موسیقی در جهان اسلام - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

از آن‌جا که دامنه تمدن اسلامی جز عربستان کشورهای بسیاری از جمله مصر، ایران، هند و آفریقا را دربرمی‌گرفت، موسیقی در جهان اسلام نیز با تنوع و گوناگونی روبه‌رو بوده‌است.^[۱]

تاریخچه[ویرایش]

در میان فقهای اسلام کسانی مانند شهاب‌الدین الهیثمی و ابن ابی‌الدنیا بوده‌اند که موسیقی را یکسره لهو و لعب می‌دانستند و آن را مکروه یا حرام تلقی می‌نمودند. فارابی معتقد بود که موسیقی نمی‌تواند هرگونه حالت روحی یا هر نوع شور و هیجانی را در شخص برانگیزد. ابن زیله نیز معتقد بود که موسیقی می‌تواند شخص را به ارتکاب عمل گناه بکشاند. با این حال، ابوحامد محمد غزالی، موسیقی و سماع را جایز دانسته‌است.^[۱]

برخی نیز مانند ابن خلدون نیز دربارهٔ هنر و مهارت موسیقی (صناعة الغناء) سخن گفته‌است و آن را از جنس تقطیع صوت می‌داند که می‌تواند در کلام و صوت انسان (مانند شعر) و نیز آلات موسیقی جاری گردد.^[۲]

با ظهور ابزار جدید موسیقی، فقهان متاخر نیز دربارهٔ ماهیت غنا بحث کرده‌اند و آن را شامل موسیقی دانسته‌اند؛ از جمله میرزا یوسف آقا مجتهد اردبیلی از فقهای قرن چهاردهم هجری دربارهٔ حکم شنیدن غنا از طریق گرامافون و تلفن بحث می‌کند که آیا غنا از عوارض صوت است، ایا حقیقت صورت، فقط صدای حاصل از اجسام یا شامل صدای دیگر صاحبان روح مانند ملک و جن و حتی صدای حاصل از اجسام و جمادات می‌شود یا خیر؟^[۳]

موسیقی در بغداد[ویرایش]

در بغداد، خلفای عباسی چون هارون‌الرشید و مأمون از موسیقی حمایت می‌نمودند، در زمان متوکل و منتصر همچنان موسیقی در دربار خلافت رونق داشت. در این دوره بسیاری از موسیقی‌دانان برجسته چون ابن‌طاهر خزائی، قریص جراحی، جحظه برمکی جذب دستگاه خلافت شدند.^[۱]

موسیقی ایرانی[ویرایش]

بسیاری از موسیقیدان‌های بغداد، ایرانی‌تبار بودند، از جمله سرخسی، زکریای رازی، رودکی و راتبه نیشابوری.^[۱]

موسیقی اسپانیای مسلمان[ویرایش]

در اسپانیای مسلمان، در دوران فرمان‌روایی امویان اندلس از موسیقی حمایت بسیاری به عمل آمد. مدارس بسیاری برای پرورش دختران آوازه‌خوان بنیاد نهاده شد؛ بسیاری از این دختران وارد دربار حکمرانان اموی اندلس می‌شدند؛ بزرگ‌ترین خنیاگر اندلس عباس بن نسائی بود همچنین زریاب نوازنده بربط و مخترع گیتار ایرانی‌تبار در این سرزمین می‌زیست. نظام موسیقایی در اندلس همان نظام عربی رایج در شرق بود که بر گام‌های فیثاغورس مبتنی بود.^[۱]

موسیقی در نزد ترکان مسلمان[ویرایش]

ترکان سلجوقی، دوست‌داران موسیقی بودند. خنیاگر سنجر، کمال‌الزمان از نزدیکان دربار او بود. محمود غزنوی، فرخی سیستانی را در دربار خود داشت که چنگ نیکو می‌نواخت و به ستایشگری می‌پرداخت.^[۱]

دیدگاه اسلام به موسیقی[ویرایش]

موسیقی تا پیش از گسترش وسایل ارتباط‌جمعی در جامعه نقشی پررنگ نداشت؛ لذا فقه اسلامی در گذشته به موضوع موسیقی و غنا ورود همه‌جانبه ای نکردند و تنها به آن به چشم موضوعی که برخی افراد با آن در ارتباط هستند، نگریسته اند و لذا درباب آن فتوایی و دستوری صادر کرده اند. دلیل این امر را میتوان نخست در آمیختگی آوازها و سرودها با مسائل حرام دیگر دانست. همین آمیختگی برای مسلمانان آن زمان کافی بوده تا از آن پرهیز کنند. دوم اندک‌بودن موارد و کم تأثیربودن موضوع خوانندگی و سرود در جامعه بود که تا زمانی که رادیو و تلویزیون و سایر وسایل صوتی اختراع نشده بود و همهٔ مردم جامعه به نوعی با آن سروکار نداشتند.^[۴][۵]

از این رو گاهی پیشوایان دینی این دو مفهوم (موسیقی و غنا) را به‌جای هم به کار برده‌اند تا جایی که به‌نظر میرسد در این زمینه خلطی صورت گرفته‌است. فقها بیشتر غنا را به‌معنای خوانندگی یا آوازی درنظر گرفته اند که طرب‌انگیز بوده و مناسب مجالس لهو و لعب باشد. موسیقی را هم به‌معنای صدای برآمده از آلات موسیقی تنها به موسیقی سازی محدود ساخته اند.^[۶]

پیشوایان دینی[ویرایش]

آنچه در معارف اسلامی آمده‌است: «اولین کسی که مرتکب غنا شد، شیطان بود.^[۷]

همچنین در روایتی از جعفر صادق آمده‌است: «وقتی آدم مرد ابلیس و قابیل با مرگ او خوشحال شدند، آن دو در اجتماع شرکت کردند و به نشانه شادی برای مرگ آدم از تنبورها و وسائل لهو (موسیقی) استفاده کردند پس هرکس در روی زمین از این وسائل لذت می‌برد از پیروان آن می‌باشد.»،^[۸][۹]

علی بن ابی‌طالب ((در وصیّتش به فرزندش محمّدبن‌حنفیّه می‌گویند: «سپس خدا هر عضو از اعضای تو را به واجبی اختصاص داده، و به آن واجب تصریح کرده. چنان‌که بر گوش واجب کرده‌است که معاصی را نشنود و فرمود: وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً و خدای عزّوجلّ فرموده‌است: و کسانی که چون سخن لغو را بشنوند از آن دوری گزینند. (قصص/۵۵). پس این چیزیست که خدای عزّوجلّ آن را بر گوش واجب ساخته و آن عملِ گوش است.^[۱۰]

همچنین در وسائل‌الشیعه از محمد نقل شده که گفته‌است: «شما را از بازی دف، ساز و نی، نرد و دایره و طبل و تنبور بر حذر می‌دارم». همچینین از وی نقل شده: «قران را با لحنها و آوازهای عرب بخوانید و از لحنهای بدکاران و اهل گناهان کبیره دوری کنید؛ زیرا که پس از من مردمانی ایند که قران را چون خوانندگی غنا و نوحه خوانی و رهبان مآبی در حنجره بچرخانند، چنین قرایتی از گلوگاه آنان نگذرد، دلشان وارونه است، و دل هر که از آنها خوشش اید [هم وارونه است]».^[۱۱] همچنین محدثانی همچون طبرسی و مجلسی روایت کرده‌اند زمانی که محمد وارد مدینه شد، زنانی از طایفهٔ بنی‌النجار در حالی که دف می‌زدند مقدم او را گرامی داشتند. محمد از آن‌ها پرسید «شما مرا دوست می‌دارید؟» و زمانی که تأیید کردند سه بار گفت: «به خدا من هم شما را دوست می‌دارم».^[۱۲] در چند روایت از جعفر صادق چنین نقل شده‌است: «خانه غنا، خانه ای است که نه از مرگ ناگهانی در امان است و نه دعا در ان مستجاب است و نه فرشته در آن وارد می‌شود.»^[۱۳]

مفهوم غنا[ویرایش]

مسلمانان نواختن و شنیدن موسیقی غنایی، و آموختن و دادوستد ساز به نیّت اجرای «موسیقی غنایی» را حرام می‌دانند، که با توجه به برداشت‌های گوناگون از مفهوم «غنا» برای برخی این تحریم بخشی بزرگ و برای برخی دیگر بخش بسیار کوچکی را شامل می‌شود. از دیدگاه فقهی «غنا» به موسیقی‌ای گفته می‌شود که موجب شود شنونده به حالی درآید که قدرت تعقّل از او سلب شده و احساسات بر او به گونه‌ای مستولی نشود که بداند چه می‌اندیشد یا چه می‌کند. همچنین حجت الاسلام حسین سالک، کارشناس موضوع‌شناسی غنا و موسیقی، درمورد مفهوم غنا میگوید که اولاً از قدیم غنا به خواندن گفته شده نه به نوازندگی و اصلاً ارتباطی به نوازندگی ندارد و فضایی جداست؛ ثانیاً غنا را به همین مرحلهٔ اجرا با حنجره میگفتند.^[۱۴]

به‌طور کلی تشخیص موسیقی غنایی به عهده فرد مستمع است. هر چند برآیند مجموعه احادیث و روایات شیعه و سنی در مورد غنا القاگر این مسئله می‌تواند باشد که غنای مطرح شده در این احادیث و روایات در برگیرنده آواز انسان، آهنگ برخاسته از آلات موسیقی، رقص، حرکات موزون، ملزومات آنها مانند به‌کارگیری نور پردازی همراه با ریتم موسیقی و احتمالاً به‌کارگیری لوازمی دیگر در چنین مجالسی که به وسیله آیندگان بکار برده خواهد شد، می‌باشد. با این همه در برخی روایات به‌کارگیری آواز و صوت حزین در قرائت قرآن (تغنی)، آواز خوانی زنان در مراسم شب عروسی و حدا خوانی برای شتران استثنا شده‌است.

موسیقی در جمهوری اسلامی ایران[ویرایش]

با آغاز حکومت جمهوری اسلامی سید روح‌الله خمینی حکم به ممنوعیت پخش موسیقی از رادیو و تلویزیون داد. او موسیقی را شبیه تریاک می‌دانست و معتقد بود گوش دادن به موسیقی، افراد را احمق و مغز آنها را پوچ و غیرفعال می‌کند.^[۱۵] با این‌حال هم در سال‌های اول انقلاب و هم در زمان جنگ ایران و عراق سرودهای اسلامی و انقلابی رواج یافتند اما با پایان جنگ، تولید این‌گونه آثار هم فروکش کرد.^[۱۶][۱۷] از اولین ترانه‌های انقلابی و اسلامی می‌توان به ترانهٔ «خمینی ای امام» و «برخیزید ای شهیدان» اشاره کرد.

اما همچنان برخی از فقهای حاضر موسیقی را حرام اعلام نموده‌اند که عبارت اند از:

سید صادق حسینی شیرازی در باره موسیقی گفته‌اند: صوت مطرب و نواختن آلات مناسب با آن حرام است، اسم آن هر چه باشد فرق نمی‌کند. دعوی آن که موسیقی سنتی حرام نیست، ادعای عامیانه است و همه نوع موسیقی حرام است.^[۱۸]

حسین وحید معروف به وحید خراسانی در این باره می‌فرمایند: خرید و فروش آن حرام و باطل است؛ و همچنین نواختن آن ـ اگرچه برای استفاده شخصی باشد ـ حرام و از گناهان کبیره می‌باشد؛ اگرچه مورد استفاده در مجلس لهو و لعب نباشد. و آلات موسیقی، حتی سنّتی، از آلات مختصّهٔ به لهو است و اشتغال به آن، اشتغال به ملاهی است.^[۱۹]

لطف‌الله صافی گلپایگانی گفته‌اند: «غنا عبارت از آوازی است که مشتمل بر ترجیع و صوت و طرب‌انگیز و مناسب با مجالس طرب باشد و موسیقی گاه بر غنا و گاه بر آلات مختلف موسیقی مانند تار، سنتور، دف و غیره گفته می‌شود. موسیقی را اگر به همان معنای غنا و آوازها و سازها و بکار گرفتن آنها بدانیم، فراگرفتن موسیقی که از قدیم الایّام بین اهل لهو و بزم متداول بود و در کشورها و مناطق مختلف انواعی از آن بکار برده می‌شده و می‌شود همه حرام است.^[۲۰]

سید علی خامنه‌ای به ندرت نظرات خود را به صورت علنی در مورد موسیقی ابراز کرده‌است، اما این باور وجود دارد که نقش اساسی در تحدید موسیقی ایران در سال‌های پس از انقلاب داشته‌است.^[۲۱] او در سال ۱۳۷۴ نظریه‌ای در زمینهٔ موسیقی منتشر کرد که به گفتهٔ مصطفی میرسلیم (وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی) کارشان را مشکل کرده‌بود. خامنه‌ای گفته بود: «هر چیزی که پدیدهٔ موسیقی را در جامعه رایج، و آن را عادی‌سازی کند ترویج محسوب می‌شود. با توجه به اینکه در زمان ما موسیقی لهوی بر غیر لهوی غلبه دارد، باید جلوی ترویج آن را گرفت؛ زیرا وقتی این امر در جامعه رواج پیدا کرد، حرام نیز در جامعه گسترش می‌یابد. اگر زمانی رسید که موسیقی حرام مطلقا در جامعه وجود نداشت، یعنی موسیقی‌دان‌های متدینی پرورش یافتند که آثار هنری آنها غیرلهوی و حلال، بلکه مقرب الی‌الله شد، آن وقت تشکیل آموزشگاه و نمایشگاه اشکال ندارد. اما امروز این گونه نیست و وضع موسیقی کشور، نامطلوب است؛ یعنی موسیقی لهو مضل بر موسیقی غیر لهوی غلبه دارد؛ بنابراین دراین شرایط ترویج موسیقی جایز نیست.»^[۲۲][۲۳]

جستارهای وابسته[ویرایش]

• دوران طلایی اسلام
• تاریخ موسیقی

منابع[ویرایش]