Hissəciklər fizikası — Vikipediya

Zərrəciklər fizikasının Standart Modeli
Elementar zərrəciklərin Standart Modeli
Arxa plan Zərrəciklər fizikası Standart Model Kvant sahə nəzəriyyəsi Kalibr nəzəriyyəsi Spontan simmetriya qırılması Hiqqs mexanizmi
Komponentləri Elektrozəif qarşılıqlı təsir Kvant xromodinamikası KKM matriksi Standart Model riyaziyyatı
Məhdudiyyətləri Güclü CP problemi İyerarxiya problemi Neytrin yırğalanması Standart Modeldən kənar fizika
Alimlər Rezerford · Tomson · Çedvik · Boz · Sudarşan · Koşiba · Deyvis  · Anderson · Fermi · Dirak · Feynman · Rubbia · Gell-Mann · Kendall · Teylor · Fridman · Pauell · F. U. Anderson · Qleşou · İliopoulos · Mayiani · Meer · Kouen · Nambu · Çemberlen · Kabibbo · Şvarts · Perl · Mayorana · Vaynberq · Li · Uord · Salam · Kobayaşi · Maskaua · Yanq Çjennin · Yukava · 't Hooft · Veltman · Qross · Politzer · Vilçek · Kronin · Fits · Flek · Hiqqs · Enqler · Braut · Haqen · Quralnik  · Kibbl  · Tinq · Rixter
b m r

Müasir Fizika
${\displaystyle {\hat {H}}|\psi _{n}(t)\rangle =i\hbar {\frac {\partial }{\partial t}}|\psi _{n}(t)\rangle }$ ${\displaystyle {\frac {1}{{c}^{2}}}{\frac {{\partial }^{2}{\phi }_{n}}{{\partial t}^{2}}}-{{\nabla }^{2}{\phi }_{n}}+{\left({\frac {mc}{\hbar }}\right)}^{2}{\phi }_{n}=0}$ Çoxobrazlı dinamikası: Şredinger tənliyi və Kleyn–Qordon tənliyi
Qurucuları Maks Planck  · Albert Eynşteyn  · Nils Bor  · Maks Born  · Verner Heyzenberq  · Ervin Şredinger  · Paskual İordan  · Volfqanq Pauli  · Pol Dirak  · Ernest Rezerford  · Lui de Broyl  · Şatyendranat Boz
Anlayışlar Topologiya · Fəza · Zaman · Enerji · Maddə · İş Təsadüf · İnformasiya · Entropiya · Zehin İşıq · Zərrəcik · Dalğa
Bölmələri Tətbiqi · Eksperimental · Nəzəri Riyazi  · Fizika fəlsəfəsi Kvant mexanikası (Kvant sahə nəzəriyyəsi · Kvant informasiyası · Kvant kompüteri) Elektromaqnitizm · Zəif qarşılıqlı təsir · Elektrozəif qarşılıqlı təsir Güclü qarşılıqlı təsir Atom fizikası · Hissəciklər fizikası · Nüvə fizikası Atom, molekul və optika fizikası Bərk cisimlər fizikası · Statistik Kompleks sistems · Qeyri-xətti dinamika · Biofizika Neyrofizika Plazma fizikası Xüsusi nisbilik · Ümumi nisbilik Astrofizika · Kosmologiya Qravitasiya nəzəriyyələri Kvant qravitasiyası · Hər şeyin nəzəriyyəsi
Alimlər Vitten · Röntgen · Bekkerel · Lorens · Plank · Küri · Viyen · Mariya Küri · Zommerfeld · Rezerford · Soddi · Onnes · Eynşteyn · Vilçek · Born · Veyl · Bor · Şredinger · de Broyl · Laue · Boz · Kompton · Pauli · Uolton · Fermi · Yan Van-der-Vaals · Heyzenberq · Dyson · Zeyeman · Mozli · Hilbert · Hödel · İordan · Dirak · Viqner · Hokinq · P. U. Anderson · Lemetr · Tomson · Puankare · Uiler · Penruz · Milliken · Nambu · fon Neyman · Hiqqs · Han · Feynman · Yanq · Li Tzundao · Lenard · Salam · 't Hooft · Bell · Gell-Mann · Cozef Con Tomson  · Raman · Breqq · Bardin · Şokli · Çedvik · Lourens · Zeylinqer · Qaudşmit · Ulenbek
Kateqoriyalar Müasir fizika
b m r

Hissəciklər fizikası- maddə və radiasiya meydana gətirən hissəciklərin təbiətini öyrənən fizikanın bir sahəsidir.

Maddə hissəcikləri normal şəraitdə müstəqil olaraq müşahidə edilə bilməz, çünki onların ömrü çox azdır. Bu məqsədlə yaradılan hissəcik sürətləndirici deyilən nəhəng qurğuları, yüksək elektrik sahəsi təsiri ilə sürətləndirilmiş hissəciklərin maqnit sahə təsiri ilə fokuslanaraq çarpıştırılması ilə ortaya çıxan fərqli hissəciklər araşdırıla bilən hala gətirilməyə çalışılır. Bu əməliyyatlar və toqquşmalar zamanı meydana gələn enerji miqdarı çox olduğu üçün hissəciklər fizikası da yüksək enerjili fizika adlanır. Zərrəcikləri və onların qarşılıqlı təsirini izah edən ən aktual nəzəriyyə Standart Model adlanır.

Tarix[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bütün maddələrin əsaslı şəkildə elementar hissəciklərdən ibarət olduğu fikri ən azı 6-cı əsrə aiddir.^[1] 19-cu əsrdə John Dalton, stoiometriya üzərində apardığı işlər nəticəsində təbiətin hər bir elementinin tək, bənzərsiz bir hissəcikdən ibarət olduğu qənaətinə gəldi.^[2] Əvvəlcə atom (yunanca atomos- bölünməz) tapıldı. Daha sonra isə atomlar üzərində işlənərək kimyəvi elemet anlayışı fizikaya əlavə olundu. Lakin fiziklər tezliklə atomun bölünməz olmadığı, əslində atomun özünün də elektron kimi kiçik hissəciklərdən ibarət olduğu qənaətinə gəldilər. Erkən 20-ci əsrin tədqiqatlar zamanı nüvə fizikası və kvant fizikası dəlilləri əsasında nüvə parçalanma yolu ilə 1939-cu ildə Lise Meitner (Otto Hahn ilə təcrübələr əsasında ) nüvə silahının inkişafına da səbəb oldu. 1950-1960 illəri boyunca getdikcə yüksək enerjili şüalardan gələn hissəciklərin toqquşmasında heyrətamiz bir müxtəlif hissəcik tapıldı. Qeyri-rəsmi olaraq bu proses " hissəciklər zooparkı " adlandırılırdı. Daha sonralar bu hissəciklər toplanaraq Standart Model tərtib edildi.

Hissəciklər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Fermionlar və bosonlar digər hissəciklərdən hazırlanmayan bilinən ən əsas hissəciklərdir.

Fermiyonlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Fermiyonlar Fermi-Dirak qanununa tabe olan hissəciklərdir. Fermiyonlar iki qrupa bölünür:

Leptonlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Leptonlardan ən məşhuru elektrondur . Hal hazırda elektron digər hissəciklərdən düzəldilməmiş hesab olunur. Leptonların spin 'i (dönüş; hissəciyin daxili bucaq momentumu) ½ və elektrik yükləri -1 və ya 0 dır. Yunanca lepton yüngül əsas hissəcik deməkdir. Hal hazırda 6 məlum lepton var:

• e elektron (Elektrik yükü = -1)
• ν _e elektron-neytrino (Elektrik yükü = 0)
• τ tau (Elektrik yükü = -1)
• ν _τ tau-neytrino (Elektrik yükü = 0)
• μ muon (Elektrik yükü = -1)
• mu _μ muon-neytrino (Elektrik yükü = 0)

Kvarklar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kvarklar spini ½ və elektrik yükü 2/3 və ya -1/3 olan hissəciklərdir.Hal-hazırda 6 məlum kvark var:

• u up (ap) (yuxarı, elektrik yükü = 2/3)
• d down (davn) (alt, elektrik yükü = -1 / 3)
• c charm (çarm) (çəkic, elektrik yükü = 2/3)
• s strange (streync) (qəribə, elektrik yükü = -1 / 3)
• t top (tap) (tavan, elektrik yükü = 2/3)
• b bottom (batım, elektrik yükü = -1 / 3)

Bosonlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bosonlar Bose-Einstein sıxlaşması qanununa uyan hissəciklərdir. 3 əsas boson qrupu vardır:

• Fotonlar
• W ve Z bosonları
• Qlüonlar

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

• Fotonlar
• Kvarklar