محیط زیست ایران - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

محیط زیست ایران دارای چهار اقلیم آب و هوایی سرد، گرم و خشک، گرم و مرطوب و معتدل و مرطوب است؛ اقلیم گرم و خشک وسیع‌ترین ناحیه‌ی آب و هوایی در مرکز و شرق کشور قرار دارد و کوچک‌ترین ناحیه، سواحل دریای خزر با اقلیم معتدل و مرطوب است.[۱] سازمان حفاظت محیط زیست زیرمجموعه دولت جمهوری اسلامی ایران، مسئول حفاظت از محیط زیست کشور است. این سازمان با ایجاد مناطق حفاظت‌شده از جانوران، گیاهان و تنوع زیستی آن مناطق محافظت می‌کند. رئیس سازمان، معاون رئیس‌جمهور است.[۲]

گیاهان[ویرایش]

سوسن چلچراغ از گونه‌های گیاهی بومی ایران

شرایط اقلیمی متغیر سبب ایجاد زیست بوم‌های متفاوت در ایران گردیده‌است. این تنوع اقلیمی تنوع زیستی قابل توجهی را در ایران به وجود آورده‌است، نزدیک به ۸۰۰۰ گونه یا واحد تحت‌گونه‌ای گیاهی در این کشور شناسایی شده‌است که از این تعداد حدود ۱۸۰۰ واحد بومی هستند.[۳] این تعداد گونه گیاهی با گونه‌های گیاهی سراسر قاره اروپا برابری می‌کند.[۳] شناخته شده‌ترین گونه‌های گیاهی بومی ایران لاله واژگون و سوسن چلچراغ است.[۴][۵]

جانوران[ویرایش]

پستانداران[ویرایش]

همچنین ببینید: فهرست پستانداران ایران

پستانداران با ۱۹۴ گونه شناسایی شده طیف وسیعی از جانوران را از نظر جثه در بر می‌گیرد بطوریکه پستاندار بسیار کوچکی که حشره خوار کوتوله نامیده می‌شود و فقط در حدود ۲ گرم وزن دارد و نهنگهای بزرگی را که با طول بیش از سی متر و ۱۳۰ تن وزن دارد در آبهای دریای جنوب را می‌توان در این رده مشاهده نمود. از میان گونه‌های شناخته شده گونه‌های زیادی وجود دارند که فقط در ایران زیست می‌کند و در سایر نقاط دنیا یا وجود ندارد یا با مهاجرت و دستکاریهای بشر و روشهای دیگر انتقال یافته‌اند ازجمله این گونه می‌توان به یوزپلنگ، گوزن زرد و گورخر ایرانی اشاره کرد. از میان پستانداران ایران، راسته جوندگان با ۶۹ گونه (بیش از یک سوم کل پستانداران ایران) به علت اهمیت در انتشار بیماریها، خسارات وارده بر محصولات زراعی، سهولت جمع‌آوری و نگهداری، بیشتر مورد توجه و مطالعه قرار گرفته‌اند البته عمده این مطالعات بر پایه ریخت‌شناسی صورت پذیرفته اما ضرورت مطالعات نوین نظیر مطالعات کروموزوم، بیوشیمیایی، مولکولی و رفتارشناسی نیز به شدت احساس می‌گردد.

از گونه‌هایی همچون شیر ایرانی و ببر مازندران امروز جز نامی باقی نمانده‌است.

پرندگان[ویرایش]

همچنین ببینید: فهرست پرندگان ایران

در ایران تاکنون ۵۲۱ گونه پرنده شناسایی و گزارش شده‌است که این تعداد معادل کل گونه‌های پرنده موجود در قاره اروپا می‌باشد. بیشترین گونه‌ها را پرندگان متکی به تالاب‌ها تشکیل می‌دهند اما آلودگی و تخریب تالاب‌های ایران در سالهای اخیر خود عاملی در جهت کاهش تعداد بسیاری از گونه‌های پرندگان ایران گشته‌است و هم‌اکنون پرندگانی نظیر درنای سیبری، بالابان، اردک سرسفید، میش مرغ، عقاب طلایی، اردک مرمری و تعدادی دیگر از گونه‌ها در کشور در معرض تهدید و انقراض می‌باشد.

ماهیان[ویرایش]

همچنین ببینید: فهرست ماهیان ایران

ماهیان آبهای داخلی ایران شامل ۱۸۰ گونه می‌شود که در ۲۷ خانواده جای گرفته‌اند. در گروه ماهیان آبهای داخلی خانواده کپور ماهیان فون غالب ماهیان را تشکیل می‌دهد که به تنهایی دارای۳۱ جنس و ۷۴ گونه می‌باشد و ماهی کورغار، قزل آلای خال قرمز، ماهی آفینیوس از جمله گونه‌های منحصر به ایران بشمار می‌روند و دارای ارزش زیستی بالایی هستند. به دلیل عدم توجه لازم به حفظ و مدیریت آبزیان آبهای داخلی طی دو دهه اخیر مطالعات جامعی برای شناخت ماهیان در اکوسیستم‌های آبی مختلف صورت نگرفته و از فراوانی و پراکنش بسیاری از گونه‌ها اطلاعات و آمار دقیقی در دسترس نیست یا جمعیت برخی گونه‌ها نظیر ماهی کورغار در معرض تهدید می‌باشد. ·

خزندگان[ویرایش]

همچنین ببینید: فهرست خزندگان ایران

در پنج راسته لاک پشت‌ها، کروکودیل سانان، سوسمارها، کرم سوسمارها و مارها تاکنون ۲۲۵ گونه مورد شناسایی قرار گرفته‌است اما اطلاعات مفید و قابل دسترس در مورد این جانوران بسیار اندک است. کمبود مطالعات جامع و عمیق در مورد بیولوژی و حفاظت این جانوران از یک طرف و جمعیت رو به زوال با توجه به تخریب زیستگاه‌های آنها در سالهای اخیر موجب نگرانی نسبتاً زیادی در مورد تعدادی از گونه‌های ارزشمند خزنده کشورمان گشته‌است. شکار و صید بی‌رویه صدها و هزاران مار سمی، بسیاری از گونه‌های مار سمی از جمله افعی شاخدار و افعی دماوندی را در معرض خطر انقراض قرار داده‌است. خشکسالی‌های چند ساله در استان سیستان و بلوچستان که زیستگاه تنها گونه تمساح تالابی ایران می‌باشد، نگرانی را در مودر کاهش جمعیت این گونه به‌وجود آورده‌است.

دوزیستان[ویرایش]

همچنین ببینید: فهرست دوزیستان ایران

از رده دوزیستان (وزغ‌ها، قورباغه‌ها و سمندرها) در ایران ۲۰ گونه گزارش شده که در بین آنها سمندرها از درجه اهمیت بیشتری برخوردار هستند و اطلاعات بسیار کم و جزئی از بیولوژی و اکولوژی آنها در دست می‌باشد و گونه‌هایی نظیر سمندر لرستانی، سمندر کردستانی، سمندر گرگانی و سمندر آذربایجان در وضعیت بحرانی یا در معرض خطر انقراض قرار دارند.

حیات وحش[ویرایش]

مقالهٔ اصلی: حیات وحش ایران

زیست‌بوم[ویرایش]

مقالهٔ اصلی: زیست‌بوم

مناطق حفاظت‌شده[ویرایش]

مقالهٔ اصلی: منطقه حفاظت‌شده
همچنین ببینید: فهرست مناطق حفاظت‌شده ایران

ایران با تنوع زیستی خود بخش‌های مختلفی را برای محافظت از منابع طبیعی، تنوع زیستی و مناظر خود ارائه داده‌است. پارک‌های ملی، آثار طبیعی، پناهگاه‌های حیات وحش، مناطق حفاظت‌شده و مناطق ممنوع شکار بخشی از این دسته هستند. تا سال ۲۰۲۰ م تعداد ۱۳ منطقه در ذخیره‌گاه زیست‌کره یونسکو در ایران به ثبت رسیده‌است.[۶]

ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره[ویرایش]

مقالهٔ اصلی: ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره در ایران

ذخایر زیست‌کره «مکان‌های یادگیری برای توسعه پایدار» هستند که راه‌حل‌های سازگار با حفاظت از تنوع زیستی و استفادهٔ پایدار آن را ترویج می‌دهد. در حال حاضر ۷۱۴ ذخیره‌گاه زیست‌کره در ۱۲۹ کشور جهان از جمله ۲۱ مکان فرامرزی وجود دارد. ذخایر زیست‌کره شامل اکوسیستم‌های زمینی، دریایی و ساحلی است.[۷] وجه تمایز ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره از دیگر طبقات حفاظت‌شده، روش برنامه‌ریزی و مدیریت مناسب آنهاست که بر پایهٔ استفاده‌های چندمنظوره و سپردن نقش اساسی و سازنده به جوامع محلی استوار است.[۸]

پس از ۳۴ سال از ۱۹۷۶ م، در سال ۲۰۱۰ م، ذخیره‌گاه زیست‌کرهٔ دنا در شانزدهم تیرماه سال ۱۳۹۰ ه‍.ش به‌عنوان دهمین ذخیره‌گاه زیست‌کرهٔ ایران ثبت شد و بر اساس اعلام سازمان حفاظت محیط زیست ایران افزون بر ۱۵۲۰ گونهٔ گیاهی و جانوری در این منطقه شناسایی شده‌است.[۹] تیر ماه ۱۳۹۹ ه‍.ش این منطقه دچار آتش‌سوزی گسترده شد و بخشی از آن آسیب دید.[۱۰] ذخیره‌گاه زیست‌کرهٔ تنگ صیاد–سبزکوه به‌عنوان یازدهمین ذخیره‌گاه زیست‌کرهٔ کشور ۱۹ خرداد ماه ۱۳۹۳ ه‍. ش[۱۱] ثبت جهانی شد. این ذخیره‌گاه شش شهرستان، ۹ شهر و ۲۰ روستای استان را تحت پوشش قرار داده‌است و نخستین ذخیره‌گاهی است که برنامهٔ جامع مدیریتی دارد.[۱۲] ۶۰۰ گونهٔ گیاهی نیز در این منطقه شناسایی شده که ۱۱۰ نمونهٔ آن انحصاری است. این منطقه با مساحت ۵۶۳۰۸ هکتار در محدودهٔ شهرستان‌های شهرکرد، بروجن، لردگان و کیار واقع شده‌است.[۱۳]

تالاب بین‌المللی هامون، ۲۹ اسفند ۱۳۹۴ ه‍.ش در چهارمین کنگرهٔ جهانی ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره به میزبانی لیما، به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره به ثبت رسید. تالاب هامون از سه دریاچهٔ کوچک به نام‌های هامون پوزک (میانی)، هامون صابوری (شمالی) و هامون هیرمند تشکیل شده‌است که در زمان وفور آب به‌هم متصل می‌شوند و دریاچه هامون را تشکیل می‌دهند. منطقه حفاظت‌شده هامون به‌دلیل قرار گرفتن در مرکز مناطق کویری و نیمه‌کویری کشورهای ایران و افغانستان، تنها مأمن زیست پرندگان مهاجر شرق کشور است.[۱۴][۱۵] ذخیره‌گاه زیست‌کرهٔ کپه‌داغ در استان خراسان شمالی به‌عنوان سیزدهمین ذخیره‌گاه زیست‌کرهٔ کشور به ثبت رسید. این منطقه با دارا بودن جذابیت‌های طبیعی، تنوع زیستی غنی، تنوع فرهنگی و وجود جوامع محلی و عشایری دارای معیارهای لازم جهت ثبت به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره تشخیص داده شد.[۱۶]

مناطق چهارگانه[ویرایش]

مقالهٔ اصلی: مناطق تحت حفاظت سازمان محیط زیست ایران

پارک‌های ملی[ویرایش]

مقالهٔ اصلی: فهرست پارک‌های ملی ایران

پارک‌های ملی پارک‌هایی هستند که از سوی سازمان حفاظت محیط زیست ایران به عنوان یکی از منطقه‌های چهارگانه حفاظت محیط زیست ایران تعیین شده‌اند.[۱۷][۱۸] ایران ۳۱ پارک ملی دارد که در مجموع ۲٬۰۵۶٬۵۷۷ هکتار از کل مساحت این کشور را در بر می‌گیرند. این پارک‌ها در هفده استان ایران واقع شده‌اند. نخستین پارک کلی ایران پارک ملی بمو است که در ۲۳ اسفند ۱۳۴۹ تأسیس شد و بزرگ‌ترین پارک ملی ایران پارک ملی ارومیه با مساحت ۵۴۱٬۳۱۵ هکتار است.[۱۹] پنج پارک ملی گلستان، کویر، توران، دنا و دریاچه ارومیه به عنوان بخش‌هایی از شبکه جهانی ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره در ایران نیز انتخاب شده‌اند.[۲۰]


در بحبوحه حمله وحشیانه هشت ساله عراق به ایران، مرزهای غنی از تنوع زیستی ویران شد. پس از جنگ یک موج جدید و تهاجمی در توسعه دنبال شد. تقریباً بر روی هر رودخانه ده‌ها سد ساخته شد. هزاران مایل بزرگراه تقریباً در هر زیستگاهی عبور داده شد.[۲۱]

بر اساس گزارش انجمن جهانی پرندگان، گونه‌های منحصربه‌فرد ایران به‌عنوان یکی از غنی‌ترین کانون‌های تنوع زیستی در منطقه، به سرعت در حال ناپدید شدن هستند. بسیاری از پرندگان با ارزش آن، مانند کاکایی ارمنی و درنای سیبری، به دلیل از دست دادن زیستگاه و شکار غیرقانونی آن، مانند فوک خزری، گوزن زرد ایرانی و پلنگ ایرانی، در حال نابودی هستند. یوزپلنگ آسیایی ایران، آخرین یوزپلنگ خارج از آفریقا، به چند ده حیوان می‌رسد. جورج شالر، یکی از شناخته شده‌ترین متخصصان گربه بزرگ جهان که ۵۰ سال در ایران کار کرده‌است، گفت: اگر اوضاع به همین منوال پیش برود، یوزپلنگ را از دست خواهید داد. «آنها یک گنج طبیعی هستند و تقریباً از بین رفته‌اند.»[۲۱]

بحران‌ها[ویرایش]

خشک‌شدن زیست‌بوم‌های آبی[ویرایش]

خشک شدن دریاچه‌ها[ویرایش]

ایران به‌طور طبیعی کشوری با اقلیم خشک محسوب میشود و خشک شدن دریاچه‌های طبیعی آن میتواند پیامدهای زیست‌محیطی و مشکلات مختلفی را به دنبال داشته باشد.[۲۲] تعداد درستی از دریاچه‌های خشک شده ایران در دست نیست اما برخی از این دریاچه‌ها را میتوان به علت اهمیت اکولوژیکی مد نظر قرار داد.[۲۳]

خشک شدن دریاچه ارومیه[ویرایش]

دریاچه ارومیه پس از دریای خزر به عنوان بزرگ‌ترین دریاچه آب شور خاورمیانه، پناهگاه پرندگان و شناگران، دومین دریاچه بود. از اوایل دهه ۱۹۷۰، روند نابودی این دریاچه آغاز شد و در ۳۰ سال گذشته، اندازه آن را حدود ۸۰ درصد کاهش یافته‌است. فلامینگوهایی که در این ذخیره‌گاه زیست‌کره یونسکو از میگوهای آب نمک تغذیه می‌کردند، اکثراً از بین رفته‌اند. بادهایی که از بستر دریاچه عبور می‌کنند، گرد و غبار نمک را به مزارع مزرعه می‌فرستند و به آرامی خاک را نابارور می‌کنند. طوفان‌های گرد و غبار مضر و نمک‌آلود، چشم‌ها، پوست و ریه‌های مردم را تا تبریز، شهری با بیش از ۱٫۵ میلیون وسعت در حدود ۶۰ مایل، ملتهب می‌کند.[۲۴]

مانند دریای معروف آرال بین قزاقستان و ازبکستان و دریای سالتون در کالیفرنیا، وسعت دریاچه ارومیه در ایران نیز چندین دهه است که خشک و کوچک شده‌است. اکنون این دریاچه که زمانی یکی از بزرگ‌ترین دریاچه‌های خاورمیانه بود، بیشتر شبیه یک صحنه جنایت غول‌پیکر است. در اواخر آوریل، ماهواره Aqua ناسا دریاچه ارومیه را با رنگ سبز تیره به تصویر کشید. اما از اواسط جولای، پهنه آب پر از جلبک‌ها و باکتری‌ها شد که آن را به یک استخر قرمز رنگی تبدیل کردند.[۲۵]

خشکسالی، گرما و افزایش تقاضا برای آبیاری به‌طور پیوسته دریاچه نمک شمال ایران را در نزدیکی مرز ترکیه کوچک کرده‌است. دریاچه در این منطقه نیمه‌خشک از هزاران چاه غیرقانونی و ازدیاد سدها و پروژه‌های آبیاری رنج می‌برد که آب را از رودخانه‌های فرعی به سمت رشد سیب، گندم و … منحرف می‌کند.[۲۴] با خشک شدن دریاچه، شوری آن افزایش می‌یابد. غلظت بالای نمک آب گرم، آنچه را که از دریاچه باقی مانده‌است، به محل پرورش جلبک دونالیلا (Dunaliella) تبدیل می‌کند که می‌تواند آب را به رنگ قرمز خونی درآورد. روند تغییر رنگ دریاچه ارومیه پیش از این اتفاق افتاده‌است. باران‌های بهاری و آب شدن برف‌های کوه‌های مجاور معمولاً آب شیرین را به دریاچه ارومیه می‌برد و به تثبیت شوری و در نتیجه رنگ آن کمک می‌کند. اما با تداوم خشکسالی و استفاده کشاورزی در این منطقه، آب‌های قرمز به یک منظره رایج تر تبدیل شوند.[۲۵]

بر اساس مشاهدات ماهواره ای، دریاچه ارومیه در ۱۴ سال گذشته حدود ۷۰ درصد از سطح خود را از دست داده‌است. کریستال‌های سفید و تیز نمک به جا مانده از تبخیر، اکنون حوضچه‌های به جا ماندهٔ در حال کوچک شدن را احاطه کرده‌اند و گردشگران و پرندگان مهاجر را دور می‌کنند. این دریاچه زمانی یکی از بزرگ‌ترین زیستگاه‌های میگوهای آب شور جهان بود، اما از دست دادن آب و شوری بیشتر باعث کاهش رشد و تولید مثل آنها می‌شود. اگر کاربری اراضی و مصرف آب به همین شکل باقی بماند، دریاچه خیلی زود از بین می‌رود.[۲۵]

خشک شدن دریاچه‌های استان فارس[ویرایش]

علاوه بر خشک شدن کامل درياچه‌های طشک و ارژن، ۸۰ درصد درياچه‌های پريشان و کافتر، حدود ۹۵ درصد درياچه بختگان و ۹۰ درصد درياچه مهارلو نیز خشک شده‌اند.[۲۶][۲۷] رسانه‌ها گزارش کردند که کارشناس سازمان حفاظت محیط زیستِ با اشاره به خشک شدن کامل دریاچه بختگان نسبت به بروز فاجعه زیست‌محیط زیست هشدار داد و اولین شوک ایجاد شده بر سیستم اکولوژیک بسیار پیچیده زیست‌محیطی در منطقه را احداث سد درودزن عنوان نمود.[۲۸]

خشک شدن تالاب‌ها[ویرایش]

بنا بر گزارش رسانه‌ها به نقل از مقامات محیط زیست ایران ۶۰ تالاب کشور که قریب به ۴۴ درصد کل مساحت تالاب‌های ایران را تشکیل میدهد، خشک شده‌اند.[۲۹][۳۰] بسیاری از تالاب‌های حیاتی ایران، رودخانه‌ها و دریاچه‌ها یا خشک شده‌اند و یا در معرض خشک‌ شدن قرار دارند.[۲۹] آنچه که طی این سالیان جدا از موضوع خشک‌سالی، به روند خشک شدن دامن زده است استفاده نادرست و مدیریت اشتباه دولت از منابع آبی کشور عنوان شده است.[۲۹]

آتش‌سوزی جنگل‌ها[ویرایش]

همچنین ببینید: آتش‌سوزی جنگل‌های زاگرس

آتش‌سوزی جنگل‌های زاگرس مراتع و مناطق حفاظت شده در جنوب و غرب زاگرس را شامل می‌شود. سه استان کانون اصلی این اتش‌سوزی هستند و اصلی‌ترین آتش‌سوزی‌ها در مناطق منطقه حفاظت شده کوه دیل و خائیز در استان کهگیلویه و بویراحمد و منطقه شکارممنوع کوه‌سیاه در استان بوشهر است.[۳۱]

تغییرات اقلیمی[ویرایش]

همچنین ببینید: معماری اقلیمی در ایران، تغییر اقلیم در ایران، و آلودگی هوای تهران

بحران آب[ویرایش]

همچنین ببینید: بحران آب در ایران

فرونشست زمین[ویرایش]

همچنین ببینید: فرونشست زمین در ایران

انقراض گونه‌ها[ویرایش]

تلاش قابل توجهی برای حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در معرض خطر Acinonyx jubatus venaticus در ایران در طول چند دهه گذشته انجام شده‌است. در حال حاضر، یوزپلنگ در سراسر مناظر خشک نیمه شرقی ایران پراکنده‌است، اما محدودیت محدوده فعلی و گذشته و همچنین روند جمعیت نامشخص است. بررسی نزدیک به ۴۰ منطقه مختلف منجر به ۱۸ محل با حضور تأیید شده یوزپلنگ در سال‌های اخیر شد. تله‌برداری با دوربین ابزاری مؤثر برای ارائه شواهدی از حضور و وضعیت یوزپلنگ‌ها بوده‌است که تراکم بسیار کم و حرکت‌های بین ذخیره‌گاهی طولانی این گونه را آشکار می‌کند. همراه با سوابق عکاسی، در مجموع ۸۲ یوزپلنگ مختلف طی دهه ۲۰۰۰ در ایران شناسایی شد. وضعیت حفاظتی در اکثر مناطق توسط دولت ایران افزایش یافته‌است. یوزپلنگ‌های آسیایی به شدت در برابر انقراض آسیب‌پذیر عمدتاً به دلیل تلفات ناشی از آزار و شکنجه دامداران، شکار غیرقانونی و تصادفات جاده ای و همچنین طعمه و از دست دادن زیستگاه هستند.[۳۲]

چالش‌ها[ویرایش]

همچنین ببینید: مسائل زیست‌محیطی در ایران

چند دهه پیش، ایران به عنوان سبزترین کشور خاورمیانه شناخته می‌شد. یک شبکه گسترده پارک ملی از گونه‌های حفاظت شده که تقریباً در هیچ‌کجای جهان یافت نمی‌شود. در رودخانه‌ها آب آشامیدنی جاری بود. آلودگی هوا حداقل بود اما در حال حاضر، پارک‌ها تحت توسعه و آبراه‌های کشور در حال خشک شدن هستند. بسیاری از زیست شناسان برجسته حیات وحش در پشت میله‌های زندان به سر می‌برند و برخی از گونه‌های منحصر به فرد ایران که تنها ده‌ها سال پس از اینکه نسل قبلی حافظان محیط زیست آنها را از لبه پرتگاه بازگردانده بودند در معرض خطر انقراض قرار دارند.[۲۱]

تغییر اقلیم به‌عنوان یکی از جدی‌ترین، مخل‌کننده‌ترین و حتی تهدیدکننده‌ترین مسائلی است که هم جمعیت روستایی و هم شهری با آن مواجه هستند. این تهدید در زمانی بدتر شده‌است که ایران از نظر سیاسی دو قطبی شده‌است، از نظر ایدئولوژیک شکاف دارد و از نظر اقتصادی درگیر است. بزرگ‌ترین نگرانی زیست محیطی ایران قبلاً آلودگی هوا بود. اما اخیراً، کمبود آب و افزایش دما، و همچنین سوء مدیریت و عدم اجرای مقررات زیست محیطی موجود، به شدت به بحران زیست محیطی ایران کمک کرده‌است. محیط زیست ایران با خشک شدن رودخانه‌ها و تالاب‌ها، کاهش شدید آب‌های زیرزمینی، بیابان زایی، کاهش تنوع زیستی، آلودگی هوا و خاک، مدیریت نامناسب زباله، فرسایش خاک، تخریب مراتع و جنگل‌ها و طوفان‌های گرد و غبار مواجه است.[۳۳]

شاخص عملکرد زیست‌محیطی دانشگاه ییل نشان می‌دهد که ایران فاقد یک برنامه اساسی برای مقابله با چالش‌های زیست‌محیطی است. این دانشگاه در گزارش ژوئن ۲۰۲۰ خود که سی و دو شاخص را در ۱۸۰ کشور جهان اندازه‌گیری کرد، ایران با امتیاز چهل و هشت در رتبه شصت و هفتم قرار گرفت.[۳۳]

دلایل و نتایج[ویرایش]

«خوزستان یکی از استان‌های پرآب ایران است، اما متأسفانه برخی افراد بی‌صلاحیت سرپرستی را برعهده داشته‌اند و نتیجه آن وضعیت فعلی است که با آن مواجه هستیم.»

اسماعیل کهرم، بوم‌شناس ایرانی، ۲۹ تیرماه به خبرگزاری خبرآنلاین[نیازمند منبع]

این بحران‌ها نتیجه چندین دهه سیاست‌گذاری است و نمی‌توان بدون تغییر چشمگیر در رویکردهای محلی و ملی به‌طور مؤثر با آنها مقابله کرد. در غیاب چنین تعدیل‌هایی، ایران احتمالاً در سال‌های آینده ناآرامی‌های سیاسی مرگبارتری را تجربه خواهد کرد. سوء مدیریت زیست محیطی منجر به اعتراضات در بخش‌های جنوب غربی کشور در ماه جولای شد که به چندین استان دیگر نیز سرایت کرد.[۳۳]

سمیه رفیعی، رئیس کمیسیون محیط زیست مجلس نیز از سوء مدیریت تالاب‌های کشور انتقاد کرد و گفت: «مشکل اصلی کم‌آبی خوزستان و مسائل زیست‌محیطی مرتبط با آن و مشکلات بسیاری از مناطق کشور، مسئولانی هستند که امروز مردم عادی ایرانی برای ناکامی‌ها و نارسایی‌های گذشته آن‌ها باید تاوان زیادی بپردازند. از جمله عوامل خاصی که وی نام برد، الگوی کشت نامناسب، سدسازی توسط افراد غیرحرفه ای، انتقال بی‌رویه آب به استان‌های دیگر و صنایع مخرب زیست محیطی مانند نفت، پتروشیمی و نیشکر بود.[۳۳]»

در انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۴۰۰، ابراهیم رئیسی از «منشور زیست‌محیطی» رونمایی کرد که نیاز به توسعه پایدار، مدیریت بهتر آب، مدیریت منابع طبیعی، مدیریت پسماند، آموزش عمومی محیط‌زیست، مدیریت آبخیزداری و توسعه طرح‌های تغذیه آبخوان، سدهای زیرزمینی، احیا و بازسازی تالاب‌ها را تشریح کرد هرچند نظرات اعضای کابینه در مورد توسعه اقتصادی، اشتغال، خودکفایی و کشاورزی نشان می‌دهد که به نظر می‌رسد آنها از جغرافیا، اقلیم‌شناسی، هیدرولوژی و سایر ویژگی‌های سیستم اکولوژیکی ایران اطلاعات کمی دارند.[۳۳]

در اجلاس پاریس، ایران متعهد شد در صورت لغو تحریم‌های اقتصادی آمریکا تا سال ۲۰۳۰، انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را تا ۴ درصد بدون قید و شرط و ۸ درصد کاهش دهد. اما شورای نگهبان مانع از تصویب این قانون شد.[۳۳]

تحریم‌های ایالات متحده همچنین با کاهش درآمدهای ایران، ترساندن سرمایه‌گذاران خارجی برای سرمایه‌گذاری در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر و تقویت استدلال‌ها در مورد نیاز به خودکفایی اقتصادی، به وضوح بر مشکلات زیست‌محیطی ایران تأثیر گذاشته‌است. با این حال، سوء مدیریت دولت بر منابع آب همچنان کلیدی است. بیش از ۹۰ درصد آب ایران برای کشاورزی مصرف می‌شود که بیشتر آن برای محصولات پر آب مانند گندم، برنج و نیشکر استفاده می‌شود همچنین ایران نتوانسته روش‌هایی را برای کشف کاربردهای انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش انتشار گازهای گلخانه ای ارائه دهد.[۳۳] همچنین تحریم‌های سخت‌تر تحت رهبری ایالات متحده علیه ایران، حمایت کمک‌کنندگان خارجی از فعالیت‌های زیست‌محیطی در کشور یا تأمین مالی برنامه‌های خود را برای ایرانی‌ها دشوار کرد.[۲۱]

سازمان‌های دولتی[ویرایش]

سازمان حفاظت محیط زیست[ویرایش]

مقالهٔ اصلی: سازمان حفاظت محیط زیست ایران

جنبش محیط زیستی ایران تا حد زیادی وجود خود را مدیون اسکندر فیروز است که به عنوان پدر سازمان محیط زیست ایران شناخته می‌شود. با شروع در دهه ۱۹۶۰، او چیزی را ایجاد کرد که در آن زمان یکی از گسترده‌ترین شبکه‌های پارک ملی در سراسر جهان بود. از طریق ذخایر جدید، او آخرین تلاش را برای نجات چندین گونه از جمله یوزپلنگ آسیایی، تنها چند دهه پس از اینکه ایران آخرین ببر مازندران را از دست داد، آغاز کرد. دیوید لیلین، بوم‌شناس که بیش از ۱۵ سال تا انقلاب ۱۹۷۹ با او کار کرده‌است، می‌گوید: «فیروز یک نیرو بود - باید به او اعتبار بدهند. چه کسی می‌داند بدون او وضعیت محیط زیست ایران چه می‌شد.»[۲۱]

فیروز از روابط نزدیک خود با شاه استفاده کرد تا ارتش را از سرزمین‌های حفاظت شده دور نگه دارد. این معیاری از نفوذ شخصی او و قدرت رو به رشد محیط زیست بود. در دستاوردی با اهمیت بین‌المللی، او به تنظیم کنوانسیون رامسر، معاهده حفاظت از تالاب‌ها، که در سال ۱۹۷۱ در ایران به امضا رسید، کمک کرد. فیروز از طریق اداره تازه تأسیس محیط زیست (DoE) حتی توانست برخی از بدترین پیامدهای توسعه بی‌رویه را که پس از رونق نفتی پس از ۱۹۷۳ شتاب گرفته بود، کاهش دهد. رائول والدز، استاد بازنشسته در دانشگاه ایالتی نیومکزیکو که در دهه ۱۹۷۰ در وزارت دفاع آمریکا کار می‌کرد، می‌گوید: «ایران در آن زمان کاملاً منحصر به فرد بود و برای حیات وحش احترام مطلق وجود داشت. پس از انقلاب ۱۳۵۷ اسکندر فیروز به مدت ۶ سال به زندان رفت.

ریچارد پیرهاوس، رئیس بحران‌ها و محیط زیست عفو بین‌الملل، می‌گوید: «محافظان بسیار محترم در ایران با شکنجه، محاکمه‌های ناعادلانه به اتهامات ساختگی و بازداشت خودسرانه طولانی مدت مواجه هستند.» سپاه پاسداران و دادگاه‌های ایران عملاً فضای مدنی مورد نیاز برای حیات وحش مشروع را از بین برده‌اند. محیط زیست ایران که زمانی یک جنبش پیشگام بود، توسط دهه‌ها آزار و اذیت، پارانویای رژیم و آشوب ژئوپلیتیک فلج شده‌است. در سال ۲۰۱۹، فعالان منطقه ای آب و محیط زیست در خارج از ایران گرد هم آمدند تا در مورد چالش‌های مشترک خود گفتگو کنند. چندین شرکت کننده ایرانی در مسیر توسط پرسنل امنیتی خودشان بازجویی شدند.[۲۱]


سازمان حفاظت محیط زیست ایران، مناطق با ارزش زیست‌محیطی ایران را در قالب مناطق ۴ گانه به ۱۶ پارک ملی، ۱۳ اثر طبیعی ملی، ۳۳ پناهگاه حیات وحش و ۹۴ منطقه حفاظت‌شده تقسیم کرده‌است. این کشور دارای شرایط اقلیمی متنوعی است به‌طوری‌که از ۱۳ اقلیم شناخته شده در جهان ۱۱ نوع آن در ایران وجود دارد.[۳۴] در عین حال شاخص‌های پایداری محیط زیست ایران در وضعیت نامناسبی قرار دارد و با کسب رتبه ۱۳۲ بین ۱۴۶ کشور در انتهای جدول مربوط قرار گرفته‌است.[۳۵]

سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری[ویرایش]

مقالهٔ اصلی: سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری ایران

سازمان شیلات[ویرایش]

مقالهٔ اصلی: سازمان شیلات ایران

حامیان محیط زیست[ویرایش]

همچنین ببینید: کشته‌شدن جنگل‌بانان و محیط‌بانان در ایران

«محیط زیست به دلیل اینکه یک متحد کننده بالقوه است، امنیتی می‌شود. اگر در مورد دین، از حجاب صحبت کنید، در هر دو طرف مردم هستند، اما محیط زیست، مردم را متحد می‌کند. به همین دلیل این مشکل برای بخشی از نظام است.»

کاوه مدنی، دانشمند محیط زیست در دانشگاه ییل[۲۱]

با کم شدن چشم‌انداز طبیعی به‌طور فزاینده ای توسط گسترش‌های نادرست، اعتراض‌ها بر سر مسائل زیست محیطی شروع به گسترش کردند و واکنش‌های امنیتی را برانگیختند. در یک نمونه در سال ۲۰۱۱، پلیس صدها تظاهرکننده را در حالی که برای تغییر سیاست‌های توسعه که به گفته آنها بزرگ‌ترین دریاچه ایران را ویران کرده بود، مبارزه می‌کردند، دستگیر کرد. یکی از شعارهای اعتراضی این بود که «دریاچه ارومیه رو به مرگ است و مجلس حکم به مرگش داد».[۳۶][۲۱]

در اوایل سال ۲۰۱۸ نیروهای امنیتی ۹ تن از زیست شناسان کشور را از بنیاد میراث حیات وحش ایرانی (PWHF) دستگیر کردند و آنها را به زندان اوین فرستادند. یکی از آنها، کاووس سید امامی، مدیر بنیاد و جامعه‌شناس برجسته، اندکی بعد در شرایطی که خانواده اش مشکوک می‌دانند، درگذشت.[۳۷] تشدید تنش‌های اقلیمی، خاک‌های تخریب شده و سوء مدیریت بی‌رویه آب که منجر به کمبود می‌شود، به ناآرامی‌های روستایی دامن زده‌است که توجه نیروهای امنیتی را به گروه‌های زیست محیطی معطوف کرده‌است.[۲۱]

علیرغم دشواری کارزار، تعداد سازمان‌های غیردولتی کوچک در سال‌های اخیر افزایش یافته‌است. و با وجود کمبود شغل، تعداد متخصصان حیات وحش نیز وجود دارد. پس از سال‌ها فعالیت‌های زیست‌محیطی دقیق و اغلب پنهان، جوانان ایرانی روش‌های خاص خود را برای انجام کارها ایجاد کرده‌اند.[۲۱]

«محیط زیست به دلیل اینکه یک متحد کننده بالقوه است، امنیتی می‌شود. اگر در مورد دین، از حجاب صحبت کنید، در هر دو طرف مردم هستند، اما محیط زیست، مردم را متحد می‌کند. به همین دلیل این مشکل برای بخشی از نظام است.»

کاوه مدنی، دانشمند محیط زیست در دانشگاه ییل[۲۱]

با کم شدن چشم‌انداز طبیعی به‌طور فزاینده ای توسط گسترش‌های نادرست، اعتراض‌ها بر سر مسائل زیست محیطی شروع به گسترش کردند و واکنش‌های امنیتی را برانگیختند. در یک نمونه در سال ۲۰۱۱، پلیس صدها تظاهرکننده را در حالی که برای تغییر سیاست‌های توسعه که به گفته آنها بزرگ‌ترین دریاچه ایران را ویران کرده بود، مبارزه می‌کردند، دستگیر کرد. یکی از شعارهای اعتراضی این بود که «دریاچه ارومیه رو به مرگ است و مجلس حکم به مرگش داد».[۳۸][۲۱]

در اوایل سال ۲۰۱۸ نیروهای امنیتی ۹ تن از زیست شناسان کشور را از بنیاد میراث حیات وحش ایرانی (PWHF) دستگیر کردند و آنها را به زندان اوین فرستادند. یکی از آنها، کاووس سید امامی، مدیر بنیاد و جامعه‌شناس برجسته، اندکی بعد در شرایطی که خانواده اش مشکوک می‌دانند، درگذشت.[۳۹] تشدید تنش‌های اقلیمی، خاک‌های تخریب شده و سوءمدیریت بی‌رویه آب که منجر به کمبود می‌شود، به ناآرامی‌های روستایی دامن زده‌است که توجه نیروهای امنیتی را به گروه‌های زیست محیطی معطوف کرده‌است[۲۱]

علیرغم دشواری کارزار، تعداد سازمان‌های غیردولتی کوچک در سال‌های اخیر افزایش یافته‌است. و با وجود کمبود شغل، تعداد متخصصان حیات وحش نیز وجود دارد. پس از سال‌ها فعالیت‌های زیست‌محیطی دقیق و اغلب پنهان، جوانان ایرانی روش‌های خاص خود را برای انجام کارها ایجاد کرده‌اند.[۲۱]

منابع[ویرایش]

  1. ↑ tabnakjavan، تابناک جوان | (۱۴۰۲/۰۸/۲۸ - ۰۲:۴۴). «وسعت کدام ناحیه آب و هوایی ایران بیشتر است؟ کدام کمتر؟». fa. دریافت‌شده در 2024-04-20. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  2. ↑ «درباره سازمان / ساختار سازمان». سازمان حفاظت محیط زیست. 1398/2/9. دریافت‌شده در ۱۴۰۳-۳-۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی=،|تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ «همشهری آنلاین». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ مه ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۵ ژوئن ۲۰۰۸.
  4. ↑ «Set Cookies». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ آوریل ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۵ ژوئن ۲۰۰۸.
  5. ↑ «همشهری آنلاین». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ ژوئن ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۵ ژوئن ۲۰۰۸.
  6. ↑ "Islamic Republic of Iran". United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (به انگلیسی). Archived from the original on 24 February 2020. Retrieved 2020-12-19.
  7. ↑ "What are Biosphere Reserves?". UNESCO (به انگلیسی). 2019-10-09. Archived from the original on 31 October 2020. Retrieved 2020-12-20.
  8. ↑ «جشن ثبت جهانی ذخیره‌گاه زیستکره کپه داغ برگزار شد - خبرگزاری مهر - اخبار ایران و جهان». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۱۸-۰۹-۰۸. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ سپتامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۲۲.
  9. ↑ «ذخیره‌گاه دنا میراث گران‌بهای طبیعی - ایرنا». ایرنا. ۲۰۲۰-۰۷-۰۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ نوامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۲۲.
  10. ↑ «آتش‌سوزی منطقه حفاظت شده دنا/خطر در کمین ذخیره‌گاه زیست کره ایران - خبرگزاری مهر - اخبار ایران و جهان». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۰-۰۷-۱۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ دسامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۲۲.
  11. ↑ «یازدهمین ذخیره‌گاه زیست کره کشور با نام «تنگ صیاد – سبزکوه» ثبت جهانی شد». دیده‌بان محیط زیست و حیات وحش ایران. ۲۰۱۰-۱۱-۱۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ دسامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۲۲.
  12. ↑ «ثبت تنگ صیاد و سبزکوه در فهرست ذخیره‌گاه‌های زیست کره». IRIB NEWS AGENCY | خبرگزاری صدا و سیما. ۲۰۲۰-۱۲-۲۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ دسامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۲۲.
  13. ↑ «آیین اهدای لوح ذخیره‌گاه زیستکره تنگ صیاد سبزکوه چهارمحال وبختیاری آغاز شد - ایرنا». خبرگزاری جمهوری اسلامی |صفحه اصلی | IRNA News Agency. ۲۰۱۶-۰۵-۰۷. بایگانی‌شده از اصلی در ۹ اوت ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۲۲.
  14. ↑ «هامون در فهرست ذخیره‌گاه‌های بین‌المللی یونسکو ثبت شد». hamounbiospherereserve.ir. ۲۰۱۶-۰۳-۱۹. بایگانی‌شده از اصلی در ۳ اوت ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۲۲.
  15. ↑ «هامون بعنوان دوازدهمین ذخیره‌گاه زیست کره ایران در یونسکو ثبت جهانی شد». دیده‌بان محیط زیست و حیات وحش ایران. ۲۰۱۰-۱۱-۱۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۲۲.
  16. ↑ «کپه داغ خراسان شمالی به عنوان سیزدهمین ذخیره‌گاه زیست کره به ثبت رسید». پایگاه اطلاع‌رسانی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور. ۲۰۱۸-۰۷-۲۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ دسامبر ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۲۲.
  17. ↑ فصل اول-ماده ۲ آیین‌نامه اجرایی قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست مصوب ۳/۱۲/۱۳۵۴ هیئت وزیران (ص۳۳۲ کتاب قوانین و مقررات جهاد سازندگی معاونت حقوقی وامور مجلس –چاپ ۱۳۷۶)
  18. ↑ «ایران نما - درگاه ملی خدمات الکترونیکی ایران». irannama.iran.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ فوریه ۲۰۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۸-۲۶.
  19. ↑ «آمار مناطق» (PDF). سازمان حفاظت محیط زیست. دریافت‌شده در ۵ شهریور ۱۳۹۹.
  20. ↑ "Biosphere reserves in Asia and the Pacific". UNESCO (به انگلیسی). 2018-10-29. Retrieved 2020-08-26.
  21. ↑ ۲۱٫۰۰ ۲۱٫۰۱ ۲۱٫۰۲ ۲۱٫۰۳ ۲۱٫۰۴ ۲۱٫۰۵ ۲۱٫۰۶ ۲۱٫۰۷ ۲۱٫۰۸ ۲۱٫۰۹ ۲۱٫۱۰ ۲۱٫۱۱ ۲۱٫۱۲ ۲۱٫۱۳ "How Iran is destroying its once thriving environmental movement". Environment (به انگلیسی). 2020-11-12. Retrieved 2021-12-08.
  22. ↑ «رودخانه های ایران در مسیر خشکسالی/آبی که دیگر خروشان نیست». رسانه مسئولیت اجتماعی CSR. ۲۰۲۲-۰۷-۰۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۱۲.
  23. ↑ نیوز، اخبار روز ایران و جهان | آفتاب (۱۴۰۱/۰۶/۱۷ - ۱۳:۳۹). «چرا دریاچه‌های ایران خشک می‌شوند؟ خشکسالی یا استخراج لیتیوم؟». fa. دریافت‌شده در 2024-02-12. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
  24. ↑ ۲۴٫۰ ۲۴٫۱ "Lake Urmia, Iran's Tarnished Gem". Photography (به انگلیسی). 2018-04-03. Retrieved 2021-12-08.
  25. ↑ ۲۵٫۰ ۲۵٫۱ ۲۵٫۲ "Why a Giant Green Lake Turned Blood-Red". Science (به انگلیسی). 2016-08-01. Retrieved 2021-12-08.
  26. ↑ گرجی، مهین (۲۰۰۸-۰۸-۲۲). «سه دریاچه در استان فارس خشک شدند». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۱۲.
  27. ↑ «خشکی دریاچه ها فارس را کویری کرد/ رویای محال احیاء». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۲۱-۱۱-۰۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۱۲.
  28. ↑ «دومین دریاچه بزرگ ایران می‌میرد». همشهری آنلاین. ۲۰۱۰-۰۵-۱۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۱۲.
  29. ↑ ۲۹٫۰ ۲۹٫۱ ۲۹٫۲ رادیوفردا (۲۰۱۸-۰۶-۰۱). «۴۴ درصد از مساحت کل تالاب‌های ایران خشک شده است». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۲-۰۹.
  30. ↑ "خشک شدن ۶۰ تالاب ایران". hambastegimeli.com (به انگلیسی). Retrieved 2024-02-09.
  31. ↑ «ادامه آتش‌سوزی در غرب و جنوب ایران». رادیو فردا. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۲-۰۸.
  32. ↑ Farhadinia, Mohammad S.; Hunter, Luke T. B.; Jourabchian, Alireza; Hosseini-Zavarei, Fatemeh; Akbari, Hasan; Ziaie, Hooshang; Schaller, George B.; Jowkar, Houman (2017-05). "The critically endangered Asiatic cheetah Acinonyx jubatus venaticus in Iran: a review of recent distribution, and conservation status". Biodiversity and Conservation (به انگلیسی). 26 (5): 1027–1046. doi:10.1007/s10531-017-1298-8. ISSN 0960-3115. {{cite journal}}: Check date values in: |date= (help)
  33. ↑ ۳۳٫۰ ۳۳٫۱ ۳۳٫۲ ۳۳٫۳ ۳۳٫۴ ۳۳٫۵ ۳۳٫۶ «Iran's environmental woes could be Raisi's Achilles heel». Atlantic Council (به انگلیسی). ۲۰۲۱-۰۹-۱۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۱۲-۰۸.
  34. ↑ «معاون وزیر بازرگانی: ایران قطب تولید و صادرات گیاهان دارویی». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ نوامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۵ ژوئن ۲۰۰۸.
  35. ↑ «آفتاب - محیط زیست ایران در آستانه نابودی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ فوریه ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۵ ژوئن ۲۰۰۸.
  36. ↑ "Iran: Allow Peaceful Protests Over Lake's Destruction". Human Rights Watch (به انگلیسی). 2011-09-10. Retrieved 2021-12-08.
  37. ↑ "Cheetah researchers accused of spying sentenced in Iran". Animals (به انگلیسی). 2019-11-20. Retrieved 2021-12-08.
  38. ↑ "Iran: Allow Peaceful Protests Over Lake's Destruction". Human Rights Watch (به انگلیسی). 2011-09-10. Retrieved 2021-12-08.
  39. ↑ "Cheetah researchers accused of spying sentenced in Iran". Animals (به انگلیسی). 2019-11-20. Retrieved 2021-12-08.

پیوند به بیرون[ویرایش]

برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=محیط_زیست_ایران&oldid=39346554»