Rumıniya inqilabı — Vikipediya

Rumıniya inqilabı
1989-cu il inqilabları
rum. Revoluția română
Tarix	16–25 dekabr 1989
Yeri	Rumıniya: Arad, Braşov, Buxarest, Tırqovişte və Timişoara
Nəticəsi	Kommunist Rumıniyanın dağılması; Nikolay və Yelena Çauşeskunun edamı
Komandan(lar)
Nikolae Çauşesku   İon İliesku və müxtəlif müstəqil liderlər
Ümumi itkilər
689–1.290 ölü 3.321 yaralı[1]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Rumıniya inqilabı — Rumıniya prezidenti Nikolae Çauşeskunu hakimiyyətdən devirmək üçün 1989-cu ilin dekabrında xalq və Rumıniya ordusu tərəfindən həyata keçirilən inqilab. Rumıniya şərq blokunda sosialist rejimlərinin süqutu zamanı hakimiyyətin qanlı şəkildə dəyişdirildiyi yeganə ölkə oldu.

İnqilabdan əvvəlki şərtlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

1965-ci ildən Rumıniyaya rəhbərlik edən Nikolae Çauşeskunun iqtisadi və inkişaf siyasətinin Rumıniyanın resurslarını sıxaraq həyata keçirməsi ölkədə geniş qıtlığa və yoxsulluğun artmasına səbəb oldu. 1970-ci illərdə pis maliyyə idarəçiliyi və yanlış investisiya qərarları nəticəsində Rumıniyanın xarici borcu çox yüksək həddə çatdı. Bu borcun qısa müddətdə bağlanması üçün aparılan qənaət siyasəti (ərzaq məhsullarının normaya salınması, evlərin 14°-dən yuxarı qızdırılmasının qadağan edilməsi), 1982-ci ildən ölkənin kənd təsərrüfatı və sənaye məhsullarının böyük hissəsinin ixracı, Parlament Sarayı kimi möhtəşəm və lazımsız tikinti layihələri, 13 min kənddən 6 mininin boşaldılıb sökülməsi və sakinlərinin yeni tikilmiş mənzillərə köçürülməsi qərarı narazılıqla yekunlaşıb.

Nikolae Çauşesku 1980-ci illərdə partiya və hökumət üzərində sərt nəzarəti saxlamaq üçün sərt siyasət yürütməyə başladı. 1988-ci ildə Sovet İttifaqında tətbiq edilən açıqlıq (qlasnost) və yenidənqurma (perestroyka) siyasəti Rumıniyada qəbul edilmədi. SSRİ-nin nəzarəti altında olan digər şərq bloku ölkələrində SSRİ-də həyata keçirilən bu siyasətlərin yaratdığı islahat dalğasından sonra müxalifətə qarşı məzlum münasibət daha da kəskinləşdi.

1989-cu ilin oktyabr və noyabr aylarında Berlin divarının uçurulması və şərq bloku liderlərinin bir-bir sıradan çıxarılması Nikolay Çauşeskunun gələcəyi ilə bağlı narahatlığına səbəb olmadı. 1989-cu ilin noyabrında Rumıniya Kommunist Partiyasının 14-cü qurultayında Nikolae Çauşesku yenidən partiyanın baş katibi seçildi.

Timişoara[redaktə | mənbəni redaktə et]

Lakin şərqi avropadakı sosialist ölkələrində baş verən rejim dəyişiklikləri və azadlıq hərəkatları tezliklə Rumıniyada da öz əksini tapdı. Rumıniyanın şimal-qərbindəki Transilvaniyadakı macar azlığı bütün dövr ərzində təzyiq altında olub. Transilvaniya bölgəsinin cənubundakı Timişoara şəhərində bir macar keşişinin rejimə müxalif olduğu əsası ilə sürgünə göndərilməyə cəhd edildikdən sonra qiyam başladı. Dekabrın 16-da başlayan hadisələr polisin və Sekuritatın (gizli polis) müdaxiləsi ilə daha da genişlənib. Etirazlar ilkin səbəblərindən kənara çıxdı və birbaşa Çauşesku rejimini hədəf almağa başladı.

İğtişaşlar və etirazlar ertəsi gün də davam etdi; rayon komitəsinin binası zəbt olundu. Hadisələr gərginləşdikcə ordu içəri girdi; dekabrın 18-i səhər saatlarında şəhərə nəzarət ancaq əldə edilə bildi. Həmin gün şəhərdə hərbi vəziyyət elan edilib. Dekabrın 20-də yürüş iştirakçıları şəhərə daxil oldular; etirazçıların böyük bir qrupu şəhərin Operey meydanını zəbt etdi. İrana səfər edən Nikolae Çauşeskunun yerinə onun həyat yoldaşı Yelena Çauşesku hadisələri sakitləşdirmək üçün etirazçılara məhbusların əksəriyyətinin azad edilməsini təklif etsə də, qiyamçılar Çauşesku geri çəkilənə qədər davam edəcəklərini bildirərək bu təklifi rədd ediblər.

Çauşeskunun dekabrın 20-də axşam qayıtmasına baxmayaraq, vəziyyət daha da gərginləşdi. Həmin axşam televiziya çıxışında Çauşesku Timişoarada baş verənləri "xarici güclərin Rumıniyanın daxili işlərinə müdaxiləsi" və "Rumıniyanın suverenliyinin pozulması" kimi qiymətləndirib. Budapeşt radiosu ilk olaraq Timişoarada baş verənləri dünyaya çatdırdı, qərb mediası isə qırğından xəbər verdi, on minlərlə insanın ölümündən danışdı, milli televiziyadan məlumat ala bilməyən Rumıniya xalqını Çauşesku rejiminə qarşı ayağa qalxmağa təşviq etdi. Çauşeskunun nəzarətində olan Rumıniya Televiziyası dekabrın 21-də Varşava Müqaviləsi ölkələrinin Rumıniyaya girməsinin qarşısını almaq, Çauşeskuya dəstək vermək üçün 1968-ci ildə olduğu kimi Buxarestdə böyük bir toplantı keçiriləcəyini açıqladı.

Çauşeskunun devrilməsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hərbi qaçış və Çauşeskunun süqutu[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çauşesku vəziyyətə hakim kimi görünsə də, iğtişaşlar tezliklə Buxarestə yayıldı; dekabrın 21-də Çauşeskunun Buxarestdə çıxışı zamanı dinləyicilərin reaksiyası Çauşeskunun hakimiyyəti itirməsinin ən bariz işarəsi idi. Dekabrın 21-dən 22-nə keçən gecə üsyançılar arasında bəzən ordu birləşmələrinin də dəstəklədiyi şiddətli küçə toqquşmaları ilə Çauşeskunun komandanlığı altında gizli polis qüvvələri olan Sekuritate arasında şiddətli küçə toqquşmaları baş verdi. Sonra Çauşeskunun bütün əleyhdarları yayım binalarını, ictimai qurumları və polis məntəqələrini ələ keçirdilər. Bu səbəbdən dövlət qurumları öz vəzifələrini tam yerinə yetirə bilmədilər və dövlət televiziyası TVR tez-tez kəsildi.

Dekabrın 22-də səhər saat 9:30 radələrində Çauşeskunun müdafiə naziri Vasile Milea şübhəli şəkildə ölüb. Çauşeskunun verdiyi açıqlamada Milea xəyanət etdiyi üçün işdən çıxarıldığı və xəyanəti ifşa edildikdən sonra intihar etdiyi bildirilib. Həmin vaxt üstünlük təşkil edən fikir o idi ki, Milea Çauşeskunun nümayişçilərə atəş açmaq əmrini yerinə yetirməkdə tərəddüd edir, baxmayaraq ki, həmin səhər Buxarest şəhər mərkəzinə tanklar göndərilmişdi. Milea əvvəlcə Çauşesku ilə Timişoaraya həqiqi döyüş sursatı olmadan qoşun göndərdiyinə görə mübahisə edirdi. Adi əsgərlər Milanın həqiqətən də öldürüldüyünə inanırdılar və az qala kütləvi şəkildə inqilaba getdilər. Yüksək rütbəli komandirlər indi Çauşeskunu itirilmiş bir iş kimi görürdülər və öz adamlarını rejimə sadiq saxlamaq üçün heç bir səy göstərmirdilər. Bu, Çauşeskunun hakimiyyətdə qalmaq şanslarına faktiki son qoydu.

Milanın necə öldüyünə dair hesablamalar fərqlidir. Ailəsi və bir neçə astsubay onun öz ofisində Sekuritate tərəfindən güllələndiyinə inanarkən, başqa bir qrup zabit onun intihar etdiyinə inanırdı. 2005-ci ildə aparılan araşdırma nəticəsində nazirin ürəyindən atəş açaraq özünü öldürdüyü, lakin güllənin ürəyindən keçdiyi, yaxınlıqdakı damara dəydiyi və qısa müddət sonra onun ölümünə səbəb olduğu qənaətinə gəlib.

Milanın ölümündən xəbər tutan Çauşesku Viktor Stankuleskunu müdafiə naziri təyin etdi. Stankulesku qısa tərəddüddən sonra bu vəzifəni qəbul edib. Bununla belə, Stankulesku Çauşeskunun xəbəri olmadan qoşunlara öz qərargahlarına qayıtmağı əmr etdi və Çauşeskunu vertolyotla getməyə razı saldı, bununla da diktator qaçıb. Eyni zamanda qəzəbli etirazçılar Kommunist Partiyasının qərargahına basqın etməyə başladılar; Stankulesku və onun tabeliyində olan əsgərlər onlara qarşı çıxmadılar.

Çauşeskunun əmrlərini yerinə yetirməkdən imtina edən Stankulesku diktaturanın devrilməsində mərkəzi rol oynadı. Günün ikinci yarısında Stankulesku son hadisələrdən sonra hakimiyyətə can atan başqaları arasından İon İliyeskunun siyasi qrupunu "seçdi".

Helikopter çıxarma[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çauşeskunun izdiham qarşısında ikinci uğursuz cəhdindən sonra o, arvadı Yelena ilə birlikdə dama qalxan liftə minib. Bir qrup etirazçı binaya zorla daxil ola bilib, Çauşeskunun mühafizəçilərini zərərsizləşdirib və eyvana çıxmazdan əvvəl onun ofisindən keçib. Onlar Çauşeskudan cəmi bir neçə metr aralı olduqlarından xəbərsiz idilər. Liftin elektrik cərəyanı sonuncu mərtəbəyə çatmazdan əvvəl kəsilib və Çauşeskunun mühafizəçiləri lifti zorla açıb cütlüyü damın üstünə çıxarıblar.

22 dekabr 1989-cu il saat 11:20-də Çauşeskunun sıravi pilotu, polkovnik-leytenant Vasile Maluşan general-leytenant Oprutadan prezidenti götürmək üçün Saray meydanına getmək göstərişi aldı. Saray meydanı üzərindən uçarkən orada eniş etməyin mümkün olmadığını görüb. Saat 11:44-də Malutan № 203 ağ Daupin helikopterini terrasa endirdi. Pəncərələrin birindən ağ hörgü pərdəni yelləyən kişi onu aşağı saldı.

Maluşan dedi: "Sonra ikinci pilot Stelika yanıma gəldi və dedi ki, terrasa gələn nümayişçilər var. Sonra Çauşesku çıxdı, hər ikisini az qala cangüdənləri daşıyırdı… Elə bil huşunu itirmişdilər. Qorxudan bəm-bəyaz idilər. Manea Menesku (vitse-prezidentlərdən biri) və Emil Bobu onların arxasınca qaçırdılar. Menesku, Bobu, Neaqo və təhlükəsizlik xidmətinin başqa bir zabiti arxadakı dörd kürsüyə oturdular… Çauşeskunu içəri çəkərkən, nümayişçilərin terrasa qaçdığını gördüm… Kifayət qədər yer yox idi, Yelena Çauşesku və mən stullarla qapı arasında qalmışdıq… Sadəcə dörd sərnişin daşımağımız lazım idi amma altı nəfər idik."

Malutanın sözlərinə görə, onlar Snaqova gedəndə saat 12:08 idi. Orada Çauşesku Maluşanı prezident otağına apardı və ona silahlı mühafizə üçün əsgərlərlə dolu iki helikopter və Snaqova gəlməsi üçün başqa bir Dauphin helikopteri gətirməyi əmr etdi. Maluşan bölük komandiri telefonla cavab verdi: "İnqilab oldu… Tək başınasan… Uğurlar!". Malutan sonra Çauşeskuya dedi ki, ikinci mühərrik isinir və onlar dərhal yola düşməlidirlər, lakin o, altı deyil, yalnız dörd nəfər götürə bilərdi. Menesku və Bobu geridə qaldı. Çauşesku Maluşana Tituya getməyi əmr etdi. Titu yaxınlığında olarkən Maluşan vertolyotu yuxarı və aşağı saldığını deyir. O, Çauşeskuya yalan danışaraq deyib ki, bu, zenit atəşinin qarşısını almaq üçündür, çünki onlar indi uçuş məsafəsində olacaqlar. Çauşesku panikaya düşdü və ona enməsini söylədi.

Piteştiyə gedən köhnə yolun yanındakı tarlaya endi. Malutan daha sonra dörd sərnişininə daha çoxunu edə bilməyəcəyini söylədi. Sekuritatın adamları yolun kənarına çıxaraq yoldan keçən maşınları saxlamağa başlayıblar. İki maşın dayandı, biri meşə gözətçisi, digəri isə həkimin idarə etdiyi qırmızı Dacia idi. Həkim isə bu işə qarışdığına sevinmədi və qısa müddətdən sonra mühərrikin sıradan çıxdığını deyərək Çauşeskunu aldatdı. Daha sonra bir velosiped ustasının maşını saxlanıldı və o, onları Tarqovişte tərəfə apardı. Təmirçi Nikolae Petrisor onları şəhərin kənarındakı kənd təsərrüfatı texniki institutunda gizlənə biləcəklərinə inandırdı. Çatdıqlarında o, Çauşeskunu bir otağa apardı və sonra onların qapısını kilitlədi. Onlar saat 15:30 radələrində yerli polis tərəfindən həbs edilib, daha sonra bəzi adamları ətrafda gəzib-dolaşdıqdan sonra Tqrqovişte qarnizonunun hərbi birləşməsinə köçürülüb və məhkəməyə qədər bir neçə gün əsir saxlanılıblar.

Dekabrın 24-də yeni yaradılmış Milli Azadlıq Cəbhəsi Şurasının (MSŞ) sədri İon İliyesku Fövqəladə Hərbi Tribunalın, Çauşeskunun soyqırım və digər cinayətlərə görə mühakimə olunması üçün hərbi tribunalın yaradılması haqqında fərman imzalayıb. Buxarestin şimal-qərbindəki Târqovişte kazarmasında saxlanılan Çauşesku və həyat yoldaşı, təxminən bir saat davam edən məhkəmə prosesindən sonra 1989-cu il dekabrın 25-də kütləvi qətl, korrupsiya, vəzifədən sui-istifadə, vətənə xəyanət və dövlət əmlakını mənimsəmə ittihamları ilə edama məhkum edildi. Onlar elə həmin gün güllələnərək edam ediliblər.

Yeni rejim[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tezliklə çoxpartiyalı sistem yarandı. İon İliyeskunun sədrliyi ilə yaradılmış keçmiş kommunist idarəçiləri, əsgərlər və keçmiş partiya dissidentlərindən ibarət Milli Azadlıq Cəbhəsi (MSC) şiddətli müqavimətlə üzləşsə də, etirazlar və üsyanlar Buxarestə gətirilən mədənçilərin köməyi ilə zorakılıqla yatırıldı. işçiləri tərəfindən döyülərək dağıdılıb. Nümayişçilər polis qüvvələrinin yetərsizliyi səbəbindən mədənçilərin özləri tərəfindən döyülərək dağıdılıb. Bununla belə, şura 1990-cı ilin fevralında hakimiyyəti müxalifətlə bölüşməyə razı oldu. 1990-cı il mayın 20-də keçirilən ilk azad seçkilərdə Milli Azadlıq Cəbhəsi (FSN) böyük səs çoxluğu ilə qalib gəldi.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]