فهرست سوگیری‌های شناختی - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

ABC Model

(Activation (A)—> Beliefs (B)—> Consequences (C

رویداد—> باور و برداشت‌—> واکنش

نبرد هالیس (Halys) که به نبرد خورشیدگرفتگی نیز شهرت دارد. نبردی بود میان مادها و حکومت لیدیه به تاریخ ۲۸ مه سال ۵۸۵ پیش از میلاد در کنار رودخانه هالیس و به علت بروز خورشید گرفتگی جنگ در میانه کارزار متوقف شد و دو طرف صلح کردند.

رویداد A: خورشید گرفتگی

برداشت B: خشم خدایان از جنگ

واکنش C: صلح

(در واقع صلح واکنش دو طرف درگیر جنگ به برداشت آنها از واقعیت بوده و نه خود واقعیت)

الگوی ABC در رفتار را در سایر موجودات نیز می‌توان دید جوجه‌های مرغ دریایی به محض تولد به منقار والدین خود نوک می‌زنند و طلب غذا می‌کنند. منقار والدین آنها زرد رنگ با لکه‌ای قرمز در زیر آن است. در آزمایش‌های انجام شده که نخستین بار توسط نیکلاس تینبرگن انجام شد، مشخص شد که چنانچه به جای منقار مادر یک چوب با لکه‌ای قرمز به جوجه‌ها نشان داده شود آنها واکنش نشان داده و برای گرفتن غذا به آن نوک می‍زنند. در این مورد نیز رویداد A نزدیک کردن چوب با نواری قرمز بر روی آن است، برداشت B، تصور جوجه‌ها از منقار مادر و غذا است و واکنش C، نوک زدن به چوب برای گرفتن غذا است.^{[۸][۹][۱۰][۱۱]}

شاید در رویدادهای طبیعی برداشت ما از رویدادها با واقعیت رویدادها یکسان باشد، اما در مناسبات اجتماعی ما همواره ناگزیر به برداشت شخصی هستیم. وقتی سخنی می‌شنویم منظور گوینده چیست؟ وقتی از کسی رفتاری می‌بینیم قصد او از این رفتار چیست؟ و ما به ناچار به برداشتی که از آن گفتار و رفتار داریم واکنش نشان می‌دهیم.

این مدل رفتاری به خوبی نشان می‌دهد که ما انسان‌ها در مناسبات اجتماعی تا چه اندازه دچار سوءتفاهم یا سوء برداشت هستیم. در زندگی روزمره، ما همواره و به ناچار نسبت به آنچه از اعمال، صحبت‌ها و رفتارهای دیگران برداشت می‌کنیم واکنش نشان می‌دهیم و البته در بسیاری از موارد درک ما از رفتار، گفتار و اعمال دیگران نادرست یا ناقص است.

تصور کنید که قصد تعمیر خودروی خود را دارید و به طور اتفاقی آن را به تعمیرگاهی ناآشنا در مسیر می‌برید. چنانچه مکانیک در چند جمله شخصی گرم و با محبت به نظر برسد ناخواسته از روی احساس مثبت به درستکاری و صداقت او اطمینان می‌کنید. چنین تصمیاتی می‌توانند نتایجی کاملا اشتباه داشته باشند.

به عبارتی دیگر «سوگیری احساسی» یعنی اتکا به احساس در لحظه برای تصمیم‌گیری سریع. ^[۱۲]

Agent detection

در مسیر تکامل چنانچه اجداد ما «عامل هوشمند» را تشخیص نمی‌دادند خطرات بزرگی آنها را تهدید می‌کرد و چنانچه اشتباه تشخیص می‌دادند هزینه کمی برای آنها داشت، از این رو محققان پیشنهاد داده‌اند که انسان‌ها یک «بخش بیش‌فعّال فرض عامل هوشمند» دارند، یک بخش شناختی که به‌سرعت رویدادهای محیط را به دخالت عوامل زنده نسبت می‌دهد.

بعضی از دانشمندان بر این باور هستند که یکی از دلایل اعتقاد به وجود خدا می‌تواند نتیجه این تمایل ذاتی یعنی «فرض عامل هوشمند» باشد.^[۱۳]

Ambiguity effect

دو جعبه داریم که در هر کدام صد تیله است، در جعبه اول پنجاه تیله مشکی و پنجاه تیله سفید. در جعبه دوم هم ۱۰۰ تیله که نمی‌دانید چند تا مشکی و چند تا سفید است.

اگر بدون نگاه کردن، از یکی از جعبه‌ها یک تیله در بیاورید و مشکی باشد صد دلار برنده می‌شوید. کدام جعبه را انتخاب می‌کنید؟ اغلب مردم جعبه اول را انتخاب می‌کنند. حالا برای دومین بار می‌توانید انتخاب کنید، ولی این بار اگر تیله سفید باشد صد دلار برنده می‌شوید. حالا کدام جعبه را انتخاب می‌کنید. اغلب افراد دوباره جعبه اول را انتخاب می‌کنند. اما انتخاب دوم کاملاً غیر منطقی است. چرا که در انتخاب اول شما فرض کردید که جعبه دوم تیله سفید بیشتری دارد!

علت خطا این است که وضعیت جعبه دوم کاملاً مبهم است و ما به‌طور غریزی از گزینه مبهم دوری می‌کنیم. تمایل ذاتی برای دوری از «عدم قطعیت» که «پارادکس السبرگ» نام دارد.^[۱۴]

Anchoring

برای مثال تصور کنید وارد یک پاساژ شده و اولین مغازه چند تی‌شرت را به قیمت ۲۰۰ هزار تومان پشت ویترین گذاشته‌است. از کنار مغازه رد شده و چند مغازه بعد، همان تی‌شرت‌ها را به قیمت ۱۵۰ هزار می‌بینید. احتمالاً بلافاصله قضاوت می‌کنید که این فروشگاه ارزان فروش است. فروشگاه اول ملاک شما برای سنجش قیمت تی‌شرت شده‌است. حالا تصور کنید به هنگام ورود به پاساژ همان مغازه اولی قیمت تی‌شرت‌ها را ۱۰۰ هزار گذاشته بود، حالا این بار با دیدن قیمت ۱۵۰ هزار تومانی تی‌شرت‌ها در مغازهٔ دوم با خود خواهید گفت این فروشگاه گران‌فروش است!^[۱۵]

باید توجه داشت که اطلاعات زمانی قابل اتکا و ملاک سنجش هستند که از صحت آنها اطمینان داشته باشیم. صرف اینکه اطلاعاتی نخست به رویت ما برسند نباید ملاک سنجش ما قرار گیرند. چرا که در این صورت دچار خطای لنگر انداختن می‌شویم.

حتی چیزهای کاملاً بی ارتباط به یک موضوع می‌توانند خطای لنگر ایجاد کنند. در آزمایشی که برای نشان دادن خطای لنگر در دادگاه‌ها برای تعدادی از قضات در آلمان طراحی شده بود مشخص شد که چنانچه قاضی در لحظه تعیین مجازات (مثلاً مجازات حبس برای دزدی از فروشگاه) عددی را تصادفاً ببیند، آن عدد قضاوت او را تحت تأثیر قرار خواهد داد. در این آزمایش قاضی‌هایی که عدد ۹ را می‌دیدند برای یک مجرم حدود ۸ ماه زندان تعیین می‌کردند درحالی‌که قضاتی که عدد ۳ را را دیدند حدود ۵ ماه برای همان جرم و مجرم زندانی در نظر گرفتند.نتایج این آزمایش در مقاله‌ای با عنوان «تأثیر لنگر تصادفی بر تصمیم‌گیری قضات» منتشر شده‌است.^[۱۶][۱۷]

باید توجه داشته باشید که ذهن انسان ناچار به لنگر انداختن است برای مثال اگر پرسیده شود صدام حسین چه سالی متولد شده‌است، چگونه باید پاسخ داد؟ خوب در زمان حمله عراق به ایران به سال ۱۳۵۹ صدام حسین فردی میانسال بوده حدود ۴۰ ساله پس احتمالاً سال ۱۳۰۹ متولد شده‌است که به عدد درست نزدیک است.

اما متأسفانه ذهن حتی زمانی که نیازی به لنگر نیست یا به درستی لنگر اطمینانی نیست ناخودآگاه از آن استفاده می‌کند.

Anthropomorphism

Attentional bias

در تعریفی دیگر می‌توان گفت تمایل به توجه و تمرکز به بعضی محرک‌ها، نشانه‌ها و ملاک‌ها درحالی‌که بقیهٔ چیزها همزمان نادیده گرفته می‌شوند. این سوگیری نه تنها برداشت ما را از جهان و پیرامون‌مان تحت تأثیر قرار می‌دهد بلکه ارزیابی ذهنی ما را هم تحت تأثیر قرار می‌دهد. اشخاص گرفتار این سوگیری مستعد ابتلا به بیماری وسواس، اعتیاد و افسردگی هستند. برای مثال کسانی که جنبه‌های منفی و ناراحت‌کننده چیزها را می‌بینند دچار سوگیری توجه هستند و مستعد بیماری اضطراب. این سوگیری می‌تواند بر سیستم حافظه هم اثر مخرب بگذارد. اشخاص در هنگام به خاطر سپاری و به یادآوری وقایع، فقط به جنبه‌های خاصی توجه می‌کنند که این مسبب به یادآوری خاطرات به صورت غلط و ناکامل خواهد بود.^[۱۸]

Automation bias

Availability Bias

عموماً آنچه بلافاصله به ذهن ما می‌رسد معیار ما برای تصمیم‌گیری است. البته این امر یک میانبر ذهنی است که به سرعت عمل ما اضافه می‌کند اما گاهی نتایج غلطی به همراه دارد.

در یکی از اولین آزمایش‌ها، آموس تورسکی و دنیل کانمن از داوطلبان خواستند تا حدس بزنند آیا در زبان انگلیسی کلماتی که با حرف K شروع می‌شوند بیشترند یا آنهایی که حرف سوم آنها K است. همان‌طور که پیش‌بینی می‌شد چون کلماتی که با K شروع می‌شوند به راحتی به ذهن می‌رسند پاسخ شرکت کنندگان گزینه اول بود. این درحالیست که تعداد کلماتی که حرف سوم آنها K است دوبرابر بیشتر است.^[۱۹][۲۰] خطای تمرکز بر اطلاعات در دسترس نتیجه تفکر سریع است. شما می‌خواهید فراوانی یا احتمال وقوع را محاسبه کنید تا بر اساس آن تصمیمی بگیرید، اما در عوض مثال‌هایی را که به سهولت به ذهنتان می‌رسد ملاک محاسبه قرار می‌دهید.^[۲۱]

ما معمولاً قضاوت‌ها و برداشت‌هایمان را براساس اطلاعات موجود انجام می‌دهیم (اغلب بدون توجه به مقدار و کیفیت اطلاعات) و وقت چندانی را صرف اینکه چه اطلاعات مهمی موجود نیست نمی‌کنیم. تمرکز بر اطلاعات موجود باعث نتیجه‌گیری سریع یا سوگیری پریدن به نتیجه خواهد شد. بارزترین نمونه را می‌توان زمانی دانست که برای نخستین بار کسی را ملاقات می‌کنیم و در چند ثانیه بر اساس اطلاعاتی موجود و محدود مانند شکل‌ظاهر، نحوه گفتار، نوع راه‌رفتن و غیره قضاوت‌های نسبتاً قطعی دربارهٔ شخصیت او می‌کنیم. در هنگام تصمیم‌گیری اطلاعات بیشماری در دسترس نیستند که چنانچه در دسترس باشند ممکن است تصمیمات و قضاوت‌های ما را کاملاً تغییر دهند.^[۲۲]

Base rate fallacy

به نظر می‌رسد که مغز انسان توجه و اعتبار بیشتری برای اظهار نظرهای شخصی و اطلاعاتی فردی قائل است تا مطالعات آماری. بنا بر کتاب تفکر: سریع و کند نوشته دانیل کانمن: در هنگام بررسی یک موضوع اگر دربارهٔ موضع گزارش‌های شخصی و اطلاعات آماری هر دو موجود باشند. به اطلاعات آماری و نرخ پایه معمولاً کمتر توجه می‌شود یا کاملاً نادیده گرفته می‌شوند

Belief bias

معنای این پدیده این است که افراد اغلب استدلالی را می‌پذیرند که با باورهای‌شان سازگار است بی‌آنکه حتی منطقی بودن دلایل را در نظر بگیرند. در این حالت فرد تمایل دارد استدلالی را حتی اگر منطقی و عقلانی باشد، در صورتی که خارج از نظام اعتقادی او باشد، رد کند.

اعتقادگرایی اجازه نمی‌دهد افراد منطقی فکر کنند زیرا فقط به نتایج استدلال تکیه می‌کنند و وقتی نتایج خارج از باورهایشان است، کل استدلال را نادیده می‌گیرند.^[۲۳]

«سوگیری اعتقادی» بسیار در بین مردم رایج است و برای همین خطای مهمی در سیستم ذهن است. ما به راحتی توسط باورهایمان کور می‌شویم و به نتایج نادرستی می‌رسیم. «سوگیری اعتقادی» فرایند استدلالی ذهن را تحت تأثیر مخرب خود قرار می‌دهد.

Belief perseverance & Backfire Effect

شکل بیمار گونهٔ آن «اثر معکوس» یا «پس زنی» نام دارد. در این حالت اگر اشخاص با شواهدی روبرو شوند که برخلاف باورهای‌شان است، دربارهٔ درستی باورهایشان مصمم‌تر نیز می‌شوند.^[۲۴] در بحث و گفتگو این سوگیری باعث «مغلطه حفظ پیش فرض» می‌شود که عبارت است از بی‌توجهی به شواهدِ خلاف و اصرار بر مدعا.

Bandwagon Effect

اشخاص احساس می‌کند رفتار آنها درست است اگر مانند سایر مردم رفتار کنند. هر چه تعداد بیشتری از مردم عقیده یا رفتاری را درست بدانند آن عقیده و رفتار درست‌تر به نظر می‌رسد. چنین خطای ادراکی می‌تواند نتایج بد اجتماعی و اقتصادی داشته باشد. از هجوم مردم برای خرید ارز یا سهام گرفته تا پذیرش باورهای کاملاً نادرست اجتماعی.

نتیجه این «سوگیری ادراکی» پذیرش چیزها بر اساس محبوبیت آنها است و نه بر اساس درستی آنها. تأثیر این سوگیری در منطق به شکل مغلطه «توسل به اکثریت»، «توسل به باور رایج» و… آشکار می‌شود.

Cherry picking

انتخاب گزینشی اگر ناخواسته انجام شود نوعی «سوگیری تأیید» است و چنانچه آگاهانه انجام شود فریبکاری و مغالطه است(مغلطه سخن نیمه راست یا توریه). در تبلیغات، اخبار رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و مناظره‌ها بسیار با این مسئله روبرو می‌شویم

مثال: شخصی از یک کاندید حمایت می‌کند او ادعا می‌کند: کاندیدای مورد حمایت من ۱۰ درصد از درآمدش را خرج فقرا می‌کند و هر هفته یک روز به محله‌های فقیر می‌رود و رایگان در آنجا کار می‌کند و به آنها کمک می‌کند تا کار و شغل پیدا کنند، پس او شخصی انسان دوست و خیر است و مناسب برای رای دادن. اما آنچه او نمی‌گوید این است: کاندیدای او ۱۰ درصد از درآمدش را خرج همخوابی با روسپی‌های فقیر می‌کند و هفته‌ای یک روز به محله‌های فقیر رفته تا بر کار پخش مواد مخدر که توسط افراد او انجام می‌شود نظارت کند.^[۲۹]

شکل منطقی این فریبکاری یا مغالطه به این صورت است:

شواهد و مدارک A و همین‌طور B موجود است.

شواهد A از ادعای شخص الف پشتیبانی می‌کنند

شواهد B بر خلاف ادعای شخص الف هستند.

شخص الف تنها شواهد A را ارائه می‌کند.

Choice Blindness

Contagion bias

به عبارات دیگر تمایل به پرهیز از تماس با افراد یا اشیائی که نامقدس، یا ناپاک محسوب می‌شوند به دلیل ترس از سرایت صفات آنها یا ترس از صدمه دیدن. و همچنین تمایل به تماس با اشیاء یا افراد شایسته و مقدس برای گرفتن صفات نیک یا تبرک یا سلامتی از آنها.

برای مثال مردم از خوردن نوشیدنی در لیوان صدام حسین یا پوشیدن لباس یک قاتل پرهیز می‌کنند یا برعکس تلاش می‌کند دست خود را به لباس یا بدن افرادی که مقدس می‌دانند بزنند.

«سوگیری سرایت» زیرمجموعه خطای «تفکر وهمی یا خیالی» Magical thinking است.

«رولف دوبلی» در کتاب «هنر شفاف اندیشیدن» سوگیری سرایت را اینگونه تعریف می‌کند: ناتوانی ما در نادیده گرفتن احساس ارتباطی که بین چیزهای بی‌ربط به یکدیگر داریم. او در یک مهمانی شاهد بود که شخصی از لیوانی نوشیدنی می‌خورد که متعلق به صدام حسین بوده و وقتی به آن شخص گفته شد که لیوان قبلاً متعلق به صدام حسین بوده‌است هر چه در دهان داشت را دوباره به داخل لیوان ریخت.^[۳۲]

Courtesy bias

در نتیجهٔ این «اشتباه ادراکی» فرد به غلط تصور می‌کند که قدیم گل و بلبل بوده و در نتیجه نگاهی فراق‌زده به گذشته در او شکل می‌گیرد. در این فرایند ذهنی لحظات سخت و خاطرات بد گذشته در ذهن کمرنگ و دشواری‌های زمان حال پر رنگ می‌شوند.^[۳۳]

Dunning–Kruger effect

افراد غیرحرفه‌ای به اشتباه، توانایی‌شان را بسیار بیش از اندازهٔ واقعی ارزیابی می‌کنند؛ و بر خلاف آن، افراد حرفه‌ای، گرایش بیشتری به دست‌کم‌گرفتن شایستگی خود داشته و به اشتباه تصور می‌کنند کاری که برای آنها آسان است، برای دیگران نیز آسان خواهد بود.^[۳۴]

یکی از دلایل آن این است که مغز انسان از تناقض و عدم توازن بین کار و نتیجهٔ کار پرهیز می‌کند، هیچ‌کسی نمی‌خواهد برای چیزی کم ارزش، وقت و زحمت زیادی صرف کند. پذیرش اینکه وقت، رنج یا تلاش زیادی برای رسیدن به چیزی کم ارزش صرف شده باشد ذهن را دچار تناقض شدید می‌کند برای همین ذهن ناخواسته و فریبکارانه ارزشی متناسب با میزان تلاش برای آنچه به دست می‌آید قائل می‌شود. این خطا یک شکل آشکار و معمول از خودفریبی است. برای دوری از این خطا باید صرفاً نتایج کار خود را بدون در نظر گرفتن هزینه و تلاشی که برایش انجام داده‌اید ارزیابی کنید یا از دیگران بخواهید که ارزیابی کنند.^[۳۵]

برای مثال یک مدیر ممکن است با یک طرح بد به کار خودش ادامه بدهد چون برای رسیدن به این طرح وقت و هزینه بسیار زیادی صرف کرده‌است. یا در مورد عضویت در کانون‌ها و گروه‌ها می‌توان گفت هر چه پذیرفته شدن در آزمون ورودی سخت‌تر باشد اعضای گروه ارزش بیشتری برای عضویت خود در نظر خواهند گرفت.^[۳۶]

Endowment effect

در یک مطالعه به سال ۱۹۸۴جک نِچ و جک سیندن به بعضی از شرکت کنندگان، بلیت لاتاری و به بعضی دیگر ۲ دلار پول دادند. بعد از مدتی به آن‌ها، که حالا دیگر نسبت به آنچه گرفته بودند احساس مالکیت می‌کردند، گفتند می‌توانند بلیت را با ۲ دلار و ۲ دلار را با بلیت عوض کنند. عدهٔ کمی راضی به این معاوضه شدند. شبیه این آزمایش به اشکال مختلف اجرا شده‌است؛ مثلاً به بعضی از دانشجوها ماگ (لیوان) دادند و به بعضی دیگر چیزی ندادند. سپس دربارهٔ قیمتِ تخمینیِ ماگ سؤال کردند. آن‌ها که ماگ داشتند به‌طور متوسط قیمت را ۴٫۵ دلار برآورد کردند و آن‌ها که نداشتند، ۲٫۲۵ دلار متوسطِ برآوردشان بود.^[۳۷]

Sunk cost - Escalation of Commitment

اقتصاددانان به این رفتار «خطای هزینه هدر رفته» می‌گویند. جایی که در آن تعهد به یک طرح یا سرمایه‌گذاری مالی اشتباه و ادامه آن باعث اتلاف هزینه می‌شود اما مدیران به خاطر هزینه‌هایی که تاکنون انجام شده‌است حاضر به کنار گذاشتن طرح نیستند.^[۳۸] (هر وقت متوجه شدید که در ته یک چاه هستید، دست از کندن بردارید)

این سوگیری معمولاً زمانی روی می‌دهد که تنها دلیل ادامه یک کار وقت، انرژی یا سرمایه هدر رفته برای آن کار است و رها کردن یعنی پذیرش شکست. نمونه‌های تاریخی چنین خطاهایی پروژه هواپیمای کنکورد و جنگ ویتنام است.

Framing effect

Information bias

Illusory correlation bias

مثال:

1. من به آن مرد فقیر کمک کردم، و بلافاصله روز بعد، در مصاحبه شغلی پذیرفته شدم. معلوم است که هر کس کار نیکی انجام دهد، نتیجه‌اش را می‌بیند.
2. امروز صبح در کوچه گربه سیاهی دیدم، دو ساعت بعد افتادم و دستم شکست؛ معلوم است که گربه سیاه واقعاً شوم است.
3. طبق آمار به دست آمده مشخص شده که شب با کفش خوابیدن باعث سردرد می‌شود.

آمار درست است اما نکته اینجاست که معمولاً کسانی شب با کفش می‌خوابند که مست کرده‌اند و در نتیجه با کفش خوابیدن و سردرد ممکن است به هم ارتباطی نداشته باشند، و هر دو معلول چیزی دیگر باشند.

۴- بر اساس آمار از سال ۱۹۵۰ تا به امروز میزان گاز دی‌اکسید کربن اتمسفر بیشتر شده و همچنین مردم جهان چاق‌تر شده‌اند. در نتیجه بالارفتن دی‌اکسید کربن در هوا باعث چاقی می‌شود.

Illusory truth effect

Illusion of validity

«جان کنت گالبرایت» اقتصاددادن و مدرس دانشگاه هاروارد می‌گوید: «دو نوع کارشناس پیش‌بینی داریم، آنهایی که نمی‌دانند و آنهایی که نمی‌دانند که نمی‌دانند».^[۴۸]

وقتی ما از پیش‌بینی‌های خود (در زمینه‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و …) مطمئن هستیم، بر اساس آنها تصمیماتی می‌گیریم و از آنجا که مشخص شده بسیاری از این پیش‌بینی‌ها نادرست هستند تصمیماتی که بر اساس آنها گرفته می‌شوند ممکن است عواقب بدی داشته باشند.

Illusion of control

حتی وقتی رویدادها کاملاً تصادفی هستند اشخاص به اشتباه تصور می‌کنند که کنترلی نسبی بر آنها دارند، به‌ویژه زمانی که نتایج این رویدادها به دلخواه آنها باشد. وقتی تصور می‌کنیم که بر رویدادها کنترلی بیش از آنچه واقعاً هست داریم در خطر گرفتن تصمیمات اشتباه خواهیم بود. توهم کنترل می‌تواند باعث «تقکر وهمی» شود (باور به اینکه افکار، خواسته‌ها و آرزوهای ما می‌توانند تأثیراتی بر جهان مادی بگذارند و مسیر طبیعی رویدادها را تغییر دهند).^[۴۹]

Magical thinking

Mere-exposure effect

motivated reasoning

باید توجه داشت که در بحث، جستجو و پژوهش، درست آن است که استدلال‌ها و شواهد، ما را به اهدافی از قبل تعیین نشده برسانند، نه اینکه از ابتدا اهداف مشخص باشند و برای رسیدن به آنها «استدلالهای هدفمند شده» ارائه شود. از آنجا که در وجود ما تمایل برای یافتن اطلاعات، مستندات و شواهد در جهت تأیید هدفِ‌دلخواه بیشتر از تکذیب آن است، عموم مردم گرفتار این سوگیری هستند.^[۵۴][۵۵]

Myopia bias

Narrative Bias

در کتاب هنر شفاف اندیشیدن، فصل سیزدهم، رولف دوبلی می‌گوید، مشکل اصلی همه داستان‌ها یک چیز است: داستان‌ها به ما توهم فهمیدن را می‌دهند.^[۶۰]

بشر از گذشته‌های بسیار دور تا به امروز خود را در برابر جهانی دیده زمخت، بی‌رحم و از همه مهم‌تر ناشناخته، از این رو برای درک جهان و پدیده‌های آن به ناچار به ساختن داستان پناه برده‌است. نبود ابزار علم درگذشته راه دیگری برای بشر نگذاشته بود اما امروز از طریق ابزار علم می‌توانیم واقعیت جهان را آن‌چنان‌که هست ببینیم و نه آنچنانکه دوست داریم با پناه بردن به ساخت داستان.

Apophenia

Pareidolia

Observer-expectancy effect

Occam’s razor bias

Omission bias

1. «جان» غذایی را سفارش می‌دهد که در آن ماده آلرژیک هست.
2. رقیب او نادانسته غذایی را سفارش می‌دهد که ماده آلرژیک در آن هست. اما «جان» سکوت کرده و به او چیزی نمی‌گوید

کدام کار غیراخلاقی‌تر است؟ در نگاه عموم مردم گزینه یک.^[۶۲]

مثال دیگر:

یک بیماری آنفولانزای همه گیر از هر ۱۰ هزار کودک، ۱۰ کودک را خواهد کشت

واکسن این بیماری از هر ۱۰ هزار کودک، ۵ کودک را خواهد کشت

آیا شما فرزندتان را واکسینه خواهید کرد؟

Optimism Bias

از این خطا گاه با نام «توهم آسیب‌ناپذیر بودن» هم یاد می‌شود. اگر از اغلب افراد پرسیده شود که چقدر احتمال وقوع تصادف، از دست دادن شغل، طلاق و غیره را برای خودشان می‌دهند. آنها معمولاً باور دارند که برای آنها این عدد در حدود صفر است. از سوی دیگر افراد بر این باور هستند که طول عمر بیشتری خواهند داشت، در صورت ازدواج موفق‌تر خواهند بود و بچه‌های باهوش‌تری دارند و غیره.^[۶۴]

ostrich effect

به عبارت دیگر انکار، نادیده گرفتن یا روی‌برگرداندن از اطلاعاتی که تصمیمات یا باورهای ما را به خطر می‌اندازند. نتیجه این سوگیری نه تنها باعث نادیده گرفتن اطلاعات منفی می‌شود بلکه ممکن است باعث توقف جستجوی اطلاعات هم شود که در نهایت باعث بالاتر رفتن سطح نادانی در شخص می‌شود.

اثر شتر مرغ باعث می‌شود افراد از حضور در هر موقعیتی که ممکن است در نظرشان منفی جلوه کند اجتناب کنند. فردی که تحت تأثیر اثر شترمرغ رفتار می‌کند ترجیح می‌دهد از هر شرایطی که ممکن است کمی ناراحتی پیش بیاید دوری گزیند. این خطای شناختی سبب می‌شود فرد اطلاعات ضروری فراوانی را از دست بدهد زیرا ترجیح می‌دهد با آن اطلاعات منفی کاری نداشته باشد.^[۶۵]

این سوگیری به‌ویژه در سرمایه‌گذاری‌های مالی بارز است. جایی که سرمایه‌گذار به عمد اطلاعات منفی و بازدارنده را نادیده می‌گیرد و صرفاً به اطلاعات مثبت توجه می‌کند.

«دان گالای» و «اورلی سِید»، استادان دانشکده علوم مالی دانشگاه عبری اورشلیم، در مطالعه رفتار سرمایه‌گذاران بازار بورس به این نتیجه رسیدند که وقتی بازار در موقعیت بدی قرار دارد، بسیاری از سهام‌داران از بررسی مداوم اخبار بازار و وضعیت سرمایه‌شان خودداری می‌کنند.

overconfidence effect

outcome bias

Possibility Effect

نمونه بسیار آشکار آن خرید بلیط بخت آزمایی است یا امید به برنده شدن در قرعه‌کشی‌هایی که احتمال ریاضی برنده شدن در ان بسیار ناچیز است اما افراد شرکت کننده انتظار زیادی برای برنده شدن دارند.^[۷۰]

وقتی کسی قرار است در بیمارستان عمل جراحی شود و به او گفته می‌شود 5 درصد احتمال قطع عضو در این عمل است این احتمال برای او خیلی احتمال بدی است و بدی آن از لحاظ ذهنی و روانی بیشتر از نصف 10 درصد احتمال قطع عضو است. به دلیل خطای احتمال ممکن ما ریسک‌های کم را بیش از اندازه واقعی آن محتمل می‌دانیم و حاظریم هزینه زیاد و نامتناسبی در مقایسه با احتمال آن پرداخت کنیم

مثالی دیگر. تصور کنید که اعلام می‌شود قرار است در دو شهر تروریست‌ها عملیات انتحاری انجام دهند. کمی بعد مشخص می‌شود در یک شهر یک تروریست عملیات خواهد داشت و در شهری دیگر چهار تروریست. آیا مردم شهر اول یک‌چهارم نگران خواهند بود؟ اثر روانی احتمال عملیات تروریستی مانند اثر روانی برنده شدن در لاتاری است در هر دو حالت ذهن انسان تحت تاثیر اثر امکان یا خطای احتمال ممکن احتمال وقوع را بیش از اندازه واقعی آن درنظر می‌گیرد^[۷۱]

Reactance

برای مثال تصور کنید قصد خرید خودرو دارید و همسرتان به شما می‌گوید که باید پژوی ۲۰۶ بخرید و شما به خاطر اینکه نشان دهید از او پیروی نمی‌کنید خودروی دیگری می‌خرید و این درحالی است که اگر او چیزی نمی‌گفت حتماً ۲۰۶ می‌خریدید. حالا شما تصمیم اشتباه گرفته‌اید صرفاً به خاطر ترس از به خطر افتادن حق انتخاب خود.

Rosy retrospection

Selective perception

Self-licensing

Frequency illusion or Baader–Meinhof effect

سوگیری انتخاب

Subjective validation

Substitution bias

جایگزین کردن یک مسئله ساده به جای مسئله‌ای پیچیده را خطا یا سوگیری جایگزینی می‌گویند. برای مثال اگر از شخصی پرسیده شود که چقدر از زندگی راضی هستید؟ به جای پاسخ به این پرسش که نیازمند بررسی دقیق است به پرسش جایگزین و ساده‌تر پاسخ داده خواهد شد که در این لحظه چقدر از زندگی احساس رضایت دارم؟

یک ویژگی قابل توجه مغز ما این است که به سرعت و در لحظه برای هر پرسشی پاسخی می‌یابد و به ندرت عاجز از یافتن پاسخ است، (البته به استثناء موارد خاص مانند؟ = ۱۷×۲۴)، در سایر موارد معمولاً جواب‌های در دسترس و آماده و اغلب اشتباه داریم؛ مثلاً احتمال موفقیت یک شرکت، یا یک سرمایه‌گذاری را به سرعت بیان می‌کنیم بدون اینکه متوجه باشیم تا چه اندازه این مسائل نیازمند اطلاعات و محاسبات دقیق هستند. در واقع برای بسیاری از پرسش‌هایی که حتی درست متوجه نمی‌شویم، پاسخ‌هایی داریم که حتی نمی‌توان آنها را به درستی توضیح داد یا از آنها دفاع کرد.^[۷۶]

Survivorship bias

این خطا وقتی روی می‌دهد که اشخاص در زمان تخمین احتمال موفقیت یا شکستِ تصمیمات، کارها، پروژه‌ها و سایر چیزها، روی آمار آنهایی که موفق بوده یا مسیر را پشت سر گذاشته‌اند تمرکز کرده و بقیه را نادیده می‌گیرند.

این سوگیری باعث می‌شود تا ما احتمال موفقیت خود را در انجام کارها بیشتر از آنچه واقعاً هست ببینیم. علت آن است که در آغاز هر کاری، ما همواره با آمار و داستان آنهایی که موفق بوده‌اند روبرو هستیم و داستان و آمار تعداد بیشمار بازنده‌ها معمولاً یا قابل رویت نیست یا نادیده گرفته می‌شود.

برای مثال تصور کنید که تصمیم دارید خواننده‌ای معروف شوید. چقدر احتمال موفقیت به خود می‌دهید؟ احتمال واقعی چیزی در حدود صفر است. اما چرا؟

آنچه پیش روی شماست تعدادی خواننده موفق و کتاب‌ها و داستانهای زیادی از موفقیت و شهرت، و آنچه پنهان است، تعداد بیشمار کسانی است که هرگز موفق نشده‌اند و البته کسی هم داستان و آمار این بیشمار ناموفق‌ها را نمی‌داند. در واقع ما با آمار بازماندگان مواجه هستیم که باعث می‌شود در تخمین احتمال موفقیت خود دچار اشتباه شویم. این خطا زیرمجموعهٔ «سوگیری انتخاب» است.^[۷۷]

خطای کمبود

رومی‌ها می‌گفتند: آنچه کم است ارزشمند است. سعدی شاعر فارسی گفته‌است: اگر شب‌ها همه قدر بودی، شب قدر بی قدر بودی.

گر سنگ همه لعل بدخشان بودی

پس قیمت لعل و سنگ یکسان بودی^[۸۰]

خطای کمبود، ابزاری قدرتمند در دست رسانه‌های تبلیغاتی است: جملاتی مانند فقط دو عدد مانده، تنها تا پایان روز فرصت دارید و… نمونه‌هایی آشنا هستند برای ارزشمندتر نشان دادن آنچه آنها قصد فروشش را دارند. آنها قصد دارند تابه سرعت محصول خود را بفروشند برای همین تلاش می‌کنند تا آن را کمیاب جلوه داده تا به این ترتیب شما را دچار «خطای کمبود» کرده و شما ناخواسته آن محصول را ارزشمند تصور کنید؛ بنابراین اگر برای شما پیامکی آمد با این متن که: تنها تا پایان امشب فرصت دارید تا از فروشگاه ما با ۳۰ درصد تخفیف خرید کنید. مراقب باشید دچار «سوگیری کمبود» نشوید.

از نقطه نظر تئوری تکاملی می‌توان اینگونه توضیح داد که در طول تاریخ و در مسیر تکامل آنچه برای اجداد ما ارزشمند بوده (مانند شکار، آب آشامیدنی، جفت و…) عموماً محدود یا خارج از دسترس بوده پس در فرصت‌های احتمالی پیش آمده باید به سرعت تصاحب می‌شدند. اما حالا با وجود سوپر مارکت در هر کوچه و خیابانی این سوگیری تکاملی به ضرر ما کار می‌کند.

Wishful thinking

شکل منطقی این سوگیری چنین است: آرزومندم x درست باشد، پس x درست است. 

Women are

wonderful effect

actor-observer bias

برای مثال اگر شما ببینید (به عنوان تماشاچی) که در خیابان کسی زباله روی زمین می‌اندازد، بلافاصله قضاوت می‌کنید که انسان بی‌ملاحظه‌ای است. اما اگر خودتان (به عنوان بازیگر اعمال‌تان) اشغال روی زمین بیندازید حتماً شرایط شما را مجبور کرده‌است و مثلاً سطل زباله در نزدیکی شما نیست. این سوگیری زیرمجموعهٔ خطای بنیادی برچسب‌زدن است.

Authority bias

این سوگیری اساس و زیربنای استدلال‌های غلط نیز می‌شود که در این صورت «مغلطه توسل به مرجع» نامیده می‌شود.

Fundamental Attribution Error

علت وجود خطای بنیادی این است که اغلب افراد، به‌عنوان مشاهده‌گر، این واقعیت را نادیده می‌گیرند که هر فرد، بسته به موقعیت پیش رو، نقش‌های اجتماعی متعددی را ایفا می‌کند که دیگری ممکن است تنها شاهد یکی از آنها باشد. بدین‌سان، اهمیت موقعیت‌های اجتماعی در تبیین رفتار یک فرد به‌سادگی نادیده می‌شود.

False consensus effect

Halo Effect

نتایج چند مطالعه نشان داده‌اند که وقتی مردم ظاهر کسی را دوست دارند به او صفات مثبت شخصیتی نیز می‌دهند. حتی یک مطالعه نشان داده‌است که در دادگاه‌ها هیئت منصفه تحت تأثیر ظاهر زیبای افراد قرار گرفته و کمتر تمایل دارد که افراد زیبا را گناهکار تشخیص دهد.^[۸۲]

تأثیر خطای هاله در موارد زیر بررسی شده‌است:

1. آموزش: پژوهشگران در چندین مطالعه متوجه شدند که معلمان برخورد بهتری با دانش‌آموزانی دارند که نسبت به سایرین ظاهری دوست داشتنی‌تر دارند. یک پژوهش نشان داد در آزمون آنلاین دانش آموزان زیبا نمره کمتری نسبت به آزمون غیرآنلاین در کلاس درس داشتند که نشان دهنده تأثیر ظاهر آنها در نظر و نمره معلم است.
2. محیط کار: اثر هاله می‌تواند در درآمد، جایگاه شغلی و روابط اشخاص در محیط کار تأثیر بگذارد.
3. بازاریابی و فروش: فروشندگان و بنگاه‌های تبلیغاتی از اثر هاله به خوبی استفاده می‌کنند. وقتی یک شخص جذاب و معروف (سلبریتی) یک محصول را تبلیغ می‌کند نگاه مثبت و علاقه ما به آن شخص باعث نگاه مثبت و علاقه ما به محصول نیز خواهد شد.^[۸۳]

Illusion of external agency

In-group favoritism

این سوگیری از جمله دلایل دشمنی و جنگ بین گروه‌ها Group Conflict است. تخمین زده می‌شود که از سال ۱۸۲۰ تا سال ۱۹۴۵ دست کم ۵۹ میلیون نفر به دلیل جنگ و درگیری بین گروه‌های مختلف کشته شده باشند.

در جریان نسل‌کشی سال ۱۹۹۴ در کشور روآندا افراد قوم «هوتو» ۸۰۰ هزار مرد، زن و کودک از قوم «توتسی» و آنهایی که «هوتو» بودند اما به شکلی با توتسی‌ها ارتباط داشتند را کشتند.

Just-world hypothesis

از جمله دلایل روانی و تکاملی شکل‌گیری این فرضیه، منفعت آن برای شخصی است که چنین جهان‌بینی را پذیرفته‌است. چراکه نهایتاً باعث سلب مسئولیت و دوری از رنج او می‌شود. به این ترتیب افراد زمانیکه شاهد بیماری، فقر، ستم، قحطی، گرسنگی، استعمار یا تجاوز به دیگران هستند به جای کمک، و پذیرش مسئولیت یا دلسوزی و مضطرب شدن، با سرزنش کردن دیگران آنها را سزاور چنین مصیبت‌هایی می‌دانند و در نتیجه از ناراحتی و احساس گناه شخصی خود کاسته و از خود نیز سلب مسئولیت می‌کنند.^[۸۹]

Moral Luck

Self-serving Bias

این سوگیری باعث می‌شود اشخاص از پذیرش اثر و اعتبار منفی کارهای خود سرباز زده تا همچنان تصویری مثبت از خود به دیگران و خودشان نشان دهند.

برای مثال دانش‌آموزان عموماً دلیل نمره خوب در یک امتحان را به هوش، پشتکار و مطالعه خود نسبت می‌دهند و چنانچه در امتحانی موفق نباشند دلیل آن را آموزش نادرست معلم، امتحان غیرمنصفانه دانسته و به عواملی به غیر از خود نسبت می‌دهند. در مسابقات ورزشی نیز شاهد این سوگیری هستیم وقتی که ورزشکاران یا تیمهای ورزشی دلایل شکست خود را به عوامل خارجی مثل داوری ناعادلانه نسبت می‌دهند.

در داستان «روباه و انگور» نوشته ازوپ در حدود ۶۰۰ قبل از میلاد نیز می‌توان این سوگیری را دید. «روباهی گرسنه به تاکستانی می‌رسد که انگورهای آن در ارتفاعی بالا آویزان هستند. با وجود اینکه روباه تلاش زیادی می‌کند و با تمام توان به بالا می‌پرد دستش به انگورها نمی‌رسد. سرانجام درحالی‌که با ناامیدی به راهش ادمه می‌دهد با خود می‌گوید: این انگورها نرسیده و ترش هستند و من هم انگور ترش دوست ندارم.»

Cross-race effect

Cryptomnesia

Choice-supportive bias

Egocentric bias

برای مثال ممکن است شخصی نمرات دوران دانش‌آموزی خود را بهتر از آنچه واقعاً بوده به یاد آورد. یا اندازه قد خود را کمی بیشتر از آنچه واقعاً هست در نظر بگیرد. یا شخص در یک کار تیمی نقش خود را بیش از آنچه واقعاً هست مهم و تأثیر گذار ببینید درحالی‌که از نگاه ناظری بی‌طرف نقش کم‌رنگ‌تری از آنچه تصور می‌کند دارد. معمولاً چنانچه در یک کار گروهی از افراد گروه بخواهید درصد مشارکت خود را بیان کنند جمع عددی آنچه آنها اظهار می‌کنند بیش از ۱۰۰ خواهد شد! این نشان می‌دهد که اشخاص درصد مشارکت خود را در کار بیش از آنچه بوده درنظر گرفته‌اند.^[۹۰]

Google effect

Fading affect bias

False memory

بنابر گفته خانم «الیزابت لافتس»^[۹۳] دانشمند و متخصص برجسته در زمینهٔ «حافظه انسان» در تحقیقی که در ایالات متحده در مورد سیصد زندانی که به مدت ده‌ها سال در زندان بودند انجام گرفت و آزمایش «دی‌ان‌ای» ثابت کرد که در واقع بیگناه هستند، دلیل گناهکار شناخته شدن سه چهارم آنها «خاطره نادرست» بود، خاطرهٔ نادرست یک شاهد عینی! خاطره اشتباه یا حافظهٔ کاذب می‌تواند سبب شود که شخص کسی را به یاد بیاورد که اصلاً ندیده‌است.^[۹۴]

Hindsight bias

معمولاً افراد در بررسی رویدادهای گذشته به اشتباه تصور می‌کنند که آن رویدادها قابل پیش‌بینی بوده‌اند. پس از یک رویداد، مردم اغلب بر این باورند که برای آنها آن رویداد و نتایجش قابل پیش‌بینی بوده یا حتی آن را می‌دانستند. این خطا باعث اخلال در به یادآوری خاطرات گذشته شده و ممکن است سبب اثر بیش‌اعتمادی (در پیش‌بینی آینده) شود.^[۹۵] برای مثال تاریخ‌نگاران، مفسران و علاقمندان رویدادهای ورزشی، سیاسی و اقتصادی معمولاً در بررسی رویدادها به گونه‌ای سخن می‌گویند که گویی نتیجه یک جنگ تاریخی، مسابقه ورزشی، انتخابات و غیره کاملاً قابل پیش‌بینی بوده و حتی مشخص بوده‌است. سخنانی از این دست که نتیجه فلان مسابقه فوتبال یا نتیجه انتخابات یا سقوط بازار سهام از قبل کاملاً مشخص بود در بین مردم بسیار رایج است.^[۹۶]

دو خطای ادراکی «گذشته نگری نادرست» و «نتیجه نگری» گاهی باعث می‌شوند که افرادی مورد سرزنش یا تشویق قرار گیرند که سزاوار یا مستحق نیستند. شخصی را تصور کنید که دست به ریسکی بزرگ، پرخطر و غیرمسئولانه می‌زند و به‌طور اتفاقی موفق می‌شود. پس از این موفقیت دیگران او را به خاطر استعداد و آینده‌نگریش تشویق و تمجید می‌کنند و همزمان کسانی را که او را از چنین ریسکی برحذر می‌داشتند ضعیف، ترسو و احتمالاً کم هوش قلمداد می‌کنند.^[۹۷]

Negativity bias

منفی‌نگری احتمالاً ریشه تکاملی دارد چرا که برای اجداد ما کم توجهی به اخبار منفی و تهدیدآمیز نتایج مرگباری داشت در حالی که نادیده گرفتن اخبار مثبت نهایتاً باعث از دست دادن فرصت می‌شد. امروزه در دنیای مدرن منفی نگری نتایج بدی خواهد داشت و باعث صدمه به روابط دوستی، زناشویی، اجتماعی و غیره شده و ممکن است باعث بروز رفتار نامناسب یا گرفتن تصمیم‌های نادرست در شخص منفی‌نگر شود.^[۹۸] ما ممکن است ساعت‌ها و روزها گرفتار و درگیر یک رفتار نامناسب، توهین یا یک خطای کوچک باشیم درحالی‌که همزمان به بسیاری از جنبه‌های مثبت بی‌توجه هستیم.^[۹۹]

Spotlight effect

Suggestibility

تلقین می‌تواند بر تصمیمات ما اثر سوء داشته باشد. حتی ممکن است خاطرات ما را نیز مخدوش کند. برای مثال ممکن است شما یک تجربه و خاطرهٔ خوب از یک دندانپزشک داشته باشد. چنانچه دیگران از تجربیات وحشتناک خود از آن دندانپزشک با شما صحبت کند اثر تلقین باعث می‌شود تا شما ناخواسته در خاطرات خود تغییراتی بدهید.

تأثیرات مخرب تلقین می‌تواند بسیار بیش از این باشد. شاهدانی که قرار است به دادگاه احضار شوند، ممکن است در جریان بازپرسی و گفتگو با پلیس یا وکیل تحت تأثیر سخنان آنها قرار گرفته و تغییرات زیادی در شهادت خود بدهند. این پدیده بسیار دیده و ثبت شده‌است. به‌ویژه کودکان در مقایسه با بزرگسالان به راحتی اظهارات، و خاطرات خود را تغییر می‌دهند.

کودکان بسیار آماده برای پذیرش اطلاعات جدید و جایگزین کردن آنها با اطلاعات قبلی هستند. بارها دیده شده که وقتی کودکان در مدرسه شاهد یک دعوا هستند اگر پس از دعوا به آنها گفته شد که نزاع چندان هم جدی نبوده، آنها به راحتی این ادعا را می‌پذیرند و در صورتی که دربارهٔ جدیت نزاع از آنها پرسش شود پاسخ خواهند داد که چندان جدی نبوده‌است.^[۱۰۰]