الفبای ترکمنی - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

زبان ترکیِ ترکمنی با داشتن هفت‌میلیون گویش‌ور در کشورهای ترکمنستان، ایران، افغانستان، عراق و سوریه یکی از زبان‌های عمده قومی در این منطقه به‌شمار می‌رود. ترکمنی از جمله زبان‌هایی است که ادبیات آنان در درازای تاریخ، کم‌تر بر کتابت و آثار نوشتاری مبتنی بوده‌است. هم‌چنین جوامع ترکمن‌زبان در کشورهای مختلفی پراکنده‌اند. به همین علت، امروزه شاهد کتابت زبان ترکمنی با خطوط مختلف عربی، روسی و لاتین می‌باشیم. همان‌گونه که می‌دانیم، ترکمنهای ایران، افغانستان، عراق و سوریه از الفبای عربی استفاده می‌کنند. با این حال در میان اکثریت جامعه ترکمن‌زبان جهان الفبای لاتین ترکمنی متداول است. در کشور ترکمنستان زبان ترکمنی با الفبای لاتین رسمیت دارد.

الفبای عربی ترکمنی[ویرایش]

ایجاد یک الفبای عربی استاندارد و واحد برای زبان ترکمنی یک پروژه‌ٔ طولانی مدت حداقل در چهار دهه‌ٔ گذشته در ایران بوده است. البته که استفاده از الفبای عربی-فارسی بدون هیچ تغییر و یا استانداردسازی، برای زبان ترکمنی مناسب نیست، چرا که اولا که در الفبای عربی-فارسی، چندین حرف صامت برای یک صدای واحد وجود دارد، به طور مثال، حروف «ت» و «ط». و دوما این که، الفبای عربی-فارسی حروف و حرکات مورد نیاز برای نشان دادن حروف صدادار موجود در ترکمنی را ندارد.

الفبای مدرن عربی ترکمنی برای اولین بار توسط مرحوم دکتر حمید نطقی در دی ماه سال ۱۳۶۵، با نام «املاء قایدالاری» (یازی قایدالاری)، به معنای قواعد املاء در مجله وارلیق ارائه شد. در دهه‌های بعدی، الفبای عربی ترکمنی در کتب و نشریات مختلف به جامعه‌ٔ فرهنگی ترکمن‌های ایران ارائه شد و در طول دهه ۱۳۷۰ و ۱۳۸۰، جلسات سمینارهای مختلفی در ترکمن‌صحرا برای حل اختلافات و برطرف کردن شبهه‌ها برگزار شد. در نهایت، کار تدوین و ارائه‌ٔ نوشتار استاندارد عربی ترکمنی به جامعه‌ٔ ترکمن ایران بر دوش آقای محمود عطاگزلی، نویسنده و محقق پیش‌کسوت ترکمن محول شد. وی همین‌طور مسئولیت ویرایش و تصحیح بیش از ۳۰ کتاب ترکمن‌زبان را به عهده داشت.^[۱] الفبای عربی ترکمنی استاندارد، ثمره‌ٔ تلاشهای آقای عطاگزلی و سایر فرهنگیان ترکمن، امروزه در نشریات ترکمن‌زبانی مثل «صحرا» و «یاپراق»، وبسایت‌های خبری داخلی مثل «ترکمن‌نیوز» (لینک) و همین‌طور وبسایت رادیو تلویزیون ملی ترکیه (لینک) استفاده می‌شود.

آقای محمود عطاگزلی، در مرداد ۱۳۹۲، به‌روزترین مجموعه قوانین نوشتار ترکمنی را در نسخه‌ای الکترونیکی با نام راهنمای نوشتار درست ترکمنی (به ترکمنی: تورکمن یازوو قادالاری, Türkmen Ýazuw Kadalary) منتشر کرد. در این نشریه، نه تنها حروف ترکمنی ارائه شده‌اند، بلکه قوانین واج‌شناسی و آواشناسی ترکمنی و قوانین نوشتار برای بازتاب دادن صحیح واجها و صداهای زبان ترکمنی نیز مرور شده‌اند.^[۲]

واکه‌ها[ویرایش]

در الفبای ترکمنی ۹ واکه وجود دارند.

هماهنگی واکه‌ای[ویرایش]

واکه‌ها در ترکمنی به دو گروه پیشین یا زیر (به ترکمنی: اینچه، inçe) و پسین یا بم (به ترکمنی: یوْغیٛن، ýogyn) تقسیم می‌شوند. در زبان ترکمنی، مشابه دیگر زبان‌های ترکی، واژگان از قواعد هماهنگی واکه‌ای تبعیت می‌کنند. در زبان ترکمنی، این به این معنی که واکه‌های کلمات یا همگی پیشین و یا همگی پسین هستند. عملا این به معنای این است که تمامی واکه‌های واژه یا در جلوی دهان و یا در پس دهان ادا می‌شوند.

به‌طور مثال، در ترکمنی دو پسوند جمع وجود دارد، ـلِر / ler که دارای واکه‌ٔ پیشین و ـلار / lar که دارای واکه‌ٔ پسین است. سایر پسوند‌ها نیز در زبان ترکمنی دارای این دوگانگی هستند. به‌طور مثال:

• کلمه‌ٔ ایت (it) به معنای «سگ»، دارای واکه‌ٔ پیشین. جمع آن، ایتلِر (itler) خواهد بود. (ایتلار اشتباه است)
• کلمه‌ٔ دؤرت (dört) به معنای «چهار»، دارای واکه‌ٔ پیشین است. کلمه‌ٔ مشتق به معنای «هر چهارتای ما»، دؤردیمیز (dördimiz) خواهد بود.

حال به این مثال واکه‌های پسین توجه کنید:

• کلمه‌ٔ داغ (dag) به معنی «کوه». جمع آن داغلار (daglar) خواهد بود. (داغلِر غلط است.)

قانون واکه‌ای دیگری که در ترکمنی وجود دارد این است که هر هجا فقط و فقط باید یک واکه یا مصوت داشته باشد. واژه‌های دخیل از سایر زبان‌ها نیز در ترکمنی از این قانون تبعیت می‌کنند.

قانون واکه‌های لبی[ویرایش]

در ترکمنی قانونی است که واژگان نباید به واکه‌های لبی ختم شوند. همچنین قانونی در ترکی آذربایجانی وجود ندارد.

واکه‌ٔ لبی o / اوْ و ö / اؤ فقط می‌تواند در هجای اول کلمه باشد. حتی اگر در تلفظ کلمات در هجاهای دیگر نیز شنیده بشوند، آنها باید یا به صورت a / ـا یا به صورت e / ــِـ ە نوشته شوند.

واکه‌های لبی u / اوُ و ü / اۆ فقط در هجای اول و دوم واژگان می‌توانند باشند.

واژگان دخیل از سایر زبان‌ها و همین‌طور واژگان مرکب از این قواعد مستثنی هستند.

نوشتار واکه‌ها[ویرایش]

برخی از واکه‌هایی در جدول بالا ارائه شده‌اند، در یکی از دو حالت آنها حرف «الف» دارند و در دیگری ندارند. اگر این واکه‌ها در اول کلمه بیایند، با الف نوشته شده، ولی اگر در میان یا آخر کلمات بیایند، بدون الف نوشته می‌شوند. به مثالی با واکه‌ٔ اوُ / وُ (u) توجه کنید:

• کلمه‌ٔ اوُن (un) به معنای «آرد». نوشتن آن به صورت وُن اشتباه است.
• کلمه‌ٔ بوُغدای (bugdaý) به معنای «گندم». نوشتن آن به صورت باوُغدای غلط است.

واکه‌ٔ لاتین «a» معمولا در تمامی حالات با آ / ـا نوشته می شود. این قانون برای تمامی واژگان ترکمن صدق می‌کند. اما واژگان دخیل از فارسی و عربی، که نوشتار خاص خود در آن زبان‌ها را دارند و این نوشتار برای ترکمن‌زبانان نیز آشنا می‌باشد، می‌توانند از این قانون مستثنی باشند. علاوه بر «الف»، در زبان فارسی و عربی، صدای «a» با ــَـ و همین‌طور با ع یا با فتحه عَـ و یا با عا نیز نشان داده می‌شود.

در ترکمنی دو نوع هجا وجود دارد. هجای باز که به واکه ختم می‌شوند و یا هجای بسسته که به حروف بی صدا ختم می‌شوند. اهمیت انواع هجاها در نوع نوشیتار حرف معادل «e» می باشد. همان‌طور که پیشتر نشان‌داده شد، صدای «e» با یکی از سه حالت اِ / ـِ / ه نشان داده می‌شود. اگر «e» در اول کلمه باشد، با الف نشان داده می شود. اگر «e» در هجای بسته باشد، با ـِ نشان داده می‌شود. و اگر «e» در هجای باز باشد، با ه / ـه (مشابه نوشتار کردی و اویغوری) نشان داده می‌شود. به ‌طور مثال:

• کلمه‌ٔ ال (el) به معنای «دست». حرف «e» در اول واژه با الف نشان داده شده است.
• کلمه‌ٔ دِسسان (dessan) به معنای «داستان». این کلمه از دو هجای بسته‌ٔ (des+san) تشکیل شده است. به این خاطر، صدای «e» با ضمه ـِ نشان داده شده است.
• کلمه‌ٔ ارته‌کی (erteki) از سه هجای (er+te+ki) تشکیل شده است. هجای دوم این کلمه، هجای باز مختوم به «e» می باشد. پس این صدا با ه / ـه نشاد داده می‌شود.

یک استثنا از این قاعده، پسوند ـلری (-leri) است، که پسوند جمع در حالت مفعولی یا مالکیتی است. با وجود اینکه هجای اول این پسوند، (le+ri)، هجای باز مختوم به «e» است، از ضمه ـِ به جای ه / ـه استفاده می شود.

هم‌خوان ها[ویرایش]

در حالی که الفبای لاتین ترکمنی دارای ۲۱ حرف هم‌خوان است، الفبای عربی ترکمنی ۳۲ هم‌خوان دارد، به دلیل این‌که چندین حرف می‌توانند نشان‌دهنده‌ٔ یک صدا باشند. دو حرف نگ به عنوان یک حرف واحد شمارده شده‌اند چرا که وقتی که در کنار یک‌دیگر قرار بگیرند با هم و به شکل «ن» غنه تلفظ می‌شوند.

نکات[ویرایش]

1. کلمات ترکمن نمی‌توانند به حرف ب (b) ختم شوند، به‌جای آن باید از حرف پ (p) استفاده شود. در الفبای لاتین این قاعده در تمام کلمات رعایت می‌شود، اما در الفبای عربی، واژه‌های دخیل از فارسی یا عربی می‌توانند مستثنی باشند، مثلا کباب (kebap). اگر به کلمه‌ای که به پ (p) ختم می شود، پسوندی که با واکه شروع می‌شود اضافه شود، این حرف تبدیل به ب (b) می‌شود. بطور مثال کلمه‌ٔ اتراپ (etrap) به معنای «شهرستان»، در حالت مالکیتی، به اترابیٛ (etraby) تبدیل می‌شود. این قاعده شامل کلمات تک‌ّهجایی نمی باشد.
2. تمام کلمات اصالتا ترکمنی که در آن حرف (t) دارند، با ت نوشته می‌شوند. حرف ط، در حالی که در ترکمنی تلفظ یکسانی دارد، تنها در واژگان دخیل کاربرد دارد.
3. کلمات ترکمن نمی‌توانند به حرف ج (j) ختم شوند، به‌جای آن باید از حرف چ (ç) استفاده شود. در الفبای لاتین این قاعده در تمام کلمات رعایت می‌شود، اما در الفبای عربی، واژه‌های دخیل از فارسی یا عربی می‌توانند مستثنی باشند. اگر به کلمه‌ای که به چ (ç) ختم می شود، پسوندی که با واکه شروع می‌شود اضافه شود، این حرف تبدیل به ج (j) می‌شود. بطور مثال کلمه‌ٔ دۆرتگۆچ (dürtgüç) در حالت مالکیتی، به دۆرتگۆجی (dürtgüji) تبدیل می‌شود. این قاعده شامل کلمات تک‌ّهجایی مثل ساچ (saç) نمی باشد.
4. کلمات ترکمن نمی‌توانند به حرف د (d) ختم شوند، به‌جای آن باید از حرف ت (t) استفاده شود. در الفبای لاتین این قاعده در تمام کلمات رعایت می‌شود، اما در الفبای عربی، واژه‌های دخیل از فارسی یا عربی می‌توانند مستثنی باشند. اگر به کلمه‌ای که به ت (t) ختم می شود، پسوندی که با واکه شروع می‌شود اضافه شود، این حرف تبدیل به د (d) می‌شود. این قاعده شامل کلمات تک‌ّهجایی نمی باشد.
5. تمام کلمات اصالتا ترکمنی که در آن حرف (z) دارند، با ز نوشته می‌شوند. حروف ذ / ض / ظ، در حالی که در ترکمنی تلفظ یکسانی دارد، تنها در واژگان دخیل کاربرد دارد.
6. تمام کلمات اصالتا ترکمنی که در آن حرف (s) دارند، با س نوشته می‌شوند. حروف ث / ص، در حالی که در ترکمنی تلفظ یکسانی دارد، تنها در واژگان دخیل کاربرد دارد.
7. حرف لاتین (g)، در کلمات با واکه‌های پسین، به صورت ق / غ و با واکه‌ّای پیشین به صورت گ نوشته می‌شود.
8. حرف غ هیچ‌گاه در شروع واژه استفاده نمی‌شود. حرف غ در مواردی که حرف لاتین (g) صدای ارتعاشی دارد نوشته می‌شود. در غیر این صورت، از حرف ق استفاده می‌شود. واژه‌های دخیل از فارسی یا عربی می‌توانند مستثنی باشند.
9. حرف لاتین (k)، در کلمات با واکه‌های پسین، به صورت ق و با واکه‌ّای پیشین به صورت ک نوشته می‌شود.

تشدید[ویرایش]

مشابه زبان فارسی و عربی،‌ در ترکمنی از حرکت تشدید برای نشان دادن دوبار تلفظ هم‌خوان استفاده می‌شود. به طور مثال:

• قصّه (Kyssa)
• ینگّه (Ýeňňe)

اما دو استثنا در استفاده از تشدید در ترکمنی وجود دارد. اول این‌که دو حرف هم‌خوان پشت سر هم به دلیل ترکیب دو واژه، و یا اضافه شدن پسوند به یک واژه به وجود بیاید. در این صورت، هر دو حرف باید نوشته شوند. به طور مثال واژه سۆممک (sümmek) که از ترکیب بن فعل سۆم (süm) به اضافه پسوند مصدرساز ـمِِک درست می‌شود. پس نوشتن آن به صورت سۆمّک اشتباه است.

دومین استثنا زمانیست که دو حرف هم‌خوان پشت سر هم به دلیل تغییر در تلفظ هم‌خوان‌ها در کلمه‌ای قدیمی‌تر به وجود بیایند. به طور مثال کلمه ترکمنی بوْسسان (bossan) به معنی «بوستان». این کلمه از واژه فارسی «بوستان» و از تغییر حرف «ت» به «س» به وجود آمده است. پس نوشتن آن به صورت بوْسَان غلط است.

الفبای لاتین ترکمنی[ویرایش]

تاریخچه‌ٔ الفبای لاتین ترکمنی[ویرایش]

الفبای لاتین در حدود قرن اول پیش از میلاد پدید آمد و به تدریج با گسترش امپراتوری روم در تمامی اروپا انتشار یافت. کتاب لغت «کودکس کومانیکوس» (مجموعه قبچاق) شاید اولین نمونه استفاده الفبای لاتین در راستای کتابت زبان‌های ترکی است که در اوایل قرن ۱۴ میلادی توسط مبلغین مذهب مسیح نوشته شده‌است؛ امّا عملاً تا زمان رسمیت یافتن خط لاتین در جمهوری ترکیه یعنی سال ۱۹۲۸ میلادی، زبان‌های ترکی با الفبای لاتین بی‌گانه بودند. یک سال پس از آن، یعنی در سال ۱۹۲۹ الفبای رسمی جمهوری جدید التأسیس ترکمنستان از عربی به لاتین تغییر یافت. الفبای لاتین ترکمنی، نخست ۴۰ حرف داشت؛ امّا پس از اصلاح و تعدیل با حذف ۷ واکه (مصوت-آوا) بلند و سه هم‌خوان ق، ق بی‌واک و خ مجموعه حروف آن به ۳۰ حرف تقلیل یافت. متأسفانه چنین مقدر شده بود که آینده زبان ترکمنی توسط کاخ‌نشینان کرملین رقم زده شود. در سال ۱۹۴۰ الفبای کریل (روسی) در اکثر جمهوری‌های شوروی جای‌گزین الفبای لاتین شد و تا فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی مورد استفاده قرار گرفت. پس از استقلال جمهوری ترکمنستان در سال ۱۹۹۱ تغییر مجدّد الفبای رایج مملکت به خط لاتین در سرلوحه برنامه‌های حکومت جدید این کشور قرار گرفت. الفبای جدید لاتین ترکمنی دارای ۳۰ حرف است: ۲۱ هم‌خوان و ۹ واکه. کتابت زبان ترکمنی با این الفبا بر پایه دستاوردهای علم زبان‌شناسی بوده و دارای رسم‌الخطی کاملاً قاعده‌مند و بسیار مدوّن است.

واکه ها[ویرایش]

در الفبای لاتین ترکمنی ۹ واکه وجود دارد، یعنی Y ,Ü ,U ,Ö ,O ,E ,Ä ,AوI که هر یک می‌توانند به دو صورت کوتاه یا بلند تلفظ شوند. مثلاً A در دو کلمه daş (سنگ) و daş (دور). امّا برای گونه کوتاه یا بلند آن‌ها حروف مجزایی مقرر نشده‌است. واکه‌ها به قرار ذیل‌اند.

واکه ها

ردیف حرف صدا حرف معادل در ترکمنی ایران کوتاه بلند.

۱- a A / آ ا، At / اسب، aý / ماه.

۲- Ä ä / اَ أ، äber / بده (۱)، är / شوهر.

۳- E e / اِ اِ، et / گوشت (۲)

۴- o O / اُ او، ot / علف، on / عدد ده

۵- Ö ö / اُ زیر اؤ، öý / خانه، öl / خیس

۶- U u / او او، uç / پرواز کن، un / آرد

۷- Ü ü / او زیر ای، üç / عدد سه (۳)

۸- I I / ای ای، it / سگ، çig / خام

۹- Y y / ای بم ای، çyn / راست، cyg / نم

توضیح

۱- واکه e در زبان ترکمنی فاقد تلفظ بلند است.

۲- واکه ü در زبان ترکمنی فاقد تلفظ بلند است؛ امّا در ترکیب با دو نیم‌واک w و ý می‌تواند بلند ادا گردد. (به‌صورت üw یا üý) بطور مثال: Çüý / میخ، düw / گره بزن

۳- بازشناختن دو واکه i و y (ای بم) برای کسانی که کم‌تر با زبان ترکمنی آشنایی دارند، سخت است. راهنمایی می‌کنیم که i با بخش پیشین دهان و y با بخش پسین دهان ادا می‌گردد.

همخوان ها[ویرایش]

الفبای لاتین ترکمنی دارای ۲۱ حرف هم‌خوان است

ردیف حرف صدا مثال توضیحات

توضیح

چهار واکه Y، U، O، A را بم یا پسین و پنج واکه I، Ü، Ö، E، Ä را زیر یا پیشین می‌خوانند. در زبان ترکمنی طبق قانون هماهنگی اصوات، تمامی واکه‌های یک واژه از یک نوع (زیر یا بم) می‌باشند. این قوانین پیشتر توضیح داده شدند.

صفحات مرتبط[ویرایش]

• زبان ترکمنی
• الفبای فارسی
• الفبای لاتین
• الفبای ترکی
• آوانگاری
• الفبای آوانگاری بین‌المللی

پانویس[ویرایش]

منابع[ویرایش]

1. [۱] دائرةالمعارف ترکمن

منابع برای مطالعه بیش‌تر[ویرایش]

• [۲] (آرشیو) راهنمای نوشتار درست ترکمنی (تورکمن یازوو قاداالری)،‌ نوشته‌ٔ مرحوم آقای محمود عطاگزلی
• [۳] دائرةالمعارف ترکمن
• ‌ [۴] فرهنگ زبان ترکمنی - فارسی

پیوند به بیرون[ویرایش]

الگو:صفحه‌کلید لاتین