Lenguas tucanas , la enciclopedia libre

Lenguas tucanas
Región región circunamazónica
Países BrasilBandera de Brasil Brasil
ColombiaBandera de Colombia Colombia
Perú Perú
EcuadorBandera de Ecuador Ecuador
Hablantes ~20.125 (1999)[1]
Familia Macro-tucano (?)
Protolengua Prototucán
Subdivisiones Tukano oriental (10875 h.)
Tukano central (6300 h.)
Tukano occidental (2950 h.)

Lenguas tucanas: Tukano oriental (verde hierba), Tukano central (verde turquesa) y Tukano occidental (verde botella). Los puntos indican posiciones documentadas de las lenguas, las áreas probables de extensión antes del siglo XX.

Las lenguas tucanas (o tukano) constituyen una familia de lenguas indígenas de América habladas en el noroeste de la Amazonia, en territorios de Brasil, Colombia, Perú y Ecuador.

Clasificación[editar]

Clasificación interna[editar]

Está dividida en tres ramas, así:[2]

  • Rama occidental
    • Grupo norte
      • Lengua Korewahe (ko'reuajú, coreguaje) 2.210 hablantes (2001)[3]
      • Lengua Makawahe † extinta
      • Lengua Tama † extinta
      • Lengua Siona (encabellado) 550 (2002)[4]
      • Lengua Secoya (piohé, piojé, angutero, angotero) 690 (2007)[5]
      • Lengua Tetete † extinta
    • Grupo sur
      • Lengua Maihuna (maijuna, orejón) 190 (1976)[6]
      • Lengua Payawá (payaguá, payowahe, koto)
  • Rama central
    • Grupo norte
      • Lengua Kubewa (pamiwa, cubeo, hähänaua) 2150 (1997);[7]​ 6.800 (2001)[8]
      • Lengua Betoñe (betoye) † extinta
    • Grupo sur
      • Lengua Tanimuca 300 (1976)[9]
        • Tanimuca (opaina)
        • Retuará (yaúna, letuamá)
  • Rama oriental
    • Grupo sur
      • Lengua Barasana (comea-jánena)- Taiwano (eduria) 1.890 (2001)[10]
      • Lengua Karapaná (möxdoa) 650 (1990)[11]
      • Lengua Kueretú (curetú) † extinta
      • Lengua Makuna-erulia (buhágana) 1.110 (2001)[12]
      • Lengua Miritítapuia † extinta
      • Lengua Yupuá-Duriná (tayasu tapuyo) † extinta
    • Grupo central
      • Lengua Bará-Waimaja (pokangá)
        • Waimaha 700 (1995-1998)[13]
        • Pokangá 100 (1983)[14]
      • Lengua Desana (wîrâ) 2.400 (1997);[7]​ 3.420 (2001)[15]
      • Lengua Siriana (süra) 350 (1995-2001)[16]
      • Lengua Tatuyo (pamöa) 400 (2007)[17]
      • Lengua Tuyuka (maatamasa) 810 (1995)[18]
      • Lengua Yurutí (patsoka, wajiara) - Pisamira (papiwa) 500 (2007)[19]
    • Grupo norte
      • Lengua Piratapuyo (wa'íkâdá) 1.070 (1986)[20]
      • Lengua Tukano (dasea, arapaso, tucano) 4.630 (1986);[21]​ 4.100-4.600 (1997)[7]
      • Lengua Wanana-pirá (kótitia, guanano) 1.070 (1997);[7]​ 850 (2001)[22]

La clasificación anterior es criticable ya que no parece haber evidencia suficiente para mantener la existencia de una rama central que agrupe al cubeo y al tanimuca-retuarã, una clasificación más conservadora en cuatro ramas, es la que se puede inferir de la clasificación basada en similitud léxica del proyecto ASJP[23]​:

Tucano oriental

Tanimuca-retuarã

Cubeo

Tucano occidental

Relaciones con otras lenguas[editar]

Para Greenberg (1987), la familia Tucano y las lenguas makú - puinave se agrupan en el macro-tukano,[24]​ y a la vez agrupa esta macrofamilia en el phylum Ecuatorial-Tucano, en el cual estarían también las lenguas arawak, guahibo y Piaroa-Sáliba. Wheeler (1992) encontró varias relaciones "sorprendentes" en las reconstrucciones de Proto-Tucano y proto-chibcha y algunas con Proto-Arawak.

Descripción lingüística[editar]

Fonología[editar]

El trabajo comparativo sobre las lenguas tukanas ha permitido conocer relativamente bien el sistema fonológico del proto-tukano. El inventario de consonantes es relativamente pequeño y contiene oposiciones de sonoridad:

labial alveolar velar
obstruyente sorda *p *t *k
obstruyente sonora *b *d *g
aproximante *j *w

En algunas lenguas las oclusivas sonoras tienen frecuentemente alófonos no-nasales [b, d, g] y nasales [m, n, ŋ].

Gramática[editar]

Desde el punto de vista de la tipología lingüística Las lenguas tucanas:

Comparación léxica[editar]

Los numerales en diferentes lenguas tucanas son:[25]

GLOSA PROTO-
TUC. Oc.
PROTO-
TUC. Or.
Cubeo Tamiyuca PROTO-
TUCANO
'1' *teʔe- *dĩʔkã- kuinákó íʔró- *tiʔ-(?)
'2' *kaʔya- *pɨa- pɨká-rã íɸo- *pɨka-(?)
'3' *iʔtia- yobekɨ-rã baéka- *ɨt’ia
'4' *gahe-seʔe- *baʔpati- yovaikɨwai botá-
'5' *teʔe hɨtɨ *dĩʔkã
ãbõkõto
kuinápɨ́rɨ́pe
paiwɨ
íʔra ɸiʔta- *1+'mano'
'10' *pɨa ãbõkṍtõ íɸa-ɸiʔta- *2+'mano'

Referencias[editar]

Bibliografía[editar]

Enlaces externos[editar]