French
DeutschSunda Vivitan — Vikipediya
Sunda Vivitan (sunda. ᮞᮥᮔ᮪ᮓ ᮝᮤᮝᮤᮒᮔ᮪, azərb. erkən Sunda və ya həqiqi Sunda) Sundalıların ənənəvi dini inanc sistemi. Bu təbiətin gücünü və əcdadların ruhunu (animizm və dinamizmi) ifadə edir.[1] Bu inanc sisteminin ardıcılları Qərbi Yavanın Kanekes, Lebak, Banten, Cisolok, Ciptaqelar Kasepuhan Banten Kidul, Sukabumi, Kampunq Naqa, Ciququr və Kuninqan reqensi (inzibati ərazi) kimi ərazilərin bəzi kəndlərində tapıla bilər. Carita Parahyanqanthis ərazisində bu inanc Catisunda adlanır. Bu dinin tətbiqçilərinin fikrincə Sunda Vivitan qədim dövrlərdən Hinduizm və İslam gəlməmişdən əvvəl həyat tərzinin bir hissəsi olmuşdur.
Sunda Vivitanın müqəddəs kitabı Sanqhyanq siksakanda nq karesian adlanır. Bu kitab dini və əxlaqi rəhbərlik, qaydalar və dərslərdən ibarət olan bir nəsihətedici metoddur. Mətn İndoneziya Milli Kitabxanası tərəfindən Kropak 630 olaraq təyin olunur. Cikeusik kəndinin bir kokolotuna (yaşlı) görə Kanekes xalqı Hindu və ya Buddizm inanclarına bağlı deyillər. Onlar yalnız əcdadlarının ruhlarını ibadət edən bir animistik sistemə əməl edirlər. Ancaq vaxt keçdikcə Sunda Vivitan Hindu və bir az da İslam elementlərindən təsirlənmişdir.[2]
Antologiya və inanc sistemi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Sunda Vivitanda ən yüksək mənəvi güc Sanq Hyanq Kersa ("Güclü") və ya Nu Nqersakeun("Kimin iradəsi var")dır. Bu ali varlığa Batara Tunqqal ("Bir"), Batara Caqat ("Kainatın hökmdarı") və Batara Seda Niskala ("Qeyb") kimi bir neçə ad və ya ilahi adlar daxildir. "Sanq Hyanq Kersa" Buana Nyunqcunq ("Ən böyük aləm") adlı ən yüksək və ən müqəddəs ərazidə yaşayır. Hindu tanrıları (Brahma, Vişnu, Şiva, Indra, Yama və s.) Sanq Hyanq Kersanın tabeliyində olanlardır.[3]
Sunda ViVitan antologiyasına görə kainat üç sahədən ibarətdir:
1.Buana Nyunqcunq ("Ən böyük aləm " və ya "Ən yüksək aləm") "Sanq Hyanq Kersa"nın ən böyük və ən yüksək məskənidir.
2.'Buana Panca Tenqah ("Orta Dünya"): yer- insan və heyvanların aləmi; beş əsas istiqaməti-şərq, qərb, şimal, cənub və mərkəzi.
3.Buana Laranq ("Qadağan olunmuş Dünya"): cəhənnəm yəni, cinlərin aləmi və ən aşağı aləmlərin ən aşağı hissəsi.
Buana Nyunqcunq (ən yüksək aləm) və Buana Panca Tenqah (yer) arasında 18 ədəd aləm qatı olması müqəddəsliyin yuxarıdan aşağıya doğru istiqamətdə olmasıdır. Bu səmavi aləmlərin ən yüksək təbəqəsinə Bumi Suci Alam Padanq, Kropak 630 ("Sanqhyanq siksakanda nq karesian") görə isə Alam Kahyanqanor ya da Mandala Hyanq deyilir. Bu ikinci ən yüksək aləm Nyi Pohaci Sanqhyanq Asri və Sunan Ambunun məskənidir.
"Sanq Hyanq Kersa" Sasaka Pusaka Buanada ("Yer üzündə müqəddəs yer") yeddi batara (tanrı) yaradıb. Bu bataraların ən yaşlısı Batara Cikal adlanır və Kanekes xalqının əcdadı sayılır. Digər bataralar isə Sunda torpağında müxtəlif yerlərə nəzarət edir.
Dərəcə sistemi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Sunda Vivitanın dəyər sistemi yazılı və yazılmamış (daxililəşdirilmiş) normalara əsaslanır. Yazılı normalar əlil olanların həyat tərzini tənzimləyən qaydalar və qadağalardır, yazılmamış normalar isə imanın daxili və fərdi anlayışlarıdır.
Sunda Vivitanın əsas və prinsipial anlayışları iki şeyə əsaslanır: Cara Ciri Manusia və Cara Ciri Banqsa. Bu iki prinsip Sunda Vivitan ağsaqqalları tərəfindən qeyd olunur, hələ də bu dinin müqəddəs mətni "Siksa Kanda nq Karesian"da açıqca qeyd edilmir.
"Cara Ciri Manusia" insan həyatının əsas elementlərini əhatə edir. Bu beş fundamental əsasdan ibarətdir:
1.Velas asih: sevgi və şəfqət. 2.Undak usuk: sosial və ailənin əmri. 3.Tata krama: sədaqət və nəzakət kimi davranış əmri və davranış qaydaları. 3.Budi bahasa dan budaya: dil və mədəniyyət 4.Vivaha yudha naradha: "yudha" müharibə və ya döyüş deməkdir. Bu prinsip həmişə xarici və ya bilinməyən təsirlərdən ehtiyatlı və ya şübhəli olmağının əsas insan xüsusiyyətlərinə aiddir. Bu ənənəvi kənd həyatında dəyişikliklərə qarşı mühafizəkarlığı və müqavimətini əks etdirir. Bu ənənəyə uyğun olmayan təsirlərin rədd edilməsini nəzərdə tutur.
"Cara Ciri"nin ikinci konsepsiyası insanların əsas insani əlamətlərində universal və oxşarlıqlara malik olduğunu, bir fərd və ya birliyin digərinə fərqli olduğunu ifadə edir. Bu elementlər insan arasında müxtəliflik mənbəyidir:
- Rupa: bənzəmək.
- Adat: adət və qaydalar.
- Bahasa: dil.
- Aksara: hərflər.
- Budaa: mədəniyyət.
Fəlsəfə və dəyər sistemi insan həyatının daxili və ya mənəvi elementlərini vurğulayır və insanların həyatında ruhani rəhbərlik və hikmətə ehtiyacı olduğunu ifadə edir.
İlkin Sunda Vivitan çox qayda və ya qadağalar daxil etməyib. Əsas davranış qaydaları yalnız iki elementdən ibarətdir:
- "Başqalarına xoş olmayan bir iş görməyin."
- "Özünüzə zərər verə biləcək bir şey etməyin."
Lakin, müqəddəs yerlərə (Kabuyutan, Sasaka Pusaka Buana və ya Sasaka Domas) hörmət etmək və düyü əkinçiliyində müəyyən ənənələrə riayət etmək üçün Sunda Vivitan dinində bir çox məhdudiyyətlər və qaydalara toxunulub. Ən çox sayda olan qayda (Kanekes xalqı tərəfindən buyut deyilir) yer üzündə ən müqəddəs yer olan Sasaka Pusaka Buanada yaşayan "Baduy Dalam xalqı"na tətbiq edilir.
Adətlər və mərasimlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
Sundada Vivitan ənənəsi ibadət və ritual şərqilər və pantun Sunda (izahlı musiqi) və kidunq[aydınlaşdırma lazımdır] rəqsləri ilə həyata keçirilir. Bu ritualın tətbiqi düyü məhsulu mərasimində və Seren Taun adlı illik yeni il festivalında müşahidə edilə bilər. Bu ənənəvi mərasimlər hər il Kanekes, Lebak, Banten, Ciptagelar Kasepuhan Banten Kidul, Cisolok, Sukabumi, Kampung Naga, Ciququr, Kuninqan şəhərlərində ənənəvi Sundalı icmalar tərəfindən həyata keçirilir.
Müasir Sunda xalqı İslamı tətbiqə və ya digər dinlərə, təsirlərə və dəyər sistemlərinə sadiq olmasına baxmayaraq, Sunda Vivitanın ənənəvi anlayışları, inancları və mədəniyyətinin bəzi elementləri hələ də müasir dövrlərdə yaşayır. Sosial dəyərlərə və mədəni möcüzələrinə təsir göstərən Sundalılar heç vaxt ənənəvi inanclarını tərk etməmişlər.[4]