اصل آزادی قرارداد - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

اصل آزادی قرارداد (به انگلیسی principle of Freedom of contract) یکی از مهم‌ترین اصول و قواعد حاکم بر حقوق قراردادها در حقوق خصوصی است که در آن افراد و گروه‌های خصوصی را برای ایجاد قرارداد و بدون محدودیت دولت مجاز می‌داند. از طریق آزادی قراردادها، افراد دارای آزادی کلی هستند و می‌توانند انتخاب کنند که چه قراردادی را یا چه کسی و با چه شروطی منعقد کنند. اجرای این اصل در دایره حقوق خصوصی است و در حقوق عمومی نظیر مقررات دولتی مانند قوانین حداقل دستمزد، صلاحیت و اختیارات مقامات عمومی، قوانین رقابت، مجازات اقتصادی و … جاری نمی‌شود.[۱][۲][۳]

آزادی قرارداد در حقوق ایران[ویرایش]

یکی از مهم‌ترین موادی که در قانون مدنی وجود دارد و بارها مورد بحث و استناد قرار گرفته، ماده ۱۰ این قانون است. به موجب این ماده که به اصل آزادی قراردادها شناخته شده، اعتبار تعهدات و حاکمیت اراده مورد قبول قانونگذار واقع شده‌است. در این ماده چنین آمده‌است:[۴]

قراردادهای خصوصی نسبت به کسانی که آن را منعقد نموده‌اند در صورتی که مخالف صریح قانون نباشد نافذ است.

برخی از حقوق‌دانان منشأ الهام این ماده را از ماده ۱۱۳۴ قانون مدنی فرانسه می‌دانند اما برخی دیگر با توجه به سابقه آن در فقه، ماده ۱۱۳۴ قانون مدنی فرانسه را به عنوان تأییدی بر قانون مدنی ایران تلقی کرده‌اند نه منشأ الهام آن.[۵]

محمدجعفر جعفری لنگرودی در حاشیه این ماده چنین می‌نویسد:[۶]

مورد این ماده تراضی بر هرگونه تعهد انتقال، ترک فعل معین، فعل معین، اسقاط است که فاقد مختصات عقدی از عقود معینه در متن قوانین موضوعه باشد. ماده ۷۵۸ قانون مدنی عین این مضمون را برای عقد صلح ضبط کرده‌است. پس هر یک از عقود معینه را با حذف مختصات آن می‌توان به صورت قرارداد ماده ۱۰ قانون مدنی یا به صورت عقد صلخ (ماده ۷۵۴ قانون مدنی) درآورد.

آزادی قرارداد در دین اسلام[ویرایش]

برخی از آیات قرآن ظهور در تأیید این اصل دارد. به عنوان مثال:[۷][۸][۹]

  • آیه تجارت: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکلُوا أَمْوالَکمْ بَینَکمْ بِالْباطِلِ إِلَّا أَنْ تَکونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْکمْ» (ای اهل ایمان، مال یکدیگر را به ناحق مخورید مگر آنکه تجارتی باشد که از روی رضا و رغبت کرده‌اید)[۱۰]
  • آیه وجوب وفا به عقود: «اوفوا بالعقود» (به عهد و پیمان خود وفا کنید)[۱۱]
  • آیه وجوب وفا به تعهدات: «أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کَانَ مَسْئُولًا» (همه به عهد خود باید وفا کنید که البته (در قیامت) از عهد و پیمان سؤال خواهد شد)[۱۲]

در فقه نیز قواعدی وجود دارد که اصل آزادی قراردادها را مشروع می‌داند. برخی از آن‌ها عبارتند از:

  • قاعده تسلیط که می‌گوید: «الناس مسلٌطون علی اموالهم» (مردم بر دارایی‌های خودشان سُلطه دارند)[۱۳]
  • قاعده شرط که می‌گوید: «المؤمنون عند شروطهم» (مؤمنین در در کنار شرط‌هایشان هستند)[۱۴]
  • قاعده تبعیت عقد از قصد که می‌گوید: «العقود تابعه للقصود»[۱۵] (این قاعده از قواعدی است که در ترجمه آن اختلافات اساسی وجود دارد)[۱۶]

موانع اجرای فرایند در ایران[ویرایش]

قانون[ویرایش]

همان‌طور که در پایان ماده ۱۰ قانون مدنی تصریح شده قراردادهای خصوصی مادامی که مخالف صریح قانون نباشد نافذ است. واژه «صریح» در اینجا مقابل تردید و ابهام است نه در مقابل ضمنی. بنابر این اگر در امکان وقوع قرارداد و مخالفت آن با قانون تردید شود، این اصل حاکم است. اما اگر مخالفت قرارداد با قانون قطعی باشد، این اصل جاری نمی‌شود حتی اگر قانونگذار صراحتاً آن را بیان نکرده و در ضمن و مفهوم ماده‌ای آن را بیان کرده باشد.[۱۷] به عنوان مثال در هیچ‌یک از مواد قانونی، قیم از بخشیدن اموال محجور منع نشده‌است اما از مفهوم ماده ۱۲۴۱ به روشنی استنباط می‌شود که این عمل مجاز نیست. همچنین منظور از واژه قانون در ماده ۱۰، قوانین امری می‌باشد که رعایت آن به‌طور مطلق الزامی است نه قوانین تکمیلی که الزام آن منوط بر عدم پیش‌بینی خلافش در قرارداد یا عرف باشد.[۱۸]

نظم عمومی[ویرایش]

بنابر مفاد ماده ۹۷۵ قانون مدنی، قانونگذار، محاکم را موظف دانسته‌است تا از اجرای قراردادهای مخالف نظم عمومی جلوگیری نماید. در این ماده چنین آمده:[۱۹][۲۰]

محکمه نمی‌تواند قوانین خارجی یا قراردادهای خصوصی را که بر خلاف اخلاق حسنه بوده یا به واسطهٔ جریحه‌دار کردن احساسات جامعه یا به علت دیگر مخالف با نظم عمومی محسوب می‌شود به موقع اجرا گذارد اگر چه اجرای قوانین مزبور اصولاً مجاز باشد.

اخلاق حسنه[ویرایش]

مطابق با همان ماده ۹۷۵ قانون مدنی، اخلاق حسنه نیز می‌تواند مانعی برای آزادی قراردادها باشد.[۲۱] اثر افزودن اخلاق حسنه بر موانع نفوذ عقد این است که به دادرس اجازه می‌دهد، در مقام حفظ مصلحت عموم، پا را از متن قوانین فراتر نهد.[۲۲]

اختیار طرفین برای تعیین قانون حاکم بر قرارداد[ویرایش]

مطابق اصل حاکمیت اراده بر قرارداد، طرفین یک قرارداد که جنبه بین‌المللی دارد، می‌توانند قانونی را که بر آن تراضی می‌کنند به عنوان قانون حاکم بر قرارداد تعیین کنند. مثلاً یک بازرگان ایرانی که برای خرید کالایی به ژاپن سفر میکند میتواند در قراردادی که با طرف ژاپنی منعقد می‌کند توافق کند تا  مثلاً قانون  ایران یا قانون ژاپن بر قراردادشان حکومت کند.

البته این اختیار مطلق نیست و حقوقدانان برای آن محدودیت‌هایی شمرده اند: یکی از حقوقدانان محدودیت‌های این اصل را (ضمن تصریح بر عدم موافقت عمومی بر آن‌ها) این چنین مثال می‌زند: دو طرف قرارداد، فقط قانونی را می‌توانند بر قرارداد خود حاکم کنند که با قرارداد ارتباط داشته باشد. این نوع محدودیت که از سوی ایالات متحده مورد حمایت است باعث می‌شود که دادگاه در صورتی به قانون انتخاب شده توسط طرفین ترتیب اثر بدهد که آن قانون با قرارداد «ارتباط معقول» داشته باشد.

مثال دیگری که شریعت باقری برای این محدودیت‌ها می‌زند چنین است که دو طرف قرارداد باید قانون داخلی یکی از دولت‌ها را انتخاب کنند. بنابراین نمی‌توانند مقررات و قواعدی را که قانون یک دولت خاص نیست به عنوان قانون حاکم بر قرارداد تعیین کنند.[۲۳]

نتایج آزادی قرارداد[ویرایش]

از این اصل می‌توان چهار نتیجه اساسی گرفت:

  1. اشخاص می‌توانند قراردادهایشان را تحت هر عنوان که بخواهند، منعقد کرده و خودشان نتایج و آثار آن قرارداد را به دلخواه تعیین کنند.
  2. قرارداد با رضایت دو طرف واقع می‌شود و نیازی به تشریفات خاص ندارد و لازم نیست طرفین برای انعقاد قراردادشان از الفاظ معین استفاده کنند.
  3. دو طرف قرارداد ملزم به اجرای تعهدات خود هستند.
  4. اثر عقد محدود به کسانی است که در تراضی دخالت داشته‌اند و دیگران از آن سود و زیان نمی‌برند.[۲۴]

جستارهای وابسته[ویرایش]

منابع[ویرایش]

  1. ملکوتی هشجین, سیدحسین (2014-05-01). "تأملی بر تفسیر اصل «خروج از حدود اختیارات قانونی» در دکترین حقوق اداری انگلیس و ایران". حقوق اسلامی. 11 (40): 167–191.
  2. «ماده 10 ق. م مبنای قانونی انواع قراردادها». موسسه خانه حقوق آریا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ دسامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۳۰.
  3. ایلنا، خبرگزاری. «قراردادهایی برای طفره رفتن از حقوق کارگر». میدان. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۳۰.
  4. حمیدرضا, پرهام مهر; ایمان, ضیاجلدی (2017-05-30). "تاثیر اصل آزادی اشخاص و لزوم قراردادها به تصویب ماده 10 قانون مدنی". 03. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (help)
  5. صفایی، سید حسین (۱۳۸۴). قواعد عمومی قراردادها. ج. ۲. میزان. ص. ۴۷.
  6. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (۱۳۸۷). مجموعه محشی قانون مدنی. ج. ۱. گنج دانش. ص. ۸.
  7. آهنگران, محمد رسول; امساکی, نوید (2019-02-20). "اصل آزادی قراردادی با نگاهی به آیه 29 سوره نساء". پژوهش‌نامه میان‌رشته‌ای فقهی (پژوهش‌نامه فقهی). 7 (13): 47–68. ISSN 2645-4920. Archived from the original on 22 February 2020. Retrieved 30 March 2020.
  8. «اصل لزوم قراردادها در فقه و قانون مدنی ایران» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۶ اكتبر ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۳۰ مارس ۲۰۲۰. تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)
  9. «محدودیت‌های اصل آزادی قراردادها براساس مصالح عمومی در فقه امامیه و حقوق ایران - کتابخانه دانشگاه امام صادق (ع)». saed.isu.ac.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۳۰.[پیوند مرده]
  10. «آیه 29 سوره نساء - دانشنامهٔ اسلامی». wiki.ahlolbait.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۳۰.
  11. «آیه 1 سوره مائده - دانشنامهٔ اسلامی». wiki.ahlolbait.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۳۰.
  12. «آیه 34 سوره اسراء - دانشنامهٔ اسلامی». wiki.ahlolbait.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۳۰.
  13. محمدی, سام; فلاح, مهدی (2015-11-22). "مبانی اخلاقی قاعده آزادی عناوین در فقه و حقوق ایران". پژوهش حقوق خصوصی. 4 (12): 109–129. doi:10.22054/jplr.2015.1734. ISSN 2345-3583.
  14. «چکیده پایان‌نامه: بررسی فقهی و حقوقی قاعده و المؤمنون عند شروطهم با رویکردی به دیدگاه اماام خمینی». www.ri-khomeini.ac.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۳۰.
  15. # (۲۰۱۸-۰۸-۱۹). «اصل آزادی قرارداد و تطبیق آن با قاعده العقود تابعه للقصود | اصل آزادی قرار داد». یاسا. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۳۰.
  16. «تفسیر قاعده العقود تابعة للقصود - درس خارج فقه آیت‌الله سبحانی». www.eshia.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۳۰.
  17. کاتوزیان، ناصر (۱۳۸۳). قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی. میزان. ص. ۳۲.
  18. بیات، فرهاد (۱۳۹۸). قانون مدنی در شرح جامع قانون مدنی. ارشد. ص. ۲۸.
  19. «نظم عمومی و الزام به انعقاد قرارداد». پرتال جامع علوم انسانی. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۳۰.
  20. عیسی تفرشی، مهرزاد ابدالی. «بررسی قراردادهای نامشروع (مغایر نظم عمومی) در حقوق فرانسه، انگلیس و ایران» (PDF).
  21. «موانع اصل آزادی قراردادها | دانشنامه پژوهه پژوهشکده باقرالعلوم». pajoohe.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۳۰.
  22. کاتوزیان، ناصر (۱۳۸۵). اعمال حقوقی. سهامی انتشار. ص. ۵۲.
  23. محمد جواد شریعت باقری. «حاکميت اراده بر قراردادهاي بين المللي خصوصي» (PDF).
  24. «اصل آزادی قراردادی». www.fkbarrister.ir. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ اكتبر ۲۰۲۱. دریافت‌شده در 2020-03-30. تاریخ وارد شده در |archive-date= را بررسی کنید (کمک)

پیوند به بیرون[ویرایش]

حق آزادی بستن قرارداد به انگلیسی Freedom to contract دکتر ادوارد یونکینس