Yupiterin peykləri — Vikipediya

Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin.

Yupiterin 66 peyki var.^[1][2] Bu Günəş sistemi üçün maksimal nəticədir.^[3] Yupiterə ən yaxın peyk Metisdir.Ən uzaq peyk isə S/2003 J2-dir.Yupiterin və Günəş sisteminin ən böyük peyki Qanimed-dir.Bu peyk Merkuri planetindən böyükdür.Yupiterin 4 ən böyük peyki var. Bunlar Qanimed, Kallisto, İo və Avropadır.

Jüpiterin bilinən 63 ədəd təbii peyki vardır. Bu peyklər orbitləri, ölçü və fiziki xüsusiyyətləri, və bu məlumatlara görə təxmin edilə biləcək meydana gəlmə mexanizmləri ilə çox böyük müxtəliflik göstərməkdədir. Jüpiterin, halqaları, maqnetik sahəsi və peykləri ilə birlikdə meydana gətirdiyi və kiçik bir günəş sistemini xatırladan bu kompleks quruluş, Günəş Sisteminin təkamülünü aydınlatabilecek çox sayda ipucları barındırmaktadır.Jüpiter 'in peykləri, yarı böyük oxu 128.000 ilə 28,5 milyon km arasında dəyişən çox geniş bir orbit yelpiyinə dağılmış vəziyyətdədirlər. Planetə bilinən ən yaxın peyk 1,79 RJ (Yupiter radiusu) uzaqlıqdakı orbiti ilə, Yupiter buludlarının yalnız 56.000 km üzərində yol alan Metis'tir. Bilinən ən uzaq peyk isə, 200 RJ yarıçapındaki orbiti ilə hələ rəsmi olaraq adlandırılmamış S/2003 J2 müvəqqəti adlı kiçik uydudur.

Daxili orbitlərdə iştirak edən peyklər, Yupiterin ekvator müstəvisinə görə eğikliği yox deyiləcək qədər az və eyni şəkildə dışmerkezliği çox kiçik olan orbitlər zülmü səbəbiylə 'nizamlı peyklər' olaraq adlandırılar, və bu xüsusiyyətləri peyklərin Yupiterin meydana gəlməsi əsnasında meydana gəldiklərini düşündürər .. Yüksək əyiklik və dışmerkezliğe sahib orbitlərdə və bəziləri də tərs istiqamətdə hərəkət edən 'nizamsız uydular'ın isə öz içlərində bənzər orbit xüsusiyyətlərinə sahib bir neçə qrup içində toplanmaları diqqəti çəkər. Bu peyklərin içində yer aldıqları qruplara görə dəyişən ortaq və böyük ehtimalla Yupiter xarici mənbələri olduğu düşünülər. Daimi orbitə sahib planetlərdən ən içdə iştirak edən dördü, diametri 200 km.yi keçməyən orta böyüklükdə peykləri. Bu peyklər Jüpiterin halqaları içində iştirak edərlər. Metis və Adrastea Jüpiterin mərkəzindən 1,79 və 1,81 RJ (Yupiter radiusu) uzaqlıqdakı orbitləri ilə planetin Roche Limiti'nin içində olurlar və planetin əhatə dairəsi qaynaqlanan gəl-get təsiri səbəbiylə bütünlüklərini uzun müddət koruyamama təhlükəsi altındadırlar. Jüpiterin Ana halkası'nın böyük ölçüdə bu peyklərdən gəl-get təsiri ilə qopan parçacıqları daxil olasıdır. Ayrıca bu iki peyk Yupiter ətrafındakı dönüşlərini Jüpiterin öz ətrafındakı bir dönüşündən daha qısa müddətdə tamamlayır və bu səbəblə planet tərəfindən frenlenerek, gedərək alçalan və peyklərin parçalanaraq Yupiter üzərinə düşməsinə gətirib çıxaracaq bir orbit izlərlər. Halo xalqa sərhədləri içində qalan Amalthea və Thebe'nin də bu halkadaki materyel mənşəyi olduğu düşünülər. Daha xarici yörüngelerdeki dörd nizamlı peyk, Galilei peykləri olaraq xatırlanan İo, Avropa, Qanimed, və Kallisto'dur. Bu dörd böyük peyk, güclü çəkilişləri ilə bir-birlərinin orbitlərini şəkilləndirmiş və dolanma periyotları xaricdən içə doğru aydınlaşan bir rezonans içinə girmişdir. Io (1,77 gün), Europa (3,55 gün) və Ganymede (7,16 gün) kobudca 1:2:4 nisbətləri ilə ifadə edilə biləcək dövrlərə malikdir. Callisto'nun 16,69 gündəlik dolanma müddəti digər Galilei uydularınınkinin tam qatı deyilsə də, gələcəkdə bu dörd peykin tam mənasıyla bir-birinə 'çekimsel olaraq kilidlənmiş' orbitlər izləyəcəkləri təxmin edilə bilər.

Themisto, Qaliley peykləri və Himalia nizamsız Qrupuna aid peyklərin arasında iştirak edən 43 ° maili və yüksək bir dışmerkezlilik nisbətinə sahib özünə xas orbiti ilə Themisto nizamsız Qrupunun bilinən tək üzvüdür.

Himalia nizamsız qrupu, Eğimi 26 ° ilə 28 ° arasında dəyişən və yarı böyük oxları 11-12 milyon km ətrafında orbitlərdə çoxluqlanmış 5 peykdən meydana gələr. Bu qrupa adını verən Himalia, qrupun ən erkən kəşf edilən və ən böyük üzvüdür. Carpo, 51 ° maili və çox yüksək dışmerkezliliğe sahib orbiti ilə öz başına bir qrup təşkil edir: Carpo nizamsız qrupu Carme tərs orbitli nizamsız Qrupuna aid peyklər, 165 °-lik Eğimi ilə nizamlı peyklərə və Günəş sistemindəki planetlərə görə tərs istiqamətdə hərəkət edən orbitlər izlər. Bu qrupdakı bütün peyklərin orbitləri dışmerkezlik baxımından bir-birinə çox bənzər olduqları kimi, 23-24 milyon km yarı böyük ox uzunluğu içində kümelenmiştir. Bu orbit xüsusiyyətləri qrup üzvlərinin eyni mənşəyi paylaşdıqları fikrini dəstəkləyir.

Ananke tərs orbitli nizamsız qrupu da 145 ° - 151 ° maili tərs orbitlərdə hərəkət edən peykləri içinə alar. Dışmerkezlilikleri daha dəyişən olmaqla birlikdə, yarı böyük oxları 19-21 milyon km sərhədləri arasında toplanmış orbitləri ilə bu peyklər da tutarlı bir qrup təşkil edir.

Pasiphae tərs orbitli nizamsız qrupu isə daha geniş bir yelpiyə yayılmış orbitləri daha az türdeş bir birlikdir. Yeni kəşf edilən və hələ rəsmi ad almamış peyklərin böyük əksəriyyəti kafi müşahidə müddətini keçirmədikləri üçün orbitlərinə aid məlumatlar kesinleşmemiş vəziyyətdədir. Cədvəldə iştirak edən bu peyklərə aid məlumatların və qruplaşdırıldırma qəti olmadığını nəzərə tutmaq gerekmektedir.Jüpiter 'in peykləri ölçüləri baxımından da böyük bir müxtəliflik göstərərlər. Galilei peykləri planetlərlə boy ölçüşecek böyüklükdədir. Bu dörd peyk Plutondan daha böyük radiusa malikdir. Günəş Sistemindəki ən böyük peyk olan Ganymede, Merkuridən də böyükdür. Galilei peykləri böyük kütlələri və qüvvətli cazibə səbəbiylə tam bir kürə yaxın formalar almışdır. Günəş sistemi içində olan müxtəlif göy cisimləri üzərində edilən müşahidələrdən öyrənildiyi qədəriylə, 1000 km. ətrafında bir çap, bir göy cisminin meydana gəlməsi əsnasında sıxlaşan maddələrin ortaya çıxardığı enerji səbəbiylə istilənib əriyərək təbəqələr halında fərqləndikdə və kobudca qlobal bir şəkil ortaya çıxması üçün kafi olmaqdadır. Nəzəri hesablamalar da buna yaxın nəticələr verməkdədir. Galilei uydularının Yupiter ilə də çekimsel olaraq kilidlənmiş olmaları, yəni planet ətrafında dolanma müddəti ilə öz oxları ətrafında dönmə müddətlərinin bərabər olması səbəbiylə qüsursuz bir kürədən bir az fərqli şəkildə olmaları gözlənilir. Bu, nəzəri olaraq uzun oxu planetin ağırlıq mərkəzindən keçən, və qabarıq ucu planetə dönük olan bir armud şəklidir. Kosmos sondalarının etdiyi ölçmələr belə bir quruluşu göstərəcək həssaslıqda olmamaqla birlikdə, böyük peyklərdən planetə ən yaxın olan və gəl-get qüvvələrinin təsirinin ən çox görüldüyü İo'nun üç oxda edilən çap ölçülməsi% 2-ə çatan fərqlər müşahidə edilmişdir.

Galilei peyklərindən sonra böyüklükdə beşinci sıranı alan və nizamlı iç peyklər qrupunun üzvü Amalthea'nın həddindən artıq dərəcədə bakışımsız şəkli bu peykin quruluşu və mənşəyi mövzusunda müzakirələrə yol açmışdır. Daimi daxili peyklərdən Metis, Adrastea, və Thebe ilə nizamsız orbitə sahib peyklərdən Leda, Himalia, Lysithea, Elara, Ananke, Carme, Pasiphae, və Sinop 20–200 km. arasında dəyişən diametrləri ilə orta böyüklükdə və ümumiyyətlə nizamsız şekillerdedir. Bilinən peyklərdən geri qalan hamısı nizamsız orbitləri sahib və diametrləri bir neçə kilometri keçməyən 'qaya' və ya 'buz' parçaları olaraq qəbul edilir. Bu gün üçün gözlenebilirlik alt sərhədi 1 km. qədər olduğundan, Yupiterin hələ müəyyən oluna bilməmiş çox sayda daha kiçik peyki olması məntiqli görünmektedir.Jüpiter sisteminin müxtəlif üzvlərinin asanlıqla gözlənə bilən əsas xüsusiyyətləri fərqli mənşə və keçmişlərini ələ verər xüsusiyyətdədir. Galilei uyduları'nın digər peyklərə görə diqqətə çarpan dərəcədə parlaq olduqları və parlaklıklarının Yupiterdən uzaqlıqlarına paralel olaraq azaldığı diqqəti çəkər. Io və Europa 0,65 səviyyəsinə çatan ağlıq (albedo) dərəcələri ilə üzərlərinə düşən günəş şüalarının üçdə ikisini əks etdirərlər. Ganymede və Callisto'nun ağlıq dərəcələri müvafiq olaraq 0,43 və 0,17 ikən, geri qalan peyklər 0,05 ilə 0,1 arasında dəyişən ağlıq səviyyələri ilə olduqca qaranlıq səthlərə malikdir. Europa, ot və Amalthea'nın qırmızı rəngdə olduğu müşahidə edilir. Amalthea (Marsı da geridə buraxaraq Günəş Sisteminin ən qırmızı üzvü ünvanını alır. Peyklərin səth istilikləri Yupiter orbitinin günəşdən uzaqlığı ilə uyğun olaraq 105K-110K (təxminən -165 °C) ətrafındadır. Ağlıq dərəcəsi aşağı olan peyklər günəş şüalarını böyük nisbətdə soğurdukları üçün günəş alan səthləri 125K'e qədər qızınasınız. Güclü gəl-get təsirləri və Yupiterin maqnit sahəsinin yaratdığı elektrik cərəyanı səbəbiylə istilənən və üzərində əhəmiyyətli vulkanik fəaliyyətin müşahidə İo'da səth istiliyinin yer yer 2000 °C-yə çatdığı müşahidə edilmişdir.

İo'nun kükürd dioksid, Europa'nın isə oksigen ağırlıqlı incə atmosferləri vardır. Bu iki peykin cazibə qüvvəsi günəş şüalarının təsiri altında atmosferlərində təşkil qazların davamlı olaraq kosmosa qaçmasına mane olamasa da, peyk səthindən qopan materyel atmosferləri yeniləməyə davam edir. Ganymede və Callisto'nun bənzər mexanizm ilə qorunan çox daha seyrək bir atmosferi olduğu müşahidə edilmişdir. Galilei uydularının müşahidə edilən səth strukturları xarici orbitə daxili orbitləri doğru gedərək artan geoloji fəaliyyətlə uyğundur. Bu dörd peykdən ən xaricdə iştirak edən Callisto'nun səthi Günəş Sisteminin erkən dövrlərindəki quruluşunu qoruyur. Ganymede'in səthində buna bənzər yaşlı bölgələrə daha gənc görünüşlü açıq rəngli sahələr yoldaşlıq edər və Yerküre'dekine bənzər bir lövhə tektoniği fəaliyyəti ilə açıklanabilecek meydana gəlmələr müşahidə olunur. Europa'nın isə son dərəcə özünə xas və çox gənc səth şəkilləri çox daha hərəkətli bir geoloji quruluş ilə əlaqəlidir. Galilei peyklərindən ən içdə qalanı, ot, sıx bir vulkanik fəaliyyət göstərir. Lav axınları, maye və axıcı materyel şəkil dəyişdirdiyi hövzələri, kosmos sondalarının müşahidə müddəti içində belə dəyişikliyin izlənilə son dərəcə dinamik bir səth meydana gətirər. Bu xüsusiyyətlər, Yupiterin nəhəng kütləsi və peyklər arasındakı gəl-get qarşılıqlı təsirlərinin daxili orbitləri doğru gedərək artan təsirlərinin yanında, ən azı io söz mövzusu olduğunda Jüpiterin maqnetik sahə fəaliyyəti ilə də ilişkilidi.Jüpiter uydularının son 30 il içində müxtəlif kosmos vasitələri tərəfindən əldə edilən səth şəkilləri, kütlə və yoğunluklarına bağlı ölçmələr və qismən də tayfölçüm məlumatları sayəsində iç strukturları haqqında bəzi fərziyyələrdə olmaq mümkün olmuşdur. Galileo kosmos sondası 1995-2003 illəri arasında cəmi 34 yaxın keçişlə dörd Galilei peyki və Amalthea haqqında bilinənlərin böyük ölçüdə artmasını təmin etmişdir. Bu məlumatlar işığında, Yupiter peyk sisteminin, Günəş Sisteminə bənzər şəkildə mərkəzdən xaricə doğru bir fərqliləşmə göstərdiyi diqqət çəkir. Galilei uydularının sıxlığı ən xaricdə iştirak edən Callisto üçün 1,8 g / sm ³ 'dən, ən içdəki io ​​üçün 3,5 g / sm ³' e doğru artır. Bu, Günəş Sisteminin erkən dövrlərində Yupiter və peyk sisteminin Günəş bulutsusunun sıxlaşması ilə meydana gəlməyə başlaması zamanı sistemin mərkəzində reallaşan istilik artımı ilə əlaqəlidir. Yupiterə ən yaxın peyklər artan istiliyin təsiri ilə tamamilə maye vəziyyətə keçərək ehtiva etdikləri maddələr təbəqələr halında fərqli, eyni zamanda yüngül elementlərdən başlayaraq istiliklə mütənasib bir maddə itkisi yaşamışlar. Beləcə peyklərin ehtiva etdiyi 'buz'-' Qayanın-metal nisbəti daxili orbitə xaricə doğru dəyişir. 'Buz' tərifinə girəcək yüngül birləşmələrdən məhrum io böyük bir metal nüvəsi əhatə edən silikat ağırlıqlı 'qaya' laylarından meydana gələrkən, Europa daha kiçik bir nüvəyə və qaya təbəqəsinin xaricində əhəmiyyətli bir su layına malikdir. Bu, xaricdə donmuş halda su ehtiva edən bir qabıq ilə onun altında dərinliyinin 100 km-ə çatdığı düşünülən bir maye 'Okeanda ibarətdir. Ganymede'in ehtiva etdiyi su kütləsi çox daha çoxdur və okeanı peykin radiusunun yarısına qədər çatan dərinlikdədir. Callisto isə aşağı sıxlığından aydın olacağı kimi buz nisbəti yüksək bir uydudur, ancaq türdeş bir daxili quruluşa sahib olması, komponentlərinin əriyərək tabakalaşmasına gətirib çıxaracaq sıcaklıklara heç bir zaman çata bilməmiş olduğunu düşündürür.

Kiçik peyklərin çoxunun çap və kütlə ölçümləri həssaslıqla yapılamamış olduğundan sıxlıqları və bu səbəbdən daxili strukturlarına bağlı Etibarlı məlumatlar yoxdur. Bunların əhəmiyyətli bir qisiminin Yupiter sistemi ilə birlikdə meydana gəlməmiş, ancaq planetin cazibə sahəsinə sonradan tutulmuş cisimlər olmaları baxımından, mənşələrinə görə quyruqlu ulduz ya da dəyişik asteroid strukturlarından biri ilə bənzər olmaları gözlənilir. Benzer orbit xüsusiyyətləri səbəbiylə eyni qrup içində toplanan peyklərin eyni göy cisminin parçaları olma ehtimalı çoxdur.

Peyklərin bir-bir araşdırılmasına imkan tapıldığında təəccüblü tapıntılarla karşılaşılabilmektedir. Galileo kosmos sondası 2002-ci ildə etdiyi Amalthea yaxın keçməsinə peykin sıxlığının 0,86 g / sm ³ olduğunu təyin etdi. Peykin sudan yüngül olması ancaq bir-birinə zəif olaraq bağlanmış və aralarında böyük boşluqlar olan çox sayda parçadan meydana gəlməsi ilə açıqlana bilər. Bu nümunə Yupiter peykləri haqqında öyrəniləcək çox şey olduğunu göstərməsi ilə yanaşı, Günəş sisteminin müxtəlif üzvlərinin özlərinə xas gözlənilməz xüsusiyyətlərinin ola biləcəyinə işarə etməsi baxımından da əhəmiyyət kəsb edir.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

• Yupiterin həlqələri

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

• Yupiter Peyk Məlumatı

Vikianbarda Yupiterin peykləri ilə əlaqəli mediafayllar var.