تولوی - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

  • تولوی
  • ᠲᠤᠯᠤᠢ
A man sits on a couch in front of a golden screen wearing brown and red robes and a gold crown.
انگاره تولوی از نسخهٔ خطی سدهٔ چهاردم جامع‌التواریخِ رشیدالدین فضل‌الله همدانی
زادهح. ۱۱۹۱
درگذشته۱۲۳۲
همسر(ان)
فرزند(ان)
نام کامل
تولوی ( یا )[۱]
نام پسامرگ
نام معبد
Ruizong ()[۱]
خاندانبورجیگین
پدرچنگیز خان
مادربورته اوجین

تولوی (پیرامون ۱۱۹۱–۱۲۳۲) کوچک‌ترین پسر چنگیز خان و بورته بود. او ژنرال برجسته‌ای در طول فتوحات اولیه مغول‌ها بود. تولوی داوطلب پیشتاز جانشینی چنگیز پس از مرگ او در سال ۱۲۲۷ بود اما در نهایت دو سال بعد از آن تا زمان سلطنت برادرش اوگتای خان به‌عنوان نایب‌السلطنه امپراتوری مغول خدمت کرد. همسر تولوی سرقویتی بیگی بود و پسران آن‌ها عبارتند از: منگوقاآن و قوبلای خان (چهارمین و پنجمین خاقان امپراتوری) و هولاکو (بنیان‌گذار ایلخانانِ ایران).

طی دوران به قدرت رسیدن چنگیز، تولوی نسبت به برادران بزرگترش جوجی، جغتای و اوگتای، کمتر کنشگر بود، اما زمانی که به بزرگسالی رسید بهترین جنگجوی این چهار نفر به حساب می‌آمد. او طی نخستین حمله به چینِ کین (۱۲۱۱–۱۲۱۵) لشکرهای تحت فرمان پدرش را فرماندهی کرد و خدمت‌های ممتاز او در حمله مغول به امپراتوری خوارزمشاهیان اعتبار او را تضمین کرد. پس از سقوط شهرهای ماوراءالنهر در سال ۱۲۲۰، چنگیز در اوایل سال بعد تولوی را اعزام کرد تا سرزمین خراسان را که برای ارتش مغول دردسرساز بود، تحت سلطه قرار دهد. تولوی دستورهای خود را با کارایی بی‌رحمانه‌ای به اجرا درآورد و به شهرهای بزرگ مرو، نیشابور و هرات حمله کرد و شهرهای بسیار دیگری را تحت فرمان درآورد. رویدادنگاران سده‌های میانی بر این باورند در قتل‌عام‌هایی که او در نیشاپور و مرو دستور داد بیش از سه میلیون کشته شدند. در حالی که این شمار از سوی تاریخ‌نگاران مدرن گزافه‌گویی دانسته می‌شوند، این‌ها شواهدی از بی‌رحمی غیرعادی لشکرکشی تولوی هستند.

از آنجایی که سیستم وراثت سنتی مغول‌ها نوعی از حق وراثت کوچک‌ترین فرزند بود، تولوی همواره داوطلب اصلی جانشینی پدرش به‌شمار می‌رفت. جایگاه او با حذف جوجی و جغتای به‌ترتیب بابت عدم مشروعیت و غرور زیاد، تحکیم گردید. چنگیز در نهایت تولوی را کنار گذاشت و اوگتای که برای سخاوتمندی‌اش مشهور بود را به‌عنوان جانشین برگزید. تولوی در آخرین لشکرکشی پدرش حضور داشت و پدرش در میانهٔ سال ۱۲۲۷ درگذشت. او به‌عنوان کوچک‌ترین پسر، نایب‌السلطنه شد و مسئول دفن پدر و ادارهٔ کشور را بر عهده گرفت. این احتمال وجود دارد که فترت دوساله مذکور به‌دلیل تمایل تولوی برای تبدیل به خود خان به درازا کشیده شده‌است. با این وجود، او سرانجام با اوگتای که در سال ۱۲۲۹ تاج‌گذاری کرد، بیعت کرد.

تولوی پس از از سرگیری جنگ علیه دودمان جین در سال ۱۲۳۰، اوگتای را همراهی کرد. این لشکرکشی موفقیت‌آمیز بود و آن‌ها دو سال بعد به خانهٔ خود در مغولستان بازگشتند. تولوی در اواخر سال ۱۲۳۲ در شرایط نامشخصی درگذشت. گزارش رسمی این بود که او طی یک مراسم شمن‌باوری در حالی که اوگتای را از نفرین نجات می‌داد، درگذشت. نظریه‌های دیگر نشان می‌دهند که او به‌دلیل اعتیاد به الکل مرده‌است یا اوگتای او را مسموم کرده‌است. سپس سرقویتی پس از مرگش زمین‌ها و املاک تولوی را تصاحب کرد. سرقویتی به‌اندازهٔ کافی ثروت و حامی گرد هم آورد تا باعث شود که پسرش منگو پس از مرگ پسر اوگتای یعنی گیوک خان، در سال ۱۲۵۱ قدرت را در دست بگیرد.

سلطنت غیررسمی تولی[ویرایش]

تولی درجنگ‌های ایران مأمور فتح خراسان بود وارشد اولاد چنگیز خان. با وجود این که برادرش اوگتای رسماً از جانب پدر به خانی منصوب شده بود، به همراه این به‌طور غیررسمی تا تعیین اوگتای از جانب قوریلتای با کمک سه مشاور پدرش «محمود یلواج» «تاتاکوس» «یه لیوچوتسای» طی دو سال ۶۲۴ تا ۶۲۶ هجری قمری مدت فاصله مرگ چنگیز خان تا جلوس اوگتای به مقام قاآنی به‌طور غیررسمی فرمانروایی کرد و دراین مدت ممالک چنگیز خان به همان روش و شیوه و سبک و سیاق سابق اداره می‌شد.

لشکرکشی به خراسان[ویرایش]

طی حمله مغول به امپراتوری خوارزمشاهیان که در ۱۲۱۹ آغاز شد، تولوی در ابتدا به ارتش پدرش پیوست. آن‌ها از محاصرهٔ در حال پیشرفت فاراب میانبر زدند تا در اوایل ۱۲۲۰ به مراکز مهم ماوراءالنهر (پایتخت خوارزمشاه یعنی سمرقند و همسایهٔ آن بخارا) حمله کنند.[۲] بخارا در فوریهٔ همان سال پس از محاصرهٔ سریعی تصرف شد، در حالی که سمرقند چند ماه بعدتر سقوط کرد.[۳] چنگیز به سمت جنوب یعنی رشته‌کوه ترکستان حرکت کرد، و آن‌جا در تابستان به ارتش خود استراحت داد، در حالی که سردارهایش جبه نویان و سبتای به سمت غرب حرکت کردند و پسرانش عملیات‌های مختلفی را انجام دادند؛ او در پاییز به ترمذ حمله و آن را تسخیر کرد.[۴] تولوی و پدرش در زمستان ۱۲۲۰–۱۲۲۱ با شورشیان در بالای رود وخش در تاجیکستان امروزی سروکار داشتند. تا این زمان، جبه نویان و سبتای به سمت غرب ایران حرکت کرده بودند و شهرهایی که اوایل در منطقهٔ خراسان به آن‌ها تسلیم شده بودند جسورتر شده بودند. توقوچار، داماد چنگیزخان، در نوامبر ۱۲۲۰ در جریان شورش نوپایی در نیشابور کشته شد.[۵] چنگیز پس از تصرف بلخ در اوایل ۱۲۲۱ و در حالی که به محاصره تالقان ادامه می‌داد، تولوی را به خراسان اعزام کرد تا مطمئن شود هیچ مخالفی در این منطقهٔ وسیع و ثروتمند باقی نمانده‌است. وظیفه او این بود که هر طور شده این منطقه و شهرهای آن را آرام کند و تحت سلطهٔ خود درآورد. به گفتهٔ مورخ جان اندرو بویل، او وظیفه‌اش را «با دقت عمل که در نتیجه، آن منطقه هرگز بهبود نیافت» به انجام رساند.[۶]

ارتش تولوی متشکل از یک دهم نیروی مهاجم مغول بود که به‌وسیلهٔ سربازان وظیفه خوارزمی تقویت شده بود. مورخ کارل سوردروپ اندازهٔ آن را حدود ۷٫۰۰۰ سرباز تخمین زده‌است.[۷] او از بلخ به سمت غرب یعنی موریچاق در مرز کنونی افغانستان و ترکمنستان حرکت کرد و سپس از رود مرغاب و شاخهٔ آن یعنی کوشک گذشت تا از جنوب به شهر مرو نزدیک شود. او در شب ۲۴ فوریه برای نیروهای مهاجم ترکمن کمین کرد؛ این حملهٔ مهاجمان را غافلگیر کرد و کسانی که به‌دست مغول‌ها کشته یا در رودخانه غرق نشدند، پراکنده شده بودند. مغولان روز بعد به مرو رسیدند.[۸] پس از ارزیابی شهر به مدت شش روز، تولوی به این نتیجه رسید که استحکامات شهر در یک محاصره طولانی مقاومت می‌کند. اهالی شهر که در روز هفتم در معرض تهاجم عمومی قرار گرفتند، دو بار اقدام به حمله جنگی ناگهانی کردند اما نتیجه‌ای نداشت. آن‌ها اراده خود را برای مقاومت از دست دادند و تسلیم مغول‌ها شدند. مغول‌ها قول دادند با آن‌ها منصفانه رفتار کنند.[۹] با این حال تولوی از این تعهد سرپیچی کرد و دستور داد همهٔ جمعیت را به استثنای تعداد کمی از صنعتگران و کودکان به بیرون دشت برانند و قتل‌عام کنند. گزارش شد بین سی تا چهارصد تن برای هر سرباز مغول اختصاص داشت. وقایع‌نگار معاصر عزالدین بن اثیر تعداد کشته‌شدگان را ۷۰۰٫۰۰۰ نفر تخمین زده‌است، در حالی که وقایع نگار عطاملک جوینی چند دهه بعد نوشت که یک روحانی سیزده روز را صرف شمارش مردگان کرده و به عدد ۱٫۳۰۰٫۰۰۰ رسیده‌است.[۱۰]

مرگ[ویرایش]

مطابق تاریخ مخفی تاریخ سری مغولان، تولی خود را فدا کرد تا بتواند اوگتای خان را از یک بیماری بسیار شدید در طی یک کارزار در چین درمان کند. شمن‌ها مشخص کرده بودند که ریشه بیماری اوگتای خان، ارواح زمین و آب چین است. به عقیده شمن‌ها این ارواح از اینکه رانده شده و سرزمین شان ویران شده بود ناراحت بودند. پیشکش زمین، حیوانات و مردم فقط به تشدید بیماری اوگتای منجر شده بود، اما هنگامی شمن‌ها پیشنهاد دادند که یک عضو خانواده را قربانی کنند، اوگتای بلافاصله بهتر شد. تولی داوطلبانه و بی‌درنگ پس از مصرف و نوشیدن نوشابه نفرین درگذشت. با این حال، عطاملک جوینی می‌گوید که تولی در اثر الکلیسم در گذشته‌است.

خانواده[ویرایش]

خاقان‌ها یا نایب‌السلطنه‌های امپراتوری مغول به صورت پررنگ نشان داده شده‌است. منبع:[۱۱]

هوئلونیسوکای بهادر
بورتهچنگیز خانقصارهاچیونتموگه
جوجی خانجغتایاوگتای خانتولویسرقویتی بیگی
گیوک خانمنگوقاآنقوبلای خانهولاکو خاناریق بوقا
ژنجین
تیمور خان

جستارهای وابسته[ویرایش]

پانویس[ویرایش]

  1. ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ Moule 1957, p. 102.
  2. Jackson 2017، pp. 77–78; Buniyatov 2015، pp. ۱۱۴–۱۱۷.
  3. Biran 2012، pp. 56–58; Jackson 2017، p. ۷۸.
  4. Boyle 2007, pp. 308–311.
  5. Boyle 2007، pp. 311–314; Manz 2010، pp. ۱۳۴–۱۳۵.
  6. Jackson 2017، p. 79; Manz 2010، pp. 134–135; Boyle 2007، p. ۳۱۲.
  7. Manz 2010، pp. 134–135; Jackson 2017، p. 79; Sverdrup 2017، pp. ۱۶۰–۱۶۱.
  8. Boyle 2007, p. 313.
  9. Man 2004، pp. 175–176; Boyle 2007، p. ۳۱۳.
  10. Boyle 2007، pp. 313–314; Man 2004، pp. ۱۷۶–۱۷۷.
  11. Mote 1999, p. 415.

منابع[ویرایش]

برای مطالعهٔ بیشتر[ویرایش]

  • فهیمی، مهین (۱۳۹۳). «تولوی». دانشنامه جهان اسلام. ج. ۸.
  • موسوی، مصطفی (۴ آبان ۱۳۹۸). «تولی». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج. ۱۶.
تولوی
خاندان بورجیگین (۱۲۰۶–۱۶۳۵)
زادهٔ: ۱۱۹۱ درگذشتهٔ: ۱۲۳۲
عنوان سلطنتی
پیشین:
چنگیز خان
نایب‌السلطنه امپراتوری مغول
۱۲۲۷–۱۲۲۹
پسین:
اوگتای خان