱۷۲]

ک

گ

ل

م

• مُشتلق: مژدگانی^[۱۷۳]
• منجوق: سنگ‌های زینتی که بر گردن آویزند^[۱۷۴]

ن

و

ه

• هردم بیل هردن بیر: در اصل گاه‌گاه/بی‌نظم و ترتیب‌/بی‌معنی

ی

• یالقوز: تنها/مجرد^[۱۷۵]
• یزنه/یزنا: شوهر خواهر بزرگتر^[۱۷۶]
• یغُر/یغور^[۱۷۷]
• ینگه دنیا/ینگی دنیا: دنیای جدید/قاره آمریکا

نام‌ها

فهرست
آ ا ب پ ت ث ج چ ح خ د ذ ر ز ژ س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ک گ ل م ن و ه ی

آ

• آغاسی/آقاسی: سرور، مهتر^[۱۷۸]
• آقا/آغا: بزرگ/برادر بزرگ‌تر/عمو/رئیس^[۱۷۹]
• آقاجری
• آنقوت
• آیدا: مثل ماه^[۱۸۰]
• آیدین^[۱۸۱]
• آیسان^[۱۸۲]
• آیلین^[۱۸۳]
• آیناز^[۱۸۴]

ا

• اتابک^[۱۸۵]
• ارسلان^[۱۸۶]
• ازبک^[۱۸۷]
• افشار^[۱۸۸]
• الناز^[۱۸۹]
• اوزون‌برون: نام نوعی ماهی

ب

• باقرقره
• بایقوش
• بایندر^[۱۹۰]
• بکتاش^[۱۹۱]
• بلدرچین
• بیات: در اصل به معنی کهنه/قدیمی^[۱۹۲]

پ

ت

• تُرقه
• تنجه
• تِیمور^[۱۹۳]

ث

ج

چ

ح

خ

• خان‌جان^[۱۹۴]
• خان‌محمد^[۱۹۵]
• خزر/خُزار: نام سرزمینی از ترکان^[۱۹۶]
• خلج^[۱۹۷]
• خال‌قزی
• خانم

د

• درنا
• دلیجه

ذ

ر

ز

ژ

س

• سنجر: پرنده شکاری^[۱۹۸]
• سنقر^[۱۹۹]
• سوگل: عشق^[۲۰۰]
• سولماز: همیشه شاداب

ش

ص

ض

ط

• طُرقه
• طرلان
• طغرل^[۲۰۱]

ظ

ع

• عم‌قزی: دختر عمو^[۲۰۲]

غ

• غزلاغ

ف

ق

• قاآن^[۲۰۳]
• قرقاول:اسم یک نوع پرنده^{[نیازمند منبع]}
• قرقی: نوعی پرنده شکاری^[۲۰۴]
• قره‌غاز
• قره‌قل: یک نوع گوسفند^[۲۰۵]
• قزل^[۲۰۶]
• قزل‌آلا^[۲۰۷]
• قوش‌بید: نام تیره‌ای از ابریشمی‌واران

ک

گ

• گَلین: عروس^[۲۰۸]

ل

• لاچین
• لیل

م

ن

• نازلی («ناز» فارسی و «لی» ترکی)

و

ه

ی

• یاشار: زیستن^[۲۰۹]
• یخن‌قاق: رایج در فارسی افغانستان، پیراهن^[۲۱۰]

جستارهای وابسته

• فهرست وام‌واژه‌های فارسی در ترکی

پانویس

منابع

• تاریخ ادبیات ایران، ذبیح‌الله صفا، خلاصه ج. اول و دوم، انتشارات ققنوس، ۱۳۷۴
• تاریخ ادبیات ایران، ذبیح‌الله صفا، خلاصه ج. سوم، انتشارات بدیهه، ۱۳۷۴
• حسن بیگ روملو، احسن‌التواریخ (۲ جلد)، به تصحیح عبدالحسین نوایی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۹. (مصحح در پایان جلد اول شرح مفصل و سودمندی از فهرست لغات ترکی و مغولی رایج در متون فارسی از سده هفتم به بعد را نوشته‌است)
• فرهنگ فارسی، محمد معین، انتشارات امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۵
• غلط ننویسیم، ابوالحسن نجفی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، ۱۳۸۶
• فرهنگ کوچک زبان پهلوی، دیوید نیل مکنزی، ترجمه مهشید فخرایی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ۱۳۷۹