الفهرست (ابن ندیم) - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

الفهرست
نویسنده(ها)ابن ندیم
زبانعربی

کتاب الفهرست یا الفهرست، نوشتهٔ محمد ابن اسحاق ابن ندیم است. این کتاب در سال ۳۷۷ ه‍. ق تألیف شده‌است. این کتاب جامع‌ترین اثر در حوزه کتابشناسی عمومی در چهار سده نخست هجری است، که فهرستی از کلیه کتبی که تا آن زمان به زبان عربی نگاشته شده و شرح حال مؤلفانش را دربردارد. این کتاب به مثابه دانشنامه ای از تاریخ، فرهنگ، ادبیات و مذهب از پیش از اسلام تا زمان مؤلف است.[۱] این کتاب را فهرسُ العلوم نیز نامیده‌اند.

زمان تألیف[ویرایش]

این کتاب در سال ۳۷۷ هـ. ق تألیف شده‌است و احتمالاً پس از آن نیز ابن ندیم اطلاعاتی را بر آن افزود.[۱]

بخش‌ها[ویرایش]

مؤلف، الفهرست را در ده مقاله اصلی تألیف کرده‌است، و هر مقاله به بخش‌هایی فرعی با عنوان فن تقسیم می‌شود. ده مقاله اصلی از این قرار است:

  1. کتب مقدس مسلمانان، مسیحیان و یهودیان؛
  2. نحو و لغت (زبانشناسی)
  3. تاریخ و انساب
  4. شعر و شاعران
  5. علم کلام و متکلمان
  6. فقه، حدیث، فقها و محدثان
  7. فلسفه و علوم قدیم
  8. افسانه، سحر و جادو
  9. مذاهب و ادیان غیرالهی
  10. کیمیا[۱]

محتوا[ویرایش]

ابن ندیم علاوه بر معرفی کتاب‌های عربی و شرح حال نویسندگان آن به بررسی و نقد اقوال پیشینیان و اظهار نظر دربارهٔ کتاب‌ها و انتساب آن‌ها به نویسندگانشان نیز پرداخته‌است. در خصوص تحریرهای مختلف یک کتاب و وثاقت نویسندگان آن‌ها اظهار نظر کرده‌است. همچنین از دانشمندانی یاد کرده که صاحب تألیف نبوده‌اند. البته به برخی از نویسندگان مشهور نظیر یعقوبی اشاره‌ای نکرده‌است.[۱]

کتاب دربردارنده اطلاعاتی دربارهٔ میزان اشعار شعرای عرب است که در جای دیگری یافت نمی‌شود و نیز دربارهٔ خوارج و فقهایشان اطلاعات منحصربفردی دارد. اطلاعات ارائه‌شده دربارهٔ تاریخ نهضت ترجمه و نیز متکلمان معتزله، فلاسفه و اطبا بسیار ارزشمند است، به طوری که اطلاعات ارائه شده دربارهٔ آن‌ها در کتاب «طبقات الاطباء و الحکماء» که توسط ابن جلجل در همان سال ۳۷۷ هـ. ق نگاشته شده، به پای الفهرست نمی‌رسد. مطالب این کتاب برآنچه در آثار پیش از وی و بلکه پس از وی آمده‌است، برتری دارد.[۱]

همچنین، این کتاب مرجع بسیار درخوری است در مورد آیین مانی و ادیان غیرتوحیدی است و از مهم‌ترین منابع شناخت مانویان است.[۱][۲] کتاب، دربرگیرندهٔ اطلاعاتِ گسترده‌ای است دربارهٔ کتاب‌ها و خطوطِ دورهٔ ساسانی است.

مآخذ الفهرست[ویرایش]

ابن ندیم برای تألیف این کتاب از مآخذ و منابع گسترده و متعددی بهره برده‌است از تفسیر تورات، یادداشت‌های مؤلفان، اظهارات شفاهی افراد آگاه، اطلاعات بومیان مناطق مورد بحث و نظرات علمای ادیان و مذاهب، منجمان و کیمیاگران استفاده کرده‌است و به کتابخانه‌های بغداد و موصل دسترسی داشته‌است. هرچند برخی از اطلاعات ارائه شده در الفهرست در منابع متقدم نیز آمده‌است، اما بسیاری از اطلاعات آن منحصربفرد است.[۱]

نسخه‌ها[ویرایش]

مطالب نسخه‌های مختلف کتاب الفهرست دارای اختلافات چشمگیر و اساسی است. در برخی مطالبی آمده که در دیگر نسخه‌ها نشانی از آن‌ها نیست. ممکن است، خود ابن ندیم مطالبی را به نسخه‌های متأخرتر کتاب افزوده باشد. همچنین محتمل است ناسخان بعدی بخصوص به جهت ستیز با معتزله مطالبی را در برخی نسخ تغییر داده باشند. برخی محققان نظیر هلموت ریتر و یوهان فوک معتقدند، ابن ندیم، خود دو نسخه مختلف از کتاب نگاشته‌است که یکی حاوی ده مقاله و دیگری تنها دربردارنده چهار مقاله آخر است. اما، محتمل است که ناسخ معروف به نسخه «کوپریلی»، تنها به چهار مقاله آخر و بخشی از مقاله نخست دسترسی داشته‌است و در نتیجه کتاب ناقصی را تولید کرده‌است. اما تا کشف منابع یا نسخه‌های جدیدتری دربارهٔ الفهرست در این خصوص نمی‌توان با اطمینان نظر داد.[۱]

چاپ‌ها[ویرایش]

الفهرست در دوران جدید، نخستین بار توسط گوستاو فلوگل تصحیح شد و در ۱۸۷۱–۱۸۷۲ میلادی در لایپزیگ به چاپ رسید، اما این چاپ بخصوص در بخش معتزله افتادگی دارد. الفهرست بار دیگر در ۱۳۴۸ در قاهره چاپ شد و سپس نسخه کاملی از آن توسط رضا تجدد در سال ۱۳۵۰ میلادی در تهران چاپ شد. تجدد برای این منظور از نسخه‌های چستربیتی و شهیدعلی پاشا بهره گرفت. ترجمه انگلیسی کتاب در ۱۹۷۰ بایارد داج در نیویورک چاپ شد.[۱] چاپ دیگری از این کتاب توسط ایمن فؤاد سید چاپ شده است.[۳]

ترجمهٔ فارسی[ویرایش]

محمدرضا تجدد در سال ۱۳۴۶ شمسی این کتاب را به فارسی برگرداند و چاپخانه بانک بازرگانی ایران آن را منتشر کرد.

الگوبرداری و بهره‌گیری[ویرایش]

نویسندگانی از شیوه الفهرست استفاده یا الگوبرداری کرده یا الحاقاتی بر آن نگاشته‌اند. شیخ طوسی (ف. ۴۶۰ ق) در الفهرست خود و نجاشی (ف. ۴۵۰ ق) در کتاب رجالی اش از الفهرست بهره‌برداری کرده‌اند.[۱] این دو اثر به رجال حدیث و کتب شیعه اثنی عشری اختصاص دارد.

همچنین، در سده‌های ششم و هفتم هجری ابن شهرآشوب، یاقوت حموی، ابن نجار، قفطی، ادریسی، ابن ابی اصیبعه و برخی دیگر از این کتاب نام برده یا از آن بهره جسته‌اند.[۱]

منابع[ویرایش]

  1. ۱٫۰۰ ۱٫۰۱ ۱٫۰۲ ۱٫۰۳ ۱٫۰۴ ۱٫۰۵ ۱٫۰۶ ۱٫۰۷ ۱٫۰۸ ۱٫۰۹ ۱٫۱۰ «ابن ندیم، دائرةالمعارف اسلامی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۹ اکتبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۱ نوامبر ۲۰۱۶.
  2. ابوالقاسمی، محسن. مانی به روایت ابن‌الندیم. طهوری.
  3. Stewart, Devin (2014). "Editing the Fihrist of Ibn al-Nadim". Journal of Abbasid Studies.

پیوند به بیرون[ویرایش]

نسخهٔ خطی الفهرست در وبسایت چستربیتی